Zmiany ideowe.

a) Dwie podstawowe kwestie społeczne.

Pod koniec XIX w. najważniejsze znaczenie społeczne miały dwie kwestie: robotnicza i narodowa. Ideologie, których twórcy skoncentrowali się na tych zagadnieniach, wywarły wpływ na politykę i życie społeczne nie tylko w XIX w. – niektóre pozostały żywe do dziś.

b) Anarchizm.

Anarchiści byli zdecydowanymi przeciwnikami państwa, które traktowali jako największe zagrożenie dla ludzkiej wolności. O ile marksiści chcieli opanować państwo, żeby je przekształcić zgodnie ze swoją ideologią, o tyle anarchiści po prostu zamierzali je zlikwidować. Na jego miejsce powstać miały dobrowolne wspólnoty.
Największą popularność anarchizm zyskał w południowej i zachodniej Europie: we Włoszech, Francji, a zwłaszcza w Hiszpanii, gdzie dominował wśród robotników jeszcze w latach trzydziestych XX w. W Polsce kwestia narodowa odgrywała ogromną rolę, więc internacjonalistyczny i antyreligijny anarchizm nie zyskał większej popularności.
Wśród anarchistów byli zwolennicy terroru indywidualnego, przeprowadzający zamachy na przywódców państwowych. Z rąk anarchistów zginęli między innymi prezydent Stanów Zjednoczonych William MacKinley, król Włoch Humbert I czy premier Francji Marie Carnot. Opinia publiczna często niesłusznie utożsamiała wszystkich anarchistów z terrorystami. Wielu anarchistów działało bowiem w sposób pokojowy, organizując edukację dla najuboższych i związki zawodowe. Na początku XX w. szczególnie popularny stał się anarchosyndykalizm, łączący działalność rewolucyjną z działalnością związków zawodowych.



c) Międzynarodówka.

Rolę ośrodka kierowniczego międzynarodowego ruchu rewolucyjnego w latach 1919-1943 pełniła Międzynarodówka Komunistyczna. Nawiązywała ona do:

- I Międzynarodówki i rewolucyjnego nurtu II Międzynarodówki.
Kongres założycielski odbył się w Moskwie w dniach 2 – 6 marca 1919 r. Brało w nim udział 52 delegatów z 30 krajów. Kongres uchwalił rezolucję w sprawie programu, zatwierdzając tezy o burżuazyjnej demokracji i dyktaturze proletariatu, oraz manifest wzywający robotników całego świata do skupienia się pod sztandarami III Międzynarodówki, nawiązującej do tradycji rewolucyjnych od Babeufa do Róży Luksemburg i Karola Liebknechta. Ponadto manifest wzywał klasę robotniczą całego świata do poparcia młodego państwa socjalistycznego z interwencją, do praktycznej realizacji hasła: Ręce precz od Kraju Rad! Inicjatorem, organizatorem, twórcą programu i przywódcą Komitetu był Lenin.

- W 1920 r. odbył się II Kongres III Międzynarodówki.
W przeddzień otwarcia obrad ukazała się praca Lenina Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie. Wymieniona praca Lenina wskazywała, jak wielkie niebezpieczeństwo dla ruchu robotniczego stanowi sekciarstwo. Zalecała ona jednocześnie partiom komunistycznym, aby prowadziły szeroką pracę propagandową, wychowawczą i organizacyjną w takich organizacjach masowych, jak związki zawodowe, organizacje spółdzielcze, organizacje oświatowe, młodzieżowe i kobiece. Tezy zawarte w pracy Lenina były podstawą obrad kongresu.
Kongres uchwalił 21 warunków przyjęcia do Międzynarodówki Komunistycznej. W ten sposób stworzona została bariera, uniemożliwiająca przyjęcie do Kominternu tych partii i organizacji, które nie uznawały zasad rewolucyjnego marksizmu. Kongres zajmował się również kwestią chłopską oraz narodowo-kolonialną, traktując oba te problemy jako ważny element w walce proletariatu o pozyskanie sojuszników przeciwko burżuazji.
W 1921 r. odbył się III Kongres Międzynarodówki. Przedmiotem jego obrad było zagadnienie pracy partii komunistycznej z masami i w organizacjach społecznych. Międzynarodówka wezwała cały proletariat, bez względu na jego przynależność partyjną i organizacyjną, do tworzenia jednolitego frontu klasy robotniczej przeciwko kapitalizmowi i burżuazji. Również partiom II Międzynarodówki zaproponował Komintern przystąpienie do wspólnego frontu w walce z kapitalizmem.
20 kwietnia i l maja miały miejsce potężne demonstracje robotnicze, organizowane wspólnie przez obie te organizacje w wielu krajach Europy i w USA. Bardzo szybko jednak oportunistyczni przywódcy II Międzynarodówki zerwali zawarte porozumienie.

