Średniowiecze
Średniowiecze to pierwsza polska epoka literacka (X - XV w.). Na zachodzie Europy trwa już od IV/V wieku. W 476 roku upadło cesarstwo zachodniorzymskie, Rzym natomiast został podbity przez plemiona germańskie. Stopniowo przejmowały one kulturę antyczną i chrześcijańską, aż same przeistoczyły się z narodów określanych mianem barbarzyńskich w chrześcijańskie. Wielką rolę w procesie cywilizowania Europy odegrał kościół katolicki zajmujący się nauką, oświatą i wychowaniem młodych pokoleń. Kształtowanie nowego oblicza kontynentu, oblicza wielonarodowego i chrześcijańskiego trwało po wiek XV, a więc ponad tysiąc lat. Epokę tych przemian nazwano później w renesansie wiekami średnimi (z łac. media tempora). Polskie średniowiecze trwa od X do XV wieku.
Ideologia epoki
Myśli i dążenia ludzkie wieków średnich zostały zdominowane przez scholastykę, naukę i sposób myślenia przyjmujący za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, które starano się uzasadniać i wyjaśniać racjonalnie. Podobnie jak w antyku najważniejszą rolę na mapie politycznej Europy odgrywał Rzym, nie jako stolica cesarstwa, lecz kościoła katolickiego stojącego na straży prawd moralnych głoszonych w Biblii i największego budowniczego chrześcijaństwa. Kościół ustanawia samodzielnie prawdy wiary, a wierni powinni ich przestrzegać. Był także w średniowieczu inicjatorem chrystianizacji ziem i narodów, które żyły nieświadome istnienia Boga i Jego przykazań.
Poza scholastyką średniowiecze jest bogate w kierunki filozoficzne tłumaczące wiernym zasady życia chrześcijańskiego, badające problemy wiary. Najważniejsze z nich opierają się na filozofii św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i św. Franciszka z Asyżu. Ostatni z wymienionych propagował radosne i ascetyczne oddanie się Bogu. Jako człowiek zamożny całe swe bogactwo rozdał ubogim, a sam zawierzywszy Bogu, niósł pomoc cierpiącym i chorym. Głoszoną przez niego naukę cechowała radość i umiłowanie natury.
Językiem urzędowym i literackim kontynentu stała się łacina, język liturgiczny i jednocześnie biblijny (oryginały ksiąg biblijnych zaginęły, pozostało tłumaczenie łacińskie, Wulgata). Nauka i oświata, a zatem i rozwój intelektualny ludzi został również zdominowany i rozwijany pod kątem szerzenia wiary katolickiej. Podobnie wygląda życie kulturalne i literackie Europy. W architekturze dominują dwa style: styl romański (przeważnie wielkie budowle sakralne z ociosanego kamienia wzorowane na bazylikach, kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, kolegiaty i kościoły parafialne) oraz gotyk (budowle strzeliste z cegły, wywołujące wrażenie ruchu).
Literatura średniowieczna
zawiera w swoim dorobku dzieła o tematyce przede wszystkim religijnej. Nawet dzieła literatury świeckiej były często rozpoczynane prośbą do Boga o natchnienie poetyckie, jak jest to w przypadku wiersza Słoty "O zachowaniu się przy stole":
Gospodynie, da mi to wiedzieć,
Bych mógł o tem cos powiedzieć,
O chlebowym stole....
Najpopularniejsze w tym czasie dzieła literackie to pieśni, misteria, moralitety, kazania, rozmyślania, modlitewniki, ale ponad wszystko żywoty świętych (hagiografia) przedstawiające wzorce osobowe człowieka epoki.
Asceta
Dzieła hagiograficzne pouczały całe społeczeństwa, jak powinno wyglądać życie jednostki. Miał to być wzór człowieka oddanego wierze, ascety gardzącego uciechami doczesności, zadowalającego się skromnym bytowaniem. Hasłem i maksymą życiową miała dlań być biblijna prawda "memento mori" - pamiętaj, że umrzesz. Człowiek myślący takimi kategoriami miał spędzać życie na pokutowaniu i modlitwach, aby wyprosić sobie łaskę życia wiecznego w niebie, a wstęp do niego mają tylko ludzie dobrzy.
Przykładem ascety jest św. Aleksy z dzieła "Legenda o świętym Aleksym". Mimo swego wysokiego urodzenia i bogactwa rezygnuje on ze wszystkiego co materialne, rozdaje swe bogactwo biednym, a sam staje się żebrakiem. Los sprawia, że żyje w taki sposób pod schodami swego ojca, ale dopiero po śmierci zostaje rozpoznany przez kobietę, którą wcześniej poślubił, lecz z życia rodzinnego w dostatku i radościach również zrezygnował. Przykładów takich losów bohaterów jest wiele, zapisanych jako dzieła literackie i też potwierdzonych przez historię.
