Określenie problemu
Miłość do ojczyzny, tęsknota za krajem lat dziecinnych, obok patriotyzmu i przyjaźni, to wartości opiewane we wszystkich epokach literackich. Poeci i pisarze stawiali swój dom rodzinny na pierwszym miejscu, toteż ukazywali jego piękno, tradycję i kulturę w mistrzowski sposób. Niestety wielu mistrzów pióra musiało wspominać swoją ojczyznę z daleka. Pozytywnym skutkiem tej rozłąki stały się liryki, hymny, będące dowodem miłości do ojczystej ziemi polskiej. Rozstanie z krajem spowodowane było sytuacją polityczną jaka zaistniała w ojczyźnie. Okres romantyzmu w Polsce przypada na czasy niezwykle burzliwe. Był to czas ruchów narodowo-wyzwoleńczych takich jak: powstanie listopadowe, krakowskie i styczniowe oraz okres wynaradawiania narodu polskiego. Literatura zajmowała się głównie walką narodowo-wyzwoleńczą. Podstawową cechą postawy romantyków był wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości. Taka postawa spowodowała, że w kraju gnębionym przez zaborców trudno było zagrzewać ludzi do walki. Tak więc wielu wybitnych poetów emigruje z ojczyzny, jest to tak zwany okres Wielkiej Emigracji. Ucieczka z kraju i często już brak powrotu do ojczyzny, wywołuje tęsknotę i nostalgie za rodzinnymi stronami. Dostrzegamy to w twórczości słynnych romantyków Mickiewicza czy Słowackiego.
Również czasy powojenne, okres współczesny oznacza dla wielu Polaków emigrację. Twórcy emigracyjni mieli ten sam problem, co uczestnicy Wielkiej Emigracji- tęsknota za krajem, wspomnienia pejzaży ojczystych, propozycje przemian ustrojowych, rodzaj walki o polskość. Literatura współczesna, mimo że tak wiele w niej wątków, nowatorskich i tradycyjnych nurtów, to jednak nawiązuje do literatury romantycznej, choć SA to różne formy wypowiedzi. W dzisiejszej prezentacji przedstawię pisarzy okresu romantyzmu i współczesności, którzy w swoich utworach prezentują doświadczenia postaci literackich związane z utratą ojczyzny.
Kolejność prezentowanych argumentów
a) Jednym z najwybitniejszych polskich poetów naszej narodowej literatury jest Adam Mickiewicz. Jego twórczość jest niewątpliwie szkołą patriotyzmu. Należy również do tych poetów, którzy przebywając na emigracji starali się poprzez swoje utwory podnieść na duchu Polaków zniewolonych piętnem zaborcy. Wieść o wybuchu powstania listopadowego zastała Adama Mickiewicza w Rzymie. To, że Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu, było dla niego źródłem poczucia winy. Aby w jakiś sposób „ zrehabilitować się”, napisał „Dziadów”. Utwór ma za zadanie podtrzymać na duchu rodaków w ojczyźnie. Autor sugeruje, że nie wszystko jeszcze jest stracone, że teraz należy czekać na odpowiednią chwilę. Zdaniem poety historia Polski rozwinęła się według boskiego planu. W ten sposób Mickiewicz chciał ukazać wartości i siłę narodu, nadać sens jego cierpieniom i w sytuacji popowstaniowej klęski ukazać optymistyczną wizję świata. Przesłania autora to: nadzieja i cierpliwość w oczekiwaniu na wybawcę „44”, który ma wyzwolić