Ruchy masowe to procesy przemieszczania się zwietrzeliny oraz przypowierzchniowych skał luźnych i zwięzłych po stoku na skutek działania siły ciężkości.
Przemieszczanie to nastąpi wtedy, gdy siła grawitacji przeważy siłę tarcia i spoistości materiału na stoku. Warunkami sprzyjającymi wystąpieniu ruchów masowych są:
- duże nachylenie stoku,
- mały stopień spoistości (zwięzłości) zwietrzeliny na stoku,
- duży ciężar poszczególnych okruchów skalnych oraz duża miąższość zwietrzeliny na stoku,
- ułożenie warstw skalnych zgodnie z nachyleniem stoku,
- nasączenie wodą zwietrzeliny na stoku (co zmniejsza wyraźnie siłę tarcia),
- podcinanie stoku przez wody, lodowiec lub fale morskie, albo w wyniku działania na człowieka,
- trzęsienia ziemi.
Warunki przeciwne przeciwdziałają wystąpieniu ruchów masowych lub ograniczają ich intensywność.
Ze względu na różną postać ruchu materiału na stoku, wśród ruchów masowych wyróżnia się: opadanie, obrywanie, osuwanie i spełzywanie.
OPADANIE
W górach, na stromych i wysokich ścianach skalnych każde zmniejszenie spoistości skał powoduje opadanie od niej mniejszych lub większych fragmentów. Zmniejszenie spoistości jest w tym przypadku efektem wietrzenia, w szczególności mrozowego lub termicznego. Odpadający materiał sprawia, że ściany skalne cofają się, a z czasem w miejscach odpadania, wzdłuż pionowych szczelin, powstają żleby rozszerzające się ku dołowi. Zsuwający się nimi materiał skalny dodatkowo je pogłębia. U wylotu żlebów odpadający i zsuwający się materiał zwietrzeniowy gromadzi się i tworzy stożki usypiskowe, zwane w Tatrach piargami.
OBRYWANIE
Obrywanie to oderwanie się od ściany skalnej i runięcie w dół wielkich mas skalnych. Obrywanie różni się od odpadania jedynie wielkością przemieszczającego się materiału. Śladami po oderwaniu są nisze, wyrwy i zagłębienia o dużych rozmiarach. Oderwany materiał skalny składowany jest u podnóża stoku w postaci gruzu, głazów i bloków skalnych i zajmuje często duże powierzchnie.
OSUWANIE
Osuwanie polega na szybkim przemieszczaniu się większych mas zwietrzelinowych i skalnych w dół stoku. Prędkość osuwania się materiału wynosi od kilku cm/s do kilku m/s. efektem osuwania są osuwiska powstające najczęściej wzdłuż linii poślizgów na granicy skały niezwietrzałej i zwietrzeliny lub gdy warstwy skalne budujące stok nachylone są w tę samą stronę co stok. Osuwiska osiągają różne rozmiary, największe mogą występować przy silnych trzęsieniach ziemi. Osuwisko składa się z niszy osuwiskowej- czyli miejsca, z którego został przeniesiony materiał oraz jęzora osuwiskowego, czyli przesuniętego materiału. Jeżeli przemieszczenie nastąpiło na większą odległość, pomiędzy niszą a jęzorem osuwiskowym powstaje rynna osuwiskowa, będąca podłużnym zagłębieniem wyżłobionym przez przesuwający się materiał skalny.
SPEŁZYWANIE
Spełzywanie to powolne przemieszczanie się zwietrzeliny po słabo nachylonych stokach. Wywołane jest przede wszystkim nasiąknięciem oraz odmarzaniem pokrywy zwietrzelinowej. Spełzywanie może być płytkie- jeżeli obejmuje przypowierzchniową, kilkucentymetrową część gleby, lub głębokie- jeżeli obejmuje całą pokrywę zwietrzelinową. Proces ten najpowszechniej występuje na obszarach objętych wieczną zmarzliną w czasie lata, kiedy jej warstwa przypowierzchniowa silnie nasiąknięta jest wodą roztopową. Na innych terenach nasilenie spełzywania wstępuje podczas wiosennych roztopów pokrywy śnieżnej. Objawy spełzywania to: przegięte pnie drzew (w kształcie litery L), pochylone słupy telefoniczne i telegraficzne, płoty, przesunięte większe fragmenty skalne- tzw. haki, zmarszczki na stokach pokrytych darnią.