Rycerz doskonały
Cechą nadrzędną bohatera literackiego wieków średnich jest wiara i oddanie się Bogu. Dotyczy to również kolejnego wzorca moralnego, jakim jest rycerz doskonały.
Średniowiecze to czasy wypraw krzyżowych mających na celu niesienie prawdziwej wiary chrześcijańskiej aż po Bliski Wschód. Zajęcie to przypadło w udziale rycerzom konno przemierzającym krańce Europy. Tworzą oni pewnego rodzaju wspólnotę a później warstwę społeczną kierującą się w swym postępowaniu wręcz świętym dla nich kodeksem rycerskim. Jakiekolwiek odstępstwo od niego mogło sprowadzić na rycerza hańbę, a nawet samobójczą śmierć. Legendarny i przysłowiowy jest dziś ogromny szacunek rycerzy wobec płci pięknej, ale najważniejsze dla niego było oddanie swemu władcy i ojczyźnie. Na każde wezwanie o pomoc lub polecenia musiał stawać z orężem w ręce gotów umrzeć za sprawę.
Widzimy takiego bohatera we francuskiej "Pieśni o Rolandzie" przetłumaczonej na język polski w wiekach średnich. Hrabia Roland pełniący funkcję dowódcy tylnej straży wojsk francuskich bierze udział w wyprawie przeciwko Maurom (Arabom, którzy podczas plemiennych wędrówek osiedli w Hiszpanii). Ginie w zasadzce napadnięty przez całą armię wroga. Chociaż może wezwać pomoc, nie czyni tego, honor rycerski mu nie pozwala , wybiera śmierć. Z pola walki niesiony przez anioły dostaje się wprost do nieba. Kilka wieków później w literaturze polskiej pojawi się taki średniowieczny rycerz, Konrad Wallenrod, który popełni samobójstwo, ponieważ wie, iż podstępna metoda walki z wrogiem jest wystąpieniem przeciwko kodeksowi i honorowi rycerza.
Dobry władca
Literatura średniowieczna przedstawia również wzorzec osobowy dobrego władcy. Znana wszystkim z historii "Kronika polska" Galla Anonima dokumentuje czasy panowania Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Pierwszy posiada cechy mądrego człowieka, który dba o dobro publiczne, jest oddany sprawom ojczyzny i poszczególnych obywateli, drugi jest świetnym wojownikiem i wzorem patriotyzmu. Obaj władcy są wzorem dla swoich następców, ponieważ dla swego narodu uczynili bardzo dużo.
Tak więc tematyka dzieł literackich średniowiecza jest różnorodna, choć dominuje w niej cecha religijności, pochwała dobra (afirmacja) rozumianego w kategoriach wartości chrześcijańskich. Było to związane z życiem zwykłego obywatela katolickiej Europy.
Epoka średniowiecza to rozwój i ekspansja chrześcijaństwa europejskiego, ale też ewolucja samego systemu wiary katolickiej i Kościoła. Dla literatury polskiej jest to okres początkowego formowania się języka literackiego. Jest ona podobnie jak literatury innych narodów europejskich dwujęzyczna. Obok dzieł pisanych polskim piórem w języku łacińskim powstają zabytki literatury polskiej i polskiego piśmiennictwa.
Lektury średniowieczna
Autorstwo większości dzieł średniowiecznych jest anonimowe. Wynikało to z faktu, iż pracę artystyczną traktowano jako służbę Bogu, przed którym nazwiska nic nie znaczą, a dzieła mogą przyczynić się do wzrostu boskiej chwały.
Dzieła religijne i zabytki polskiego piśmiennictwa.
"Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, powstała prawdopodobnie w XIV wieku.
"Lament świętokrzyski" - arcydzieło liryki średniow. z XV w.
"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - wiersz moralizatorski z XV w.
"Kazania świętokrzyskie" - najstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa pochodzący z około 1300 roku.
"Legenda o świętym Aleksym" - tłumaczenie polskie nie znanego oryginału z 1454 roku.
"Żywot świętego Wojciecha" - XI wiek.
"Żywot świętego Stanisława" - XIII wiek.
"Bulla gnieźnieńska" - w tekście łacińskim znajduje się 410 nazw polskich miejscowości, 1136 rok.
Dzieła świeckie.
"Satyra na leniwych chłopów" - XV wiek.
Gall Anonim - 3ac. "Kronika polska", XI/XII w.
Wincenty Kadłubek - łac. "Kronika".
Jan Długosz - łac. "Historia Polski".
Niektóre dzieła literatury obcej.
"Pieśń o Rolandzie" - najstarszy epos francuski z XI wieku.
"Dzieje Tristana i Izoldy" - legenda celtycka z XIII wieku.