- IV Kongres Międzynarodówki Komunistycznej odbył się w 1922 r.
Uczestniczyło w nim 408 delegatów z 58 krajów, reprezentujących — poza granicami Radzieckiej Rosji — ok. 700 tys. komunistów. Przedmiotem szczególnie ożywionej dyskusji był referat Lenina Pięć lat rewolucji rosyjskiej a perspektywy rewolucji światowej. Było to jego ostatnie wystąpienie na Kongresie Międzynarodówki. Wiele uwagi poświęcono taktyce wspólnego działania komunistów z robotnikami bezpartyjnymi. Wysunięto hasło rządu robotniczego jako platformy jednoczącej proletariat, który przy kierowniczej roli komunistów mógłby być alternatywą wobec rządów burżuazyjno-socjaldemokratycznych. Rząd taki, nie będąc dyktaturą proletariatu, mógłby się stać podstawą do walki o nią.
W pierwszym okresie swojego istnienia Międzynarodówka Komunistyczna dokonała wiele w kształtowaniu programu działania licznych partii komunistycznych w różnych częściach świata. Była ona nie tylko ideowym inspiratorem, ale i częściowo organizatorem szeregu wystąpień mas pracujących — strajków, demonstracji, akcji solidarnościowych itp.

-V Kongres Międzynarodówki Komunistycznej odbył się w 1924 r. Zajmował się on zagadnieniami organizacji działalności partii w fabrykach i związkach zawodowych oraz pracy politycznej wśród chłopstwa.

- W 1928 r. odbył się VI Kongres, który wytyczył program działania Kominternu. Podkreślono, że głównym zadaniem strategicznym proletariatu powinno być pozyskanie dla idei komunizmu większości klasy robotniczej, bliższe powiązanie się z chłopstwem pracującym, zacieśnienie z nim sojuszu oraz solidarność z narodami kolonialnymi walczącymi o swoje wyzwolenie.

d) Chrześcijańska demokracja.

Partie socjalistyczne miały często charakter antyreligijny, a prawie zawsze antyklerykalny. Występując przeciw socjalistom, Kościół katolicki, podobnie jak i niektóre Kościoły protestanckie, zaczął tworzyć własne stowarzyszenia robotnicze. W ten sposób narodził się ruch polityczny nazywany chrześcijańską demokracją, ale odróżnienia od demokracji socjalnej. W 1891 r. papież Leon XIII ogłosił encyklikę „Rerum novarum”, tworząc podstawy społecznej nauki Kościoła. Wystąpił on zarówno przeciw socjalizmowi, jak i liberalizmowi, uznał zaś demokratyczną organizację państwa. Jednak struktura samego Kościoła nie uległa demokratyzacji.

e) Nacjonalizm.