Polskę. Polska natomiast stanie się wybawicielem wszystkich narodów. Mickiewicz ukazuje poetę jako osobę typowaną do zbawienia swojego kraju. Daje temu wyraz kulminacyjną sceną „Wielkiej improwizacji”. Główny bohater, Konrad, zarzuca Bogu, że obojętne są mu losy narodów, nie interesuje się tym, co się dzieje na Ziemi. Konrad czuje cierpienie całego narodu i utożsamia się z nim. Pragnie otrzymać od Stwórcy władzę nad duszami Polaków, by ich uszczęśliwić. Jednak Bóg milczy. Jest nieszczęśliwy widząc swą niemoc. Osoba Konrada przypomina nam mitycznego Prometeusz, który dla dobra ludzkości wykradł z Olimpu ogień i został okrutnie przez bogów ukarany. Mickiewicz ukazał zatem wielkie poświęcenie jednostki dla całego narodu. W III cz. „Dziadów” Mickiewicz ukazuje prześladowania patriotycznej młodzieży, nieludzkie traktowanie oskarżonych i więzionych. Przytacza losy wielkich patriotów polskich. W jednej ze scen krytykuje arystokrację, która nieczuła jest na losy ojczyzny, dba tylko o własne wygody i rozrywki. Ukazuje zatem czytelnikom najważniejsze społeczne problemy współczesności, uświadamia rozterki moralne, wskazuje drogę działania. Według Mickiewicza poezja winna w trudnej sytuacji historycznej po klęsce powstania dostarczyć pociechy, oddalić od narodu widmo rozpaczy. Ciężar klęki powinien wziąć na siebie poeta, przywódca, prorok narodu. Zmartwychwstanie narodu dokona się dzięki Bożej sprawiedliwości i ofiarze proroka- poety. Można stwierdzić, że „Dziady” pisał człowiek, który nad Polską ubolewał, jednocześnie miał cel, którym było podtrzymanie rodaków na duchu po klęsce powstania listopadowego. Jeżeli chcemy zrozumieć przesłanie „Dziadów” należy wczuć się w minione czasy tragedii narodowej.
b) Romantyzm ukształtował także o 11 lat młodszego od Mickiewicza – Juliusza Słowackiego, poetę, który podobnie jak Mickiewicz doświadczył utraty ojczyzny. Jego również spotkał los emigranta i tułacza. Podobnie jak Mickiewicz próbował odnaleźć ojczyznę poprzez swą twórczość. Jego nostalgia w sposób prosty a zarazem wielce wymowny wyrażona została w hymnie „Smutno mi, Boże”. Inspiracją do napisania tego liryku były prawdopodobnie lecące bociany, które wieszcz widział płynąc na Daleki Wschód. Obserwacja piękna przyrody wywołuje smutne refleksje nad własnym nieszczęśliwym losem. Rejs statkiem, a tym samym uzmysłowienie sobie, że statek ten nie płynie do kraju, budzi w Słowackim potrzebę zwierzeń. Otwiera on swą duszę przed Bogiem, ponieważ tylko on jest w stanie zrozumieć cały bezmiar tęsknoty za domem. Poeta oddaje uczucie osamotnienia i żałosnej determinacji w słowach: Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi Przy blaskach gromu Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę Smutno mi, Boże. Szybujące bociany boleśnie przypominają mu ojczyznę, rodząc nową falę nostalgii, żalu, że to nie on jest ptakiem lecącym do kraju. Wyjątkową atmosferę, wiersz ten zawdzięcza swej prostocie wyznania człowieka liczącego się z niemożnością powrotu do rodzinnego kraju.