Dante Alighieri - "Boska Komedia", poemat epicki w 100 pieśniach, arcydzieło literatury włoskiej przedstawiające wędrówkę poetycką po piekle, czyśćcu i raju, 1307 rok.
Francois Villon - "Wielki Testament", poemat francuski złożony
Teoria literatury
Apostrofa - zwrot bezpośredni do osoby, pojęcia abstrakcyjnego, przedmiotu spoza dzieła literackiego.
Archaizm - wyraz przestarzały, którego dzisiaj nie używamy.
Kazanie - wypowiedź o charakterze dydaktycznym.
Kronika - opis zdarzeń według chronologii.
Legenda - opowiadanie oparte na motywach chrześcijańskich lub opowieść fantastyczna o wydarzeniach historycznych.
Misterium - przedstawienie teatralne o treści religijnej.
Moralitet - przedstawienie teatralne wywodzące się z misterium, o tematyce świeckiej i charakterze pouczającym.
Roczniki - spisy wydarzeń o charakterze publicznym pisane w porządku chronologicznym.
Wiersz średniowieczny - składniowo - intonacyjny, w którym kolejne zdania zapisywane są w wersach.
Historia Polski
W średniowieczu powstaje państwo polskie, którego budowę rozpoczął Mieszko I. Jego syn Bolesław Chrobry kontynuuje udanie dzieło ojca; cesarz niemiecki i papież zgadzają się na utworzenie samodzielnego królestwa.
1025 - Bolesław Chrobry został koronowany na pierwszego króla Polski. Ma ambicje uczynić ze swego kraju mocarstwo. Po okresie panowania kolejnych Piastów: Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Szczodrego, Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego następuje rozbicie dzielnicowe.
1138 - Rozbicie dzielnicowe Polski na pomniejsze księstwa.
1228 - Sprowadzenie do Polski przez Konrada I Mazowieckiego Krzyżaków, aby pomogli w chrystianizacji Prus. Zakon Niemiecki Marii Panny (Krzyżacy) został wcześniej wyparty z Jerozolimy i wypędzony z Węgier.
1320 - Na króla Polski koronował się Władysław I Łokietek, a przez wszystkie lata swego panowania (1306 - 1333) jednoczył państwo rosnące w siłę i znaczenie polityczne w Europie. Był on praprawnukiem Bolesława Krzywoustego i ojcem Kazimierza III Wielkiego, na którym kończy się dynastia Piastów.
1364 - Powstał Uniwersytet Jagielloński założony przez Kazimierza Wielkiego.
Bitwa pod Grunwaldem; zwycięstwo Władysława II Jagiełły i armii polsko - litewskiej zostało zaprzepaszczone, ponieważ Zakon nadal istniał. Jagiełło był pierwszym królem z dynastii Jagiellonów, która wygasła po śmierci Zygmunta II Augusta w 1572 roku.
Renesans
Renesans rozpoczął się we Włoszech i trwał na południu Europy od XIV w. do początku w. XVI. Do XV w. renesans był zjawiskiem wyłącznie włoskim. Na północy Europy rozpoczął się w pierwszych latach XVI w. i trwał po jego lata końcowe. Nie pojawił się nagle jako antyteza filozofii średniowiecznej, ale wywodził się z procesu długotrwałych przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Nazwa renesans (z wł. renascimento, fr. renaissance) oznacza odrodzenie się sztuki i nauki antycznej. Charakteryzowało się większym zainteresowaniem życiem doczesnym, umiłowaniem ziemskiego piękna, rozwojem indywidualnym jednostki, wzmożonym rozwojem sztuk pięknych, powstaniem literatur narodowych kontynentu. Mistrzowie sztuki tych czasów to artyści wybitni i wszechstronni, a są wśród nich min. Donatello, Tycjan, Boticelli, Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł.
Polski renesans rozwija się najpełniej w latach 1543 - 1584. Data pierwsza związana jest z wydaniem "Krótkiej rozprawy" M. Reja, "O karze za mężobójstwo" A.F. Modrzewskiego i "O obrotach ciał niebieskich" M. Kopernika. Rok końcowy polskiego odrodzenia określa data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego humanisty i poety tej epoki. Renesans zwany jest także "złotym wiekiem", aluzja do "Przemian" Owidiusza, rzymskiego poety, który podzielił w swym dziele etapy rozwoju świata na wieki złoty, srebrny, miedziany i żelazny. Ów pierwszy etap charakteryzował się tym samym, co biblijny raj na ziemi. Polska stawała się potęgą terytorialną i polityczną Europy, a szlachta zyskiwała sobie wiele praw stawiających tę warstwę społeczną na wyżynach hierarchii politycznej kraju. Szlachta to wcześniejsze rycerstwo zyskujące sobie nadania ziemskie od monarchy. Z powodu wzrostu rangi tej grupy społecznej i licznych przywilejów nadawanych im przez króla renesans określa się też mianem "złotego wieku" wolności szlacheckiej.