W przed dniu rewolucji 1905 r. zamyka się pierwsza faza działalności ligi Narodowej, będąca też wstępną fazą rozwoju nacjonalizmu polskiego. Inicjatywa niepodległościowa emigracyjnych epigonów 1863 r. została przechwycona w kraju przez organizację tajną, która zamierzała do podporządkowania sobie całego społeczeństwa. Ogólnikowe zrazu i szerokie cele Ligi precyzowały się i zawężały w miarę zdobywania przez nią rzeczywistych wpływów. Z największym powodzeniem penetrowała Liga wszystkie dziedziny objęte dotąd przez pracę organiczną. To co robili dotąd ogranicznicy w sposób jawny, lecz apolityczny, w zakresie gospodarki i kultury, zostało w znacznej części podporządkowane, na przełomie XIX i XX w., wpływom i celom nowego stronnictwa. Równocześnie oddziaływało ono na młodzież inteligencką, drobnomieszczaństwo i zamożnych chłopów. W tych środowiskach skutkowała rozmaicie dozowana mieszanka patriotycznych i radykalnych haseł. Jednakże rozrost Ligi Narodowej nie byłby do pomyślenia, gdyby nowa organizacja nie uzyskała poparcia klas posiadających, gdyby od samego początku nie stała się ich ekspozyturą. Liczne grupy ziemiaństwa i burżuazji doszły do przekonania, że organizacja typu mafijnego może się przydać do kierowania społeczeństwem w warunkach niewoli, a zwłaszcza do przeciwdziałania radykałom i socjalistom. Akces burżuazyjnej inteligencji do stronnictwa miał też przesądzić o jego definitywnym obliczu. Klasom posiadającym w Polsce, tak jak w innym krajach, nacjonalizm dawał szansę utrzymania się u steru w nowym, z konieczności demokratycznym świecie.
Osobliwością nacjonalizmu polskiego - narodu w niewoli - okazała się powściągliwość w stawaniu i realizowaniu hasła niepodległości. Ruch uzależniony od klas posiadających siła rzeczy odrzucał też rewolucję, w danej chwili jedynie możliwą formę walki wyzwoleńczej.
Manifestami nowego kierunku stały się na progu stulecia publikacje Balickiego i Dmowskiego. Głosząc nadrzędność interesu narodowego nad wszelkim innym dobrem i prawem podsycały one w Polsce nienawiść - nie tyle do trzech rządów zaborczych, co do wszystkich otaczających narodów. I imię tegoż interesu narodowego nacjonaliści mieli się przeciwstawiać rewolucyjnym dążeniom mas ludowych, rewolucyjnej drodze do niepodległości. Nacjonalizm posiłki stanowił pochodną - w pewnym sensie także schorzenie - potężniejącej w całym społeczeństwie świadomości narodowej. Był też naturalna reakcją na zagrażające mu, drapieżne nacjonalizmy kultywowane w Niemczech i w carskiej Rosji. Z kolei zaś przyczyniał się do zaognienia innych nacjonalizmów: ukraińskiego, litewskiego, żydowskiego. W mniejszym lub większym stopniu ulec miały tej ideologii wszystkie warstwy posiadające, od ziemiaństwa i burżuazji aż do bogatego chłopstwa. Oporna okazała się klasa robotnicza.

f) Syjonizm.

W trakcie kształtowania się nowoczesnych narodów europejskich rosła niechęć wobec Żydów. Powstała wówczas współczesna odmiana antysemityzmu, mająca podstawę teoretyczną w rasistowskim rozumieniu narodu. W odpowiedzi na antysemityzm powstał również nacjonalizm żydowski, czyli syjonizm (od nazwy wzgórza Syjon w Jerozolimie, na którym stała świątynia króla Salomona). Wraz z hasłem powrotu do Ziemi Świętej syjoniści głosili konieczność utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, gdzie mogliby osiedlić się Żydzi, żyjący dotychczas w rozproszeniu. Najważniejszym ideologiem syjonizmu był Teodor Herzl, który w 1896 r. ogłosił swoją pracę „Państwo żydowskie”. Rok później w Brazylei odbył się pierwszy kongres syjonistyczny.

g) Konflikt narodów czy klas.

Na przełomie XIX i XX w. ideolodzy zastanawiali się, czy bliższa ludziom okaże się idea narodowa, czy też walka klas. Wybuch I wojny światowej w 1914 r. oznaczał zwycięstwo tej pierwszej idei ( czyli narodów ), ale już w 1917 r., wraz z rewolucją bolszewicką w Rosji, walka klas okazała się istotniejsza. Konflikt ten trwał więc nadal.