Historia Myśli Ekonomicznej - Twórczość czołowych przedstawicieli radzieckiej szkoły matematycznej

Myśl ekonomiczna sięga już czasów starożytnych i wczesnego średniowiecza. Można ją znaleźć w dziełach Arystotelesa i Platona a w czasach średniowiecza w nauczaniu Tomasza z Akwinu. Były to jednak bardziej rozważania natury filozoficznej i prawnej oraz etycznej niż o zasadach racjonalnego gospodarowania. Wynikało to z nieukształtowanej do końca gospodarki rynkowej, dominującej gospodarki naturalnej, ze słabo rozwiniętą gospodarką towarowo - pieniężną. Rozwój gospodarki kapitalistycznej od początku XVI wieku i upowszechnienie rynkowej formy więzi pomiędzy producentami i konsumentami w XVIII wieku zrodziły zapotrzebowanie na teoretyczne wyjaśnienie rynkowego mechanizmu regulacji. Najważniejszą próbę interpretacji rynkowego mechanizmu podjęli jednak początkowo nie uczeni, ale przedsiębiorcy handlowi we Włoszech, Francji i w Anglii (merkantylizm). Refleksje nad gospodarowaniem towarzyszące ludzkości oraz rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej w kapitalizmie stworzył podstawy i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania.
W drugiej połowie XVIII wieku powstał pierwszy zwarty system teoretyczny, zwany ekonomią klasyczną (Adam Smith i David Ricardo). Przez kolejne lata rozwijają się nurty teoriopoznawcze, próbujące wyjaśnić mechanizmy funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej. Na początku XIX wieku, w okresie szybkiego przemysłowego rozwoju zaczęto formułować bardzo krytyczne oceny pod adresem ekspansywnego i eksploatatorskiego charakteru kapitalizmu. Wskazywano, że system, w którym jedni się bogacą a inni, którzy na nich pracują i nie widzą szans na poprawę swego losu, nie ma perspektyw rozwojowych. Chciano, więc dokonać takich zmian, aby wypracowany przez społeczeństwo dochód mógł być sprawiedliwie dzielony. Głosiciele wczesnych idei socjalistycznych byli ludźmi o szerokich zainteresowaniach filozoficznych, społecznych i politycznych. Pragnęli oni zreformować kapitalizm i zbudować sprawiedliwy system socjalistyczny (Karol Marks i Fryderyk Engels). Do zbudowania swej teorii ekonomicznej Marks wykorzystał i rozwinął do logicznego końca teorię wartości opartą na pracy w ujęciu Ricarda. Według tej teorii praca jest jedynym źródłem nowo wytworzonej wartości, która jest podstawą osiągania zysków, procentów, rent i płac. Szczególną cechą siły robotniczej jako towaru jest to, że w procesie produkcji jest ona w stanie wytworzyć większą wartość w porównaniu z tą, jaką otrzymuje w formie wynagrodzenia. Ta nadwyżka wartości wytworzonej nad wartością należną robotnikowi stanowi wartość dodatkową. Wartość ta jest przywłaszczana w formie wyzysku przez różne klasy kapitalistów w produkcji, handlu, bankowości, co prowadzi do konfliktów między kapitałem i pracą.
Przemiany mające miejsce na świecie wpłynęły także na radziecką myśl ekonomiczną. Zmiany mające miejsce na przełomie XIX i XX w. (ruch robotniczy), wybuch I wojny światowej, okres komunizmu wojennego, rewolucja socjalistyczna, odbudowa gospodarcza, uprzemysłowienie i kolektywizacja jak również funkcjonowanie gospodarki realnego socjalizmu po II wojnie światowej aż po czasy pierestrojki, to zmiany, które stworzyły grunt pod rodzące się teorie ogólnoekonomiczne.