c) Jednak utwory Słowackiego miały przede wszystkim zmusić do krytycznego spojrzenia na rzeczywistość, poderwać do walki. Dlatego warto zwrócić uwagę na dramat J. Słowackiego „Kordian”. Jest to utwór romantyczny, dlatego, że jego główny bohater posiada cechy romantyczne. Jest to młody poeta, który z oderwanego od rzeczywistości marzyciela przeradza się w patriotycznego i rewolucyjnego działacza spiskowego. Kordian mając 15 lat przeżył głęboko samobójczą śmierć przyjaciela i nieszczęśliwą miłość. Znudzony światem romantyk, próbuje znaleźć sens życia, jego cele i ideały. Swoje zagubienie Kordian wyraża słowami: Boże, zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj. W dramacie „Kordian” pisarz krytykuje postawę prometejską i poświęcenie się jednostki dla ogółu narodu. Tytułowy bohater, skłócony ze światem nie jest w stanie zabić cara. Mdleje przed jego drzwiami. Poeta ponadto rozważa przyczyny upadku wystąpienia Polaków. Krytykuje dowodzenie, które jego zdaniem było nieudolne. Dziś nazwalibyśmy „Kordiana” utworem rozliczeniowym, który analizuje przyczyny klęski powstania. Słowacki ukazał prawdę o ówczesnej sytuacji narodu. Według niego było to niezaplanowane wystąpienie romantycznych szaleńców. Powstanie upadło, tak samo jak Kordian poniósł porażkę. Jego los byłby być może inny, gdyby udzielono mu wsparcia, gdyby nie został osamotniony ze swoim poświęceniem. Podobnie los powstania być może nie byłby przesądzony gdyby umiano wykorzystać patriotyczny entuzjazm młodych, gdyby udzielano im wsparcia a nie nazywano wariatami. Gdyby nie zabijano ich idei, być może powstanie powiodło by się. Słowacki uważa, że poezja może spełnić swe zadanie wtedy, gdy potrafi dostarczyć narodowi mitu siły i przechować dzieje nieudanego powstania.
d) Ukazywanie się w literaturze postaci, które zmuszone były opuścić ojczyznę nie zakończyło się nawet wtedy gdy Polska odzyskała niepodległość. Temat ten ze zdwojoną siłą powrócił wraz z nastaniem nowego kataklizmu dziejowego- II wojny światowej. Najazd wroga na Polskę, osamotnienie kraju wśród innych państw europejskich, sześcioletnia gehenna wojenna sprawiła, że znów znaleźli się żołnierze walczący na wszystkich frontach. Natomiast cenzura, represje, niemożność swobodnego wyrażania myśli, spowodowały, że wielu poetów i pisarzy opuściło zniewolony kraj. Na uchodźstwie znaleźli się m. in. Czesław Miłosz czy Jan Lechoń. Chciałabym teraz przedstawić jeden z utworów Czesława Miłosza- poety emigracyjnego, który pod koniec roku 1945 r. wstąpił do służby dyplomatycznej i pracował w placówkach w Stanach Zjednoczonych i Francji. W roku 1951 odmówił powrotu do kraju. Postanowił zerwać z nimi i przyjąć status emigranta. Motywy swego postanowienia wyjaśnia jego tom esejów „Zniewolony umysł” napisany przez niego w Paryżu. Miłosz mimo swojego pobytu na emigracji starał się nie być obojętnym na wydarzenia w kraju. Zainspirowany własnymi doświadczeniami z życia jako emigrant oraz utartymi prawdami o świecie pisze „Dolinę Issy”. Jest to powieść o rodzinnym dworze na Litwie, o tradycjach, o zwyczajach ludowych. Była ona powrotem do lat dziecinnych, do wczesnej młodości i do przyrody. Bohaterem powieści został chłopiec dorastający wśród piękna natury w początkach XX w. Miłosza wskrzesza motyw litewski, jak w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza, lecz zarazem jak w „Dziadach wieszcza- bo ożywają, współistnieją w świecie człowieka widma, gusła, strzygi i czary. Tytułowa dolina Issy to miejsce, gdzie rozgrywa się większość akcji powieści. Znajduje się ona gdzieś na Litwie. Miłosz pochodzący z Litwy chciał oddać klimat i rzeczywistość tych terenów z okresu międzywojennego (lata 20 XX w.). Miłosz oddaje klimat Litwy, tak jak go zapamiętał. Kraj, a raczej jego niewielki kawałek urzeka swoim pięknem. Jest to jakby powrót do lat dziecinnych. Miłosz opisuje to tak, że można zatęsknić do tego miejsca, które już przecież nie istnieje. Utwór kończy się wyjazdem Tomasz do Polski, do której wiezie go matka. Polska jest tylko wspomniana, brak w niej szklanych domów Żeromskiego, brak nadziei u Miłosza na lepsze.