FILOZOFIA - inaczej: postawa ideowa człowieka renesansu
Humanizm (z łac. humanitas - człowieczeństwo, ludzkość) - prąd umysłowy, którego hasłem było powiedzenie Terencjusza "Jestem człowiekiem i nic co ludzkie, nie jest mi obce". Oznaczało to całkowite przeciwstawienie się mentalności ludzi poprzedniej epoki, średniowiecza. Ascetę skupionego na modlitwach i umartwianiu się zastąpił nowy typ bohatera, a mianowicie człowiek żyjący według zasady carpe diem - chwytaj dzień, korzystaj z życia, ciesz się życiem ziemskim. Ów stosunek do życia najdobitniej przedstawia fraszka Jana Kochanowskiego pod tytułem "Do gór i lasów":
...Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował?
Jażem przez morza głębokie żeglował,
Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy,
Jażem nawiedził Sybilline lochy.
Dziś żak spokojny, jutro przypasany
Do miecza rycerz; dziś między dworzany
W pańskim pałacu,...
Humanista to jednostka złożona i indywidualna, posiadająca prawo do rozwoju wszechstronnych zainteresowań nauką i światem zewnętrznym, sobą samym. Wzorzec osobowy renesansu to człowiek wykształcony, znający języki obce, dorobek kultury antycznej, podróżnik, bystry obserwator i uczestnik życia współczesnego rodzinnego i towarzyskiego.
Zainteresowanie życiem doczesnym humanisty nie oznaczało bynajmniej rezygnacji z wiary w Boga, wobec którego spełniał swe powinności jednak już nie jako fanatyk religijny, ale postępujący w myśl zasady "Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie", człowiekowi co ludzkie; więc przede wszystkim radość życia i możliwość rozwoju.
Humanistyczne nawiązania do antyku są widoczne w literaturze polskiej, która korzysta z gatunków literackich uformowanych w starożytności (jak cała Europa) a w dziełach literackich pojawiają się postacie z mitów greckich albo też wykorzystywane są całe wątki mityczne, jak na przykład w "Odprawie posłów greckich" Kochanowski przedstawia bohaterów wojny trojańskiej. Z powodu nawiązywania do tradycji antycznego świata grecko - rzymskiego renesans można określić jako epokę klasyczną. Mianem klasycyzm będą też określane elementy nawiązujące do wartości antycznych w literaturze późniejszych epok.
Reformacja to prąd i ruch społeczny renesansu. Kościół odgrywał jeszcze wielką rolę w całej Europie, gdy wstrząsnęła nią fala reformacji. Znamienne dla niej było wystąpienie wielkich reformatorów z Lutrem, Kalwinem i Husem na czele. Luter (1517, Wittenberga) głównie przeciwstawił się w swoich tezach o odpustach demoralizacji Kościoła, który uzurpował sobie prawo do nieomylności, a nawet poprzez hojne datki gwarantował ludziom wstęp do biblijnego raju. Jak każda instytucja zarządzana centralnie na tak wielkim obszarze geograficznym, tak Kościół nie ustrzegł się pewnych wypaczeń, zdaniem reformatorów, szczególnie zaś wadliwy system kontrolowania chrystianizacji kontynentu budził zastrzeżenia Tezy głoszone przez Lutra, znakomitego uczonego teologa, stały się punktem zapalnym dla ruchu społecznego rozprzestrzeniającego się w Europie. Chodziło o odrzucenie tak wielkiej roli Kościoła jako pośrednika w kontaktach z Bogiem. Reformatorzy negowali przypisywaną sobie przez Kościół nieomylność w interpretowaniu prawd objawionych w Biblii i odrzucali większość dogmatów wcześniej przezeń ustalonych. Uważali religię za indywidualną sprawę człowieka, który jako wierzący powinien samodzielnie szukać wiary w Boga. W wyniku takiego światopoglądu powstały nowe religie również oparte na Biblii, lecz tłumaczące ją nieco inaczej. Jak wiadomo kościół rzymskokatolicki przeżył już wcześniej rozłam (XI wiek) i podzielił się na Zachodni ze stolicą w Rzymie i papieżem oraz Wschodni ze stolicą w Konstantynopolu i patriarchą (kościół prawosławny), teraz natomiast Zachodni podzielił się wewnątrz na różne odmiany.
Największe religie europejskie powstałe w wyniku reformacji to kalwinizm i luteranizm, z których wywodzą się powstałe w XIX wieku i później inne religie protestanckie (znane w Polsce dzisiaj to metodyści, baptyści, zielonoświątkowcy czy inne: wszystkie wyrosły z Biblii). Z kalwinizmu wywodzi się także powstały w renesansie kościół anglikański.