Zjawiska marksizmu na tle kapitalizmu, dalej następujące zmiany we władzy i przejście do gospodarki socjalistycznej stwarzają sytuację, w której dorobek ekonomistów i ich działalność jest świadomie niszczona. Niestety sytuacja polityczna po dojściu do władzy Stalina sprawia, że nurty i szkoły ekonomiczne, które są związane z inną niż stalinowska orientacją polityczną zostają tępione. Wielu ekonomistów rosyjskich pomimo deklaracji lojalności wobec nowej władzy, przestaje mieć znaczenie. Ma miejsce pośpieszne kształcenie „nowych” ekonomistów, którym władze są przychylne. Kształcenie to odbywa się jednak metodą prób i błędów, w związku z tym powstają również właśnie w ten sposób nowe nurty ekonomiczne. Nurty tworzone są w warun¬kach ostrej walki frakcyjnej i terroru politycznego, a klasa ekonomiczna zmuszona jest do wyznawania wiary w jedyną słuszną ideologię. Przez długi czas radziecka myśl eko¬nomiczna jest analizowana przez pryzmat wystąpień Stalina i uchwał zjazdów partii, a nie na podstawie prac poszczególnych autorów, którzy nawet skrywają własne bardziej oryginalne poglądy pod warstwą wypowiedzi propagandowych.
Jednym z nurtów, który zrodził się na tle wyraźnej stagnacji radzieckiej był nurt oparty na wiedzy matematyków i ekonomistów. Nurt ten osadzał się na metodach matematycznych w szerokim zakresie. Matematyka okazuje się dziedziną, która jest ‘bezpieczna” i akceptowalna przez władze państwa.
Kontynuatorem analizy Ricarda, dotyczącej teorii wartości jest Władimir Dmitrijew (1868-1913) wybitny statystyk i znawcą koncepcji nie tylko Ricarda, ale również Cournota (prekursora analizy marginalnej i podstaw teorii równowagi przedsiębiorstwa, gdzie zastosowana została analiza funkcjonalna do analizy popytu, utargu i kosztów) oraz szkół marginalizmu. Jako osoba akceptowana przez władze tworzy podwaliny do rozwoju myśli ekonomicznej w ZSRR. W swoim dziele „Szkice ekonomiczne - doświadczenie syntezy organicznej teorii wartości i teorii krańcowej użyteczności” (tytuł oryginału „Ekonomiczeskije oczerki. Opyt organiczeskogo sintieza trudowoj tieorii cennosti i tieorii priedielnoj poleznosti”, 1904), przedstawia wnikliwą analizę ricardowskiej teorii wartości, w której wprowadza równanie typowe dla późniejszego układu "koszt-efekt". Rozwinął w ten sposób teorię wartości mówiącą, że wartość towaru to ilości pracy niezbędna do wytworzenia towaru w danych warunkach, gdzie każdy towar posiada wartość użytkową i wymienną. Dmitrijew prób¬uje również pogodzić podejście szkoły psychologicznej z ekonomią klasyczną. Jego dorobek zostaje przypomniany w latach sześćdziesiątych w związ¬ku z analizą dorobku Ricarda.
Międzynarodowe uznanie zdobywa również drugi Rosjanin Jewgienij Słucki (1880 1948). Daje się poznać już jako student Uniwersytetu Kijowskiego, potem od 1926 r. jako pracownik Instytutu Koniunktur i Centralnego Urzędu Statystycznego ZSRR, a w latach trzydziestych nauko¬wiec zatrudniony w kilku instytutach branżowych. Jego publikacje prezentują koncepcje teorii zachowań konsumenta. Słucki podnosi w swoich pracach temat efektu substytucyjnego i dochodowego, występujących pod wpływem zmian w cenach towaru. Rozwija także analizę przyczyn cyklu gospodarczego, zasadzając ją na rachunku prawdopodobieństwa.
W ZSSR wydaje się, że znaleziono dziedzinę dość dobrze izolowaną od bezpośredniego nacisku ideologii, a jednocześnie wyraźnie deklarującą się jako obszar służący praktyce gospodarczej - tak powstaje rosyjska szkoła matematyczna.