SKUTKI RUCHÓW MASOWYCH
Ruchy masowe są niekorzystnym, a niekiedy bardzo niebezpiecznym procesem dla człowieka i jego działalności. Na terenach, gdzie występuje odpadanie skał utrudnione jest osadnictwo oraz konieczne jest stosowanie siatek i dachów ochronnych przy drogach. Szczególnie niebezpieczne są większe obrywy i osuwiska. Mogą one powodować zmianę sieci wód powierzchniowych, np. zmianę brzegu rzeki oraz tamowanie dopływu wody, co prowadzi albo do powstawania jezior albo do powodzi. Katastrofalne w skutkach osuwiska i obrywy mogą występować po silnych trzęsieniach ziemi, np. w 1920 roku na obszarze lessowym w Chinach- zginęło tam łącznie 180 000 ludzi, oraz w wyniku wybuchu wulkanów, które powodują topnienie śniegów i powstawanie spływów i lawin błotnych. W 1985 roku taki spływ błotny (osuwisko) powstały w wyniku erupcji wulkanu Nevado del Ruiz w Kolumbii zniszczył położone niedaleko miasto Armero- zginęło 25 000 osób.
RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD DESZCZOWYCH
Woda deszczowa lub roztopowa spływając gęstymi nitkami lub nawet warstwą po stoku, powoduje proces spłukiwania. Prowadzi on do wymywania drobnych, luźnych cząstek zwietrzeliny i gleby. Skutkiem spłukiwania jest erozja gleb, polegająca na wymywaniu z niej składników wartościowych dla rozwoju roślin. Najsilniejsza erozja gleb występuje w regionach o klimacie z wyraźnymi porami: suchą i deszczową. Natężenie spłukiwania zwiększa się, gdy wprowadzamy uprawę roślin okopowych w górach, stosujemy orkę w dół stoku czy użytkujemy gęstą sieć dróg gruntowych, wzdłuż których nasila się erozja. Wskutek erozji wgłębnej wód deszczowych w skałach lessowych, iłach lub glinach, powstają wąskie, głębokie doliny o stromych, przeważnie urwistych zboczach zwane wąwozami. Przy braku opadów dno wąwozu jest suche, podczas opadów natomiast wypełnią się wodą niosącą masy błota i mułu, które gromadzą się u wylotu wąwozu. Wąwóz pogłębia się i rozwija w górę stoku, zabierając stopniowo tereny rolnicze i utrudniając transport. Z czasem pogłębianie wąwozu zanika, a na dnie zaczyna przeważać nanoszenie materiału pochodzącego ze zboczy. Powstaje wówczas parów, czyli sucha dolina o płaskim dnie i łagodnych zboczach, porośniętych roślinnością, głównie darnią. Wąwozy i parowy są częstym zjawiskiem na obszarach pokrytych lessem, zwłaszcza na Wyżynie Lubelskiej i Wyżynie Sandomierskiej.
ZJAWISKA KRASOWE
Zjawiska krasowe (krasowienie) związane są z rozpuszczaniem niektórych skał przez wodę zawierającą CO2. Do skał rozpuszczalnych zalicza się sole, gipsy, wapienie i dolomity. Najłatwiej rozpuszczalne są sole i gipsy, natomiast najpowszechniej krasowienie występuje w wapieniach, ponieważ budują one około 10 % powierzchni lądów. Skały te są nieprzepuszczalne, ale często spękane (szczególnie wapienie), co ułatwia przedostawanie się wody pod powierzchnię ziemi.