Oba prądy renesansu, humanizm i reformacja dały narodom europejskim tożsamość kulturalną i postęp w dziedzinie nauki i sztuki. Humanizm skierował uwagę człowieka na naukę i wartości rozwojowe, jakie można osiągnąć podczas życia na ziemi. Reformacja spowodowała uniezależnienie się szeregu państw od Kościoła zarządzanego centralnie przez papieża.
Biblię tłumaczono w renesansie na języki narodowe, dzięki czemu religia mogła stać się bardziej dostępna dla prostego wyznawcy, który nie znał łaciny i nie rozumiał, co się do niego mówi podczas obrzędów liturgicznych. Znaczenie więc i ranga do tej pory odsuwanych na plan drugi literatur i języków narodowych kontynentu wzrastała, a niektórych dopiero się rodziła i w pełni rozkwitała. Na język polski Biblię przetłumaczył Jakub Wujek (w całości w 1599 roku); Stary Testament był już tłumaczony w XV wieku z tłumaczenia czeskiego (Biblia królowej Zofii).
Ojcowie literatury polskiej
W literaturze polskiej pojawia się pierwszy poeta, który tworzy w języku narodowym, a jest nim Mikołaj Rej, autor min. wiersza "A niechaj narodowe wżdy postronne znają, /iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają". Stąd zyskał sobie miano ojca literatury polskiej. Jego młodszego kolegę po piórze Jana Kochanowskiego natomiast nazywamy ojcem poezji polskiej, ponieważ dzięki niemu rozwinął się język poetycki literatury polskiej z bogactwem gatunkowym i środków wypowiedzi artystycznej. To dzięki Kochanowskiemu literacka świadomość Polaków jest związana duchowo z Europą po dziś dzień. Ale to nie koniec niejako galerii literatów zasłużonych dla twórczości narodowej, bo w polskiej literaturze pojawili się jeszcze pisarze polityczni w osobach Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Łukasza Górnickiego. Pierwszy z nich zyskał sobie miano ojca demokracji polskiej, ponieważ od Modrzewskiego naród polski uczył się patrzenia na problemy reform społecznych i demokrację w państwie.
Tak więc dla literatury polskiej renesans miał ogromne znaczenie, rozpoczął bowiem kształtowanie się języka literackiego. Wprowadza do literatury elementy dorobku antycznego charakterystycznego dla całej ówczesnej Europy z bogactwem gatunkowym i artystycznych środków wypowiedzi; kształci język ojczysty, rozwija wiele dziedzin nauki i życia publicznego.
Przedstawiciele epoki i ich dzieła
Mikołaj Rej - autor "Krótkiej rozprawy", "Żywota człowieka poczciwego", "Żywota Józefa" i innych dzieł.
Jan Kochanowski - być może największy poeta literatury polskiej, autor "Fraszek", "Pieśni", "Trenów" i pierwszej tragedii polskiej "Odprawa posłów greckich".
Łukasz Górnicki - pisarz polityczny, "Dworzanin polski".
Andrzej Frycz Modrzewski - pisarz polityczny, "O poprawie Rzeczypospolitej".
Mikołaj Sęp Szarzyński - "Rytmy albo Wiersze polskie".
Szymon Szymonowic - autor "Sielanek\'.
Piotr Skarga - kaznodzieja nadworny króla Zygmunta III, wygłaszał kazania na sejmie, działacz kontrreformacyjny, patriota, "Kazania sejmowe"(osiem kazań).
Przedstawiciele literatury obcej
Giovanni Boccacio - pisarz włoski, "Dekameron" - zbiór stu nowel.
Saaverda Miguel de Cerwantes - pisarz hiszpański, "Don Kichot" - parodia powieści rycerskiej.
Francesko Petrarka - jeden z najwybitniejszych poetów włoskich, "Sonety do Laury" - zbiór 366 wierszy.
William Shakespeare (Szekspir) - jeden z najwybitniejszych dramaturgów świata, Anglik, "Hamlet", "Makbet", "Romeo i Julia", autor 37 sztuk.
Tarquato Tasso - poeta włoski, "Jerozolima wyzwolona", poemat epicko - religijny.
Teoria literatury
Dialog - wypowiedź dwu lub więcej osób w dziele.
Fraszka - krótki utwór liryczny o charakterze żartobliwym.
inwersja - przestawienie czasowe lub wyrazowe w utworze.
Peryfraza - omówienie, zastąpienie określenia innym, szerszym.
Pytanie retoryczne - pytanie nie wymagające odpowiedzi posiadające charakter oznajmujący.
Przerzutnia - przeniesienie części zdania do następnego wersu lub strofy.