e) W okresie współczesnym wielu twórców emigrowało z kraju. Najczęstszą przyczyną stawała się sytuacja polityczna w ojczyźnie. Jednym z nich był Jan Lechoń. Jednym z jego utworów który chciałabym omówić jest wiersz „Kolęda”, który powstał jesienią 1938 roku w okresie międzywojennym. Był to okres ciężkich zmagań i prób dla Polaków. Wielu z nich zmuszonych było do ucieczki z kraju. Autor jako jeden z nich musiał tworzyć na emigracji, co z pewnością odbiło się na jego twórczości. Swoją tęsknotę za ojczyzną często wyrażał w utworach. Pomimo, że problem wojny nie dotyczył go bezpośrednio, to z pewnością nie zapomniał o ludziach pozostałych w kraju. Całe zdarzenie opisywane jest z perspektywy widza stojącego z boku. Narrator to wszechwiedzący opowiadacz. Obserwator ma własną interpretację wydarzeń, znalazł swój sposób na opowiadanie, który jest uwarunkowany przeżyciami i poglądami autora. Jest subiektywny, stronniczy. Jako patriota stara się podkreślić swoją polskość. Wywyższa naród Polski, rezerwuje Matkę Boską tylko dla Polaków. Opisuje Polskie zwyczaje jako piękne i idealne. Wypowiedź narratora jest luźna, wtrąca on własne dygresje i stosuje bezpośrednie zwroty. Używa języka gawędy, który jest ’’swojski’’, łatwo przystępny i zrozumiały. Zawiera emocje i dygresje. Kompozycja nie jest idealna ani całkowicie poważna, lecz swobodna i lekka, zawiera też elementy humorystyczne, jak na przykład częstowanie Archanioła miodem. Autor posługuje się różnymi metodami mającymi na celu spolonizowanie motywu biblijnego. Stylizuje język wiersza na język XVIII wiecznej Polski, stosuje archaiczną składnię zdania i słownictwo typowe dla tegoż właśnie okresu. Narrator opisuje polskie zwyczaje, jak na przykład słynną Polską gościnność w myśl znanego powiedzenia „Gość w dom, Bóg w dom”. Podkreśla jak wielkim honorem było dla Sarmatów przyjmowanie gości zgodnie z zasadą „czym chata bogata”. Nie przypadkiem Matka Boska śpiewa Jezuskowi polską pieśń Płynie Wisła, płynie , bowiem i ona nawiązuje treścią do wspaniałości narodu polskiego. Być może autor tego wiersza pragnął swym utworem wzbudzić w Polakach patriotyzm, obudzić ich świadomość narodową, by w tak trudnych i ciężkich czasach potrafili się zjednoczyć i wspierać wzajemnie jako społeczeństwo jednego, wspaniałego narodu.
Wnioski
Na przytoczonych utworach zarówno z epoki romantycznej jak i współczesności, widoczny jest ścisły związek treści ujętej w tychże utworach, a sytuacją panującą w kraju. Utwory wychodziły spod rąk tych, którzy osobiście doznali wszelkich doświadczeń związanych z utratą ojczyzny. Możemy więc traktować je jako ważny dokument w dziejach literatury polskiej ze względu na ścisły jego związek z dziejami historycznymi naszego kraju, zarówno w epoce romantyzmu jak i współczesności. Emigracja polska najcięższe chwile ma już dawno za sobą. Dziś, jeżeli mówi się o uchodźcach, to już nie z przyczyn politycznych czy z powodu represji, lecz z własnego, nieprzymuszonego wyboru.