Za prekursora radzieckiej ekonomii matematycznej uznać należy również Grigorija Feldmana (1884-1958). Pracuje on nad metodologią i praktyką planowania długookresowego. Tworzy model gospodarki narodowej ZSRR. Model ten dobrze służy badaniom różnych wariantów wzrostu gospodarczego i wyprzedza on znacznie takie rozwiązania na Zachodzie. Model jego wywodzi się z marksowskich schematów reprodukcji, gdzie jeden dział wytwarza dobra inwestycyjne a drugi wytwarza środki konsumpcji. Dział pierwszy odtwarza w ten sposób zużyty kapitał i powiększa kapitał obu działów oraz zapasy przedmiotów spożycia, umożliwiając reprodukcję rozszerzoną całego systemu. Drugi dział produkuje pod bieżące spożycia oraz wytwarza dobra inwestycyjne pozwalające na otworzenie zużytego kapitału. Efektywność kapitału jest wyższa w dziale drugim (większa kapitałochłonność przy wytwarzaniu dóbr inwestycyjnych). Szacunki dynamiki dochodu narodowego w okresie 1926-1950, oparte na tym modelu, wykazują daleko idącą zgodność. Feldman uważa, że gospodarce socjalistycznej właściwy jest kapitałooszczędny typ postępu technicznego. Swoje twierdzenie opiera na teorii, że w okresie przejściowym zmienia się struktura kapitału na korzyść działu pierwszego a ogólnospołeczny współczynnik efektywności kapitału zmniejsza się. W oparciu o ten model określa optymalną, możliwą do realizowania stopę wzrostu gospodarczego dla ZSRR – 18% (minimum) a 30% (maksimum). Nie bierze jednak, przy określaniu tak wysokiego wzrostu, pod uwagę barier wzrostu gospodarczego, w szczególności siły roboczej i bieżącej konsumpcji. Pomimo tego błędu Feldman nakreśla zależność pomiędzy podstawowymi wielkościami agregatowymi w gospodarce.
Przez długi czas nie doceniano i nie prezentowano w Związku Radzieckim przydatności metod matematycznych w ekonomii i praktyce gospodarczej. Aż do 1965r., gdzie szerokim uznaniem było przyznanie twórcom tego nurtu najwyższej nagrody państwowej ZSRR, a następnie momentem przełomowym było przyznanie w 1975r. Nagrody Nobla dla Leonida Kantorowicza (1912-1986). Ten wybitny rosyjski matematyk i ekonomista związany jest od 1934r. z ośrodkiem naukowym Leningradu (jako profesor uniwersytecki), a od 1960 r. – Nowosybirska. W roku 1939 ukazuje się jego książka „Metody matematyczne organizacji i planowania produkcji” (tytuł oryginału „Matiematiczeskije mietody organizacyi i płanirowanija proizwodstwa”) formułująca podstawy programowania liniowego. Inna pozycja warta przytoczenia, w której Kantorowicz prezentuje oryginalną koncepcję "obiektywnie uzasadnionych ocen", tj. umownych cen zasobów decydujących o produkcji, a wynikających z ich dostępności to „Rachunek ekonomiczny optymalnego wykorzystania zasobów” (tytuł oryginału „Ekonomiczeskij rasczot naiłuczszego ispolzawanija riesursow”, 1959; pol. tłum. - 1961). W zakresie matematyki tworzy on prace z teorii funkcji zmiennej rzeczywistej, przybliżonych metod analizy matematycznej i analizy funkcjonalnej. Główna jego praca związana z tymi zagadnieniami (opracowana z A.B. Gorstko) to „Optymalne decyzje ekonomiczne” (wyd. ang. i pol. 1976).
Kantorowicza zalicza się do światowych prekursorów programowania liniowego (znajduje ono szerokie zastosowanie w teorii decyzji, np.: do optymalizacji planu produkcyjnego; wiele problemów optymalizacyjnych znajduje rozwiązanie właśnie poprzez sprowadzenie ich do postaci problemu programowania liniowego.) Właśnie dzięki zastosowaniu metod matematycznych w ekonomii (programowaniu liniowemu) Kantorowicz otrzymał Nagrodę Nobla, którą to podzielił się z Amerykaninem T.C. Koopmans’em. Programowanie liniowe jest sposobem rozwiązywania problemów za pomocą układu wielu równań różniczkowych i nierówności, polega ma maksymalizacji lub minimalizacji funkcji z wieloma zmiennymi. Koopmans wprowadził do ekonomii matematyczne procedury programowania liniowego oraz rozwijał teorię ekonometrii. W uzasadnieniu Akademii Szwedzkiej podkreślone jest jednak wkład i zasługi w rozwinięcie tzw. teorii optymalnej alokacji zasobów w czasie. To jedna z fundamentalnych zasad w ekonomii - jej przedmiotem są zagadnienia związane z produkcją i rozmieszczeniem źródeł zasobów w czasie, w ten sposób by wydajność była możliwie największa.