Rym - tożsamość brzmieniowa ostatnich głosek lub ich zespołów w dwóch wersach.
Rym męski - obejmuje część ostatniej sylaby poczynając od samogłoski, najczęściej występuje przy wyrazach jednozgłoskowych.
Rym żeński - obejmuje ostatnią samogł. oraz ostatnią sylabę szeregu (wersu).
Sonet - utwór o swoistej budowie i treści: dwie strofy 4 - wersowe oraz dwie 3 - wersowe. Dwie pierwsze mają charakter opisowy, trzecia i czwarta refleksyjny.
Sielanka - utwór opiewający urodę życia na wsi.
Tren - utwór lir. o charakterze żałobnym.
Wiersz biały - wiersz bez rymów.
Z historii Polski
Podpisano nowy traktat z Krzyżakami w Krakowie. Ziemie Zakonu przekształcono w świeckie państwo Prusy, lennika Polski. Król Polski Zygmunt I Stary odebrał hołd poddańczy od Albrechta Hohenzollerna do tej pory mistrza krzyżackiego, teraz księcia Prus. W
1569 - Za panowania Zygmunta Augusta Polska i Litwa podpisały unię w Lublinie. Odtąd oba kraje miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną, wojskową, monetarną, razem wybierać sejm i senat, a także króla.
1573 - Pierwsza wolna elekcja, na której szlachta wybrała na króla Polski Henryka Walezego, ale rządził on tylko dwa lata. Po rocznym później bezkrólewiu Stefan Batory królował w Polsce dziesięć lat, a szlachta polska rosła w przywileje.
1587 - Na tronie zasiada Zygmunt III Waza, który do 1598 roku królował również w Szwecji. Kontynuował on wojnę o Inflanty - ziemie po Zakonie Inflanckim (dzisiejsza Estonia i Łotwa) z Rosją, Danią i Szwecją.
Hetman litewski Jan Chodkiewicz stacza bitwę ze Szwedami pod Kircholmem i było to wspaniałe zwycięstwo polskiej husarii, najlepszej wówczas jazdy świata.
Barok
Barok nazwa wywodzi się z historii sztuki, w języku portugalskim barocco oznacza perłę o nieregularnych kształtach. Sztuka barokowa charakteryzuje się bogactwem ozdób i motywów, fantazją i olśniewającą formą, a także malowniczością i monumentalizmem. Te elementy pojawiły się w sztuce sakralnej, w kościołach po soborze trydenckim (1545 - 1563), kiedy to nastąpiło rozluźnienie chłodnych doktryn religijnych na rzecz ożywienia liturgii, skupienia się na uczuciowości obrzędu.
Styl barokowy pojmowany był często jako kontynuacja i rozwój niektórych cech sztuki renesansowej. Czas trwania stylu barokowego określa się do II połowy XVIII wieku aż po 1760 rok w całej Europie, Rosji, styl ten dotarł nawet do Ameryki Łacińskiej.
Podłoże ideowe polskiego baroku jest problemem złożonym. W końcowej fazie renesansu dał się zauważyć kryzys filozoficzny. Jawił się on w dyskusjach na temat współistnienia tradycji antycznych i chrześcijańskich. Nie sposób je zignorować w tym miejscu.
Humaniści renesansowi odrzucali pośrednictwo Kościoła w wyborze i interpretacji tradycji antycznych. Antyk, jak była o tym mowa w rozdziale I, postrzegany był jako epoka kultu nauki ścisłej i świeckiej, bez religii. Kościół na pierwszym planie stawiał Boga, przestrzeganie zasad wiary przez siebie głoszonych. Humanizm w centrum wszechświata postawił człowieka, wyzbywał się i odżegnywał od rygorów narzuconych przez Kościół. Człowiek renesansu czuł się wolnym i niezależnym. Jednak pod koniec XVI wieku stosunki w społeczeństwach europejskich nie sprzyjały owej wolności, skłaniały człowieka do podporządkowania się grupom wyznaniowym, kościołom, stanowiącym większość w danym państwie. Takie było oblicze Polski XVII wieku.
Reformacja podzieliła kraje kontynentu na wyznaniowo różne. Sprawy religii stały się ważnym czynnikiem świadczącym o odrębności i tożsamości narodów. Tożsamość narodowa z kolei to zjawiska związane z historią i tradycją narodową. W Polsce barokowej zwyciężyły poglądy utrwalające tradycje kościoła katolickiego.
XVII wiek to okres, kiedy Polska była nękana licznymi wojnami. Styl i sposób życia zdominowany został przez dwa nurty społeczne:
Sarmatyzm
był ideologią wytworzoną przez polską szlachtę. Przypisała ona sobie pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, ludu niezwykle walecznego i dzielnego spokrewnionego ze Scytami.