Zjawiska krasowe prowadzą do powstawania w rozpuszczalnych skałach form krasowych zarówno na powierzchni, jak i pod nią. Nazwa tych zjawisk pochodzi od płaskowyżu Kras w północnej części Gór Dynarskich, gdzie formy krasowe są bardzo dobrze wykształcone.
Ze względu na występowanie formy krasowe można podzielić na formy krasu powierzchniowego i podziemnego.
FORMY KRASU POWIERZCHNIOWEGO
Zalicza się do niech żłobki, żebra i leje krasowe, uwały i doliny krasowe, polja i mogoty.
a) Żłobki (bruzdy) krasowe są podłużnymi zagłębieniami na nachylonych powierzchniach skał krasowiejących. Ich przebieg jest zgodny ze spadkiem powierzchni tych skał. Żłobki tworzą się pod wpływem rozpuszczającej działalności wody opadowej spływającej drobnymi strugami. Mogą osiągać kilka metrów długości, kilkadziesiąt centymetrów szerokości, a głębokość od kilku cm do 1 m.
b) Żebra krasowe to podłużne, ostre lub zaokrąglone formy występujące między żłobkami krasowymi.
c) Leje krasowe to zagłębienia w kształcie stożka lub misy powstające najczęściej na skrzyżowaniu szczelin skalnych. Mają od kilku m do kilku km średnicy, a głębokość nawet do 300 m.
Wśród nich wyróżnia się:
- leje z rozmycia- utworzone przez rozpuszczające działanie wody wpływającej przez szczeliny pod powierzchnię ziemi,
- leje zapadliskowe- powstałe wskutek zapadnięcia stropów podziemnych pieczar.
d) Uwały (uwala) są dużymi zagłębieniami będącymi efektem połączenia kilku sąsiadujących ze sobą lejów krasowych. Połączenie to następuje w wyniku stopniowego niszczenia (cofania i spłaszczania) stoków lejów krasowych.
e) Doliny (wąwozy) krasowe to najczęściej krótkie i niegłębokie doliny o stromych zboczach. Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić ich powstawanie- według jednych doliny powstają w wyniku połączenia kilku lejów krasowych rozwijających się wzdłuż jednej szczeliny, według innych są efektem zapadnięcia się stropu podziemnego tunelu (tak tłumaczy się czasem powstanie Wąwozu Kraków w Tatrach Zachodnich), jeszcze inne mówią, że są efektem erozyjnej i rozpuszczającej działalności wód płynących wzdłuż jednej szczeliny, przy czym pojemność tej szczeliny jest mniejsza niż ilość płynącej wody.
f) Polja są rozległymi zagłębieniami (o powierzchni do kilkuset km²) o wyrównanym dni i stromych zboczach, powstałymi w wyniku połączenia się wielu uwali i lejów krasowych.
Dnem polji i lejów krasowych stale lub okresowo (po roztopach i długotrwałych opadach) płyną rzeki. Mogą one w obrębie tych form wypływać- tworząc źródła krasowe zwane wywierzyskami, oraz ginąć pod powierzchnią ziemi- wpływając w otwory i szczeliny zwane ponorami.
g) Mogoty to ostańcowe wzgórza o stromych ścianach wznoszące się nad powierzchnią zrównania krasowego (mogą występować w dnie większych form- takich jak polja). Są one pozostałością dawnej, zwartej pokrywy skał wapiennych zniszczonej przez procesy krasowe. Formy tego typu na większą skalę spotykane są na krasowych obszarach Chin, Wietnamu, Indonezji, Kuby, Jamajki i Meksyku. W Polsce mogotami są skałki ostańcowe na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej.
FORMY KRASU PODZIEMNEGO- CZYLI JASKINIE
Jaskinie krasowe powstają i rozwijają się wzdłuż szczelin w skałach krasowych w wyniku rozpuszczającej i erozyjnej działalności wód podziemnych. W ich obrębie wyróżnia się: studnie i kominy krasowe, korytarze, galerie i tunele, groty i pieczary.