Zgodnie z ówczesnymi przekonaniami szlachty jedno z plemion Scytów przywędrowało ze stepów Morza Czarnego nad Wisłę, obróciło tubylców w niewolników i stało się "narodem szlacheckim".
Powyższa fantastyczna wizja spowodowała, iż szlachta polska stawała się zadufana w sobie, chełpiła się swoim pochodzeniem i wynosiła ponad inne narody Europy. Najbardziej negatywnym zjawiskiem było sobiepaństwo szlacheckie, życie ponad stan, nieliczenie się z prawem i władzą królewską. Jakość bojowa pospolitego ruszenia wobec niebezpieczeństw zagrożenia kraju była wątpliwa. Wśród szlachty panoszyła się ciemnota i zacofanie, całkowite lekceważenie nauki i oświaty, dewocja i zabobony.
Kontrreformacja
to drugi prąd umysłowy i ruch społeczny baroku. Rozpoczął się po soborze trydenckim (1545 - 1563), na którym Kościół opracował swoistą strategię walki z reformacją. Zagrożony przez inne kościoły powstałe w wyniku reformacji renesansowej kościół katolicki całkowicie przeciwstawił się i zwalczał innowierców.
Polski sejm koronacyjny w 1633 roku zatwierdził poprawkę mówiącą o zachowaniu praw kościoła rzymskokatolickiego, która to zapisana w nie dość jednoznacznej formie dawała szerokie pole do interpretacji. W efekcie rozpoczęła się ostateczna rozprawa z najbardziej radykalnym odłamem polskiej reformacji, ze zborem braci polskich. Uchwała sejmowa doprowadziła do umocnienia pozycji Kościoła i jego zwycięstwa w walce z reformacją.
Literatura barokowa
Na kształt literatury barokowej miał przeogromny wpływ dynamiczny rozwój sztuki architektonicznej, malarskiej, rzeźbiarskiej i urbanistyki . Styl barokowy rozprzestrzeniał się po dworach królewskich, świątyniach, pałacach magnatów i siedzibach szlacheckich. Najogólniej dokonując charakterystyki można powiedzieć, iż polegał ów styl na wydobyciu piękna poprzez zastosowanie rozbudowanej i kwiecistej formy wypowiedzi artystycznej. Obrazy wielkich malarzy tego okresu z Rubensem i Rembrandtem na czele przedstawiały ludzi o upiększonych nieco kształtach, co wynikało z upodobania koła i owalu jako środków artystycznych. Kobiety na obrazach Rubensa mają obfite kształty, a dzisiejsze miss świata nie stanowiłyby żadnego przedmiotu zainteresowania barokowego artysty, są po prostu za chude. Kościoły barokowe podobnie jak dwory możnych tryskają pomysłowością architektów, a ich wnętrza olśniewają ornamentyką, kapią złotem i srebrem, olśniewają dekoracjami prezbiteriów i naw, wszystko jest w nich zrobione z pieczołowitością i poczuciem piękna.
Przepych formy towarzyszył wszystkim rodzajom sztuki, a więc i literaturze, która musiała reagować na potrzeby czasów. Najpopularniejszym stylem barokowego pisania był marinizm wywodzący się od włoskiego poety Mariniego. Polegał on na olśniewaniu czytelnika formą dzieła.
Forma jest to najprościej mówiąc bogactwo narzędzi, jakimi dysponuje poeta podczas pisania wiersza, a więc może ów wiersz napisać dobierając sobie odpowiedni gatunek znany już z poprzednich epok literackich, ale może taki gatunek stworzyć samodzielnie. Dodatkowo w zależności od tematyki utworu możliwe jest zawsze dobieranie słów i określeń potrzebnych poecie dla wyrażenia tego, co jest przedmiotem jego wyznania. Poeci barokowi byli mistrzami w konstruowaniu i dobieraniu formy. Ich wiersze olśniewają bogactwem porównań, alegorii, metafor i epitetów, a powstają zazwyczaj z potrzeby chwili przy rożnych okazjach. Dzieła barokowe nie propagują żadnej ideologii, z której przemawia się do czytelnika. Wiersz barokowy ma zachwycać bogactwem formy, to jest języka. Widać to na przykładzie wiersza o miłości poety barokowego Jana Andrzeja Morsztyna pt. "Niestatek"(niestałość):
Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni słonecznych drobne kąski weźnie do kieszeni, prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi, prędzej zamknie w garść świat ten,....
Podmiot liryczny dzieła wymienia kolejno kilkanaście zjawisk, które nie są możliwe do spełnienia, bo czyż można zamknąć w worku wiatr, schować promienie słoneczne do kieszeni, uspokoić sztorm słowem groźby, zamknąć w garści cały świat? Zapewne nie, ale utwór kończy się zapewnieniem: Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa, niźli będzie stateczna która białogłowa. A zatem owe niemożliwości staną się realne prędzej, niż kobiety będą stałe w uczuciach do mężczyzn - oto sens "Niestatku", wiersza o niestałości kobiecych uczuć. Jakkolwiek utwór posiada dość czytelny cel i sens, to jest on z racji kompozycji utrzymany w tajemnicy i wyjawiony dopiero w szesnastym, ostatnim wersie. Przez poprzedzające go piętnaście wersów podmiot liryczny wylicza rzeczy niemożliwe, a daje tym popis swojej pomysłowości, bogactwa skojarzeń i słownictwa, jest na swój sposób genialny.
Przedstawiciele
W literaturze barokowej nie odnajdujemy arcydzieł kontynuujących wielką twórczość Jana Kochanowskiego i trzeba będzie na czytanie ich poczekać do Mickiewicza. Literatura baroku dała jednak następnym pokoleniom poetów i pisarzy powiększony słownik języka ojczystego i poetyckiego. Do przedstawicieli najbardziej cenionych należą:
Jan Andrzej Morsztyn - twórca poezji dworskiej, zbiorki "Lutnia" i "Kanikuła".
Daniel Naborowski – twórca poezji okazjonalnej, Wacław Potocki – autor „Wojny Chocimskiej”, Jan Chryzostom Pasek – „Pamiętniki”, Zbigniew Morsztyn – „Muza domowa”, Szymon Zimorowic – „Roksolanki to są ruskie panny”. Z literatury obecnej: Pierre Corneille – dramaturg francuski, „Cyd”, Molier – komediopisarz francuski, „Świętoszek”, „Skąpiec”
Teoria literatury
Najpopularniejsza w baroku była liryka, wiersze pisane na różne okazje.
Alegoria – obraz lub opowiadanie posiadające cechy przenośni stałej. Aluzja – wypowiedź domyślna, odwołująca się do wiedzy odbiorcy, posiadająca sens tylko w odwołaniu się do znanych faktów. Barbaryzm – zapożyczenie wyrazu z języka obcego. Epitet - określenie poetyckie najczęściej przymiotnik lub imiesłów który dla uzupełnienia nazwy przedmiotu zwraca uwagę na jego właściwości lub cechy, np. pożółkłe lica. Hiperbola – przesadnia, wyolbrzymienie, przesada. Oksymoron, epitet sprzeczny, np.: wymowne milczenie. Oktawa – klasyczna forma strofy ośmiowersowej złożonej z jedenastozgłoskowców o układzie rymów abababcc. Pamiętnik – opowiadanie o wydarzeniach jego uczestnika. Wiersz Stychiczny - wiersz ciągły, bez podziału na strofy, występuje częściej w epice i dramacie niż w liryce.
Historia Polski
Barok to okres ciągłych wojen i bitew.
1648 - 1654 - To okres wojen z Kozakami. Była to ludność naddnieprzańska zajmująca się łowiectwem i rybołówstwem, która wielokrotnie buntowała się przeciwko uciskaniu jej. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego powstali, aby zbrojnie domagać się swych praw i sprawiedliwości.
1648 - Na tronie Polski zasiadł Jan Kazimierz, ostatni z Wazów.
1655 - 1660 - Najazd na Polskę Szwedów. Chcieli oni pod wodzą Karola X Gustawa zdobyć Prusy i uczynić z Bałtyku wewnętrzne jezioro Szwecji albo zająć całą Polskę. Udaje im się to drugie dość szybko, ponieważ kraj był wyczerpany licznymi wojnami z Kozakami, Turkami i Rosją, w dodatku sarmacka szlachta nie kwapiła się ratować kraju i uciekła z pospolitego ruszenia zwołanego w Wielkopolsce. Szwedzi jednak nie byli w stanie utrzymać w ryzach niewoli tak ogromnego terytorium i wycofali się z Polski po licznych potyczkach i przegranych bitwach, plądrując wcześniej ziemie polskie i wywożąc do Szwecji bogactwa naszych przodków.
1673 - Wielka armia turecka wkroczyła na terytorium Polski i zdawałoby się zdobędzie dla siebie nowe tereny. Jednak hetman Jan Sobieski stacza pod Chocimiem zwycięską bitwę, która da mu rok później tron królewski.
1683 - Odsiecz wiedeńska. Turcy maszerowali na podbój Europy przez Wiedeń, jednak na odsiecz wiedeńczykom przybył Jan III Sobieski i wraz z husarią zażegnał niebezpieczeństwo. Po jego śmierci następują czasy panowania książąt saskich z dynastii Wettinów. Dwukrotnie w latach 1704 - 09, 1733 - 36 na tronie Polski zasiadał Stanisław Leszczyński.