Tworzą one najczęściej połączony ze sobą, wielopoziomowy system. W dolnym poziomie jaskiń mogą występować podziemne rzeki i jeziora.
a) Studnie i kominy krasowe to poszerzone przez wody opadowe lub rzeczne pionowe szczeliny. Ich szerokość wynosi od kilkudziesięciu cm do kilku m, a głębokość nawet do kilkuset metrów. Kominy różnią się od studni tym, że ich szerokość rośnie wraz z głębokością.
b) Korytarze, galerie i tunele rozwijają się wzdłuż poziomych szczelin. Powstawanie tych form często wiąże się z przepływem przez nie wody pod ciśnieniem. Osiągają bardzo różne rozmiary: długość od kilku m do kilkudziesięciu km (za najdłuższą jaskinię na świecie uważa się Jaskinię Mamutową w Stanach Zjednoczonych), szerokość od kilkunastu cm do kilkudziesięciu m i wysokość do kilkudziesięciu m. zmiany szerokości i wysokości korytarzy, galerii i tunelów mogą mieć wielokrotnie miejsca na całej ich długości.
c) Pieczary i groty powstają w miejscach łączenia się poziomych korytarzy, galerii i tuneli z pionowymi studniami i kominami. Osiągają nieraz bardzo duże rozmiary, np. największa pieczara w Jaskini Postojnej (tzw. sala koncertowa) w Słowenii ma 3000 m² powierzchni i prawie 50 m wysokości.
SZATA NACIEKOWA W JASKINIACH
W obrębie jaskiń często występuje bogata szata naciekowa reprezentowana przez stalaktyty, draperie i zasłony, stalagmity i stalagnaty.
a) Stalaktyty powstają u wylotu szczelin w stropie jaskiń w wyniku wytrącania się CaCO3 w postaci kalcytu z przesączającej się przez nie wody (krople wody gromadzą się u wylotu szczeliny i na skutek zmiany temperatury częściowo parują, a rozpuszczony w nich CaCO3 wytrąca się). Mają postać sopla lub rurki z zawartym w środku kanalikiem, którym spływa woda. Stalaktyty narastają bardzo wolno- z prędkością od ułamka mm do kilku mm na rok.
b) Draperie i zasłony to rozwijające się wzdłuż jednej szczeliny połączone ze sobą stalaktyty.
c) Stalagmity powstają w wyniku wytrącania się CaCO3 z kropel wody spadającej ze stalaktytów na dno jaskini. Mają postać pni lub słupów o różnej wysokości (w zależności od czasu ich rozwoju), a ich średnica jest na ogół wyraźnie większa od stalaktytów pod którymi się tworzą.
d) Stalagnaty zwane też kolumnami kalcytowymi są efektem połączenia narastających stalaktytów i stalagmitów.
WYSTĘPOWANIE ZJAWISK KRASOWYCH
Na największą skalę zjawiska krasowe występują na terenach, gdzie skały krasowe mają dużą miąższość i są silnie spękane, a ich wychodnie (wychodnia- miejsce kontaktu warstwy skalnej z powierzchnią ziemi) zajmują duże powierzchnie.
W Europie największe obszary krasowe znajdują się w Górach Dynarskich, we Wschodnich Alpach i Jurze, w Masywie Czeskim, na Morawach i na Słowacji. Poza Europą duże obszary krasowe występują na Kaukazie, w południowych Chinach, na Jawie, w Kordylierach, Brazylii, Wenezueli i na Kubie.
W Polsce formy krasowe można spotkać w Tatrach Zachodnich, na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej oraz w wapiennych partiach Sudetów (szczególnie w rejonie Kotliny Kłodzkiej, np. Jaskinia Niedźwiedzia) i Gór Świętokrzyskich (np. Jaskinia Raj). W Niecce Nidziańskiej występuje kras gipsowy.
bardzo fajna i przydatna praca