Należy wspomnieć, że praca Kantorowicza jest również doceniona w Polsce. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie uhonorowała Leonida Kantorowicza tytułem Doktora honoris causa tejże uczelni w 1968r.
Zajmujący się tematyką teorii i praktyki statystyki gospodarczej Wasilij Niemczynow (1894 1964) zasłużył się dla nurtu matematycznego jako propagator prac badawczo-rozwojowych tego kierunku. W roku 1958 otwiera pracownię badań ekonomiczno-matematycznych. W 1963r. pracownia przekształca się w słynny Instytut Ekonomiczno-Matematyczny. Niemczynow rozwija tzw. planometrię, czyli stosowanie metod ekonometrycznych do potrzeb planowania. W swoich pozycjach przedstawia własną koncepcje tzw. pełnych społecznych nakładów pracy, opartą nie na rzadkości, jak u Kantorowicza, ale na społecznej ocenie wartości zasobów. Główne jego dzieła: „Metody i modele ekonomiczno-matematyczne” (tytuł oryginału „Ekonomiko-matiematiczeskije mietody i modieli”, 1962; pol. tłum. - 1964) oraz „Wartość społeczna i cena planowa” (tytuł oryginału „Obszczestwiennaja stoimost' i płanowaja cena”, 1970; pol. tłum. - 1975).
Kolejnym znaczącym przedstawicielem szkoły matematycznej jest Wiktor Nowożyłow (1892-1970). Zajmuje się on zagadnieniami makroekonomicznymi, dokonuje syntezy teorii planowania i efektywności gospodarki socjalistycznej. W swoich pracach rozwija śmiałe tezy o kierowaniu makroekonomicznym z wykorzystaniem modeli matematycznych i elektronicznej techniki obliczeniowej. Jego dwie sztandarowe pozycje to „Nakłady i wyniki w planowaniu optymalnym” (tytuł oryginału „Problemy izmierienija zatrat i riezultatow pri optimalnom płanirowanii”,1967; pol. tłum. - 1970) oraz „Zagadnienia rozwoju gospodarki socjalistycznej” (tytuł oryginału „Woprosy razwitija socyalisticzeskoj ekonomiki”, 1972; pol. łum.¬1976).
Ostatnim omawianym przedstawicielem radzieckiej szkoły matematycznej jest Nikołaj Fiedorenko (ur. 1917) Zapewnia on dynamiczny rozwój szkoły matematycznej. Przez wiele lat jest kierownikiem Instytutu Ekonomiczno-Matematycznego oraz redaktorem czasopisma "Ekonomika i matiematiczeskije metody”. Prezentuje on koncepcje podejścia systemowego oraz buduje modele ekonometryczne. Fiedorenko analizuje związki między częściami organizacji, która jest traktowana jako jednorodny, celowy system, który składa się z wzajemnie powiązanych części. Bada jej zależność w ramach większego systemu, analizuje interakcja z otoczeniem. Zajmuje się synergią, czyli wzrostem wydajności powstałemu dzięki współdziałaniu, precyzuje granice systemu i określa ich elastyczność. Fiedorenko bada również przepływy, czyli analizuje proces w model typu ”wejście - proces – wyjście”. Jego prace wnoszą na temat stochastycznych zależności wielkości, zjawisk, przebiegu procesów ekonomicznych (zjawisk, procesów) od czynników, które je kształtują. Prowadzi on też szerokie badania zależności pomiędzy tymi procesami. Do głównych jego prac zalicza się: „Optymalizacja gospodarki” (tytuł oryginału „Optimizacya ekonomiki”, 1977; pol. tłum. 1981) oraz „Niektóre zagadnienia teorii i praktyki planowania i zarządzania” (tytuł oryginału „Niekotoryje woprosy tieorii i praktiki płanirowanija i uprawlenija”, 1979).
Tak jak i Kantorowicz również i Nikołaj Fiedorenko zostaje uhonorowany przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie tytułem Doktora honoris causa tejże uczelni. Ma to miejsce w 1976r.
Dzieje kierunku marksistowskiego w myśli ekonomicznej wypełnione było zjawiskami wskazującymi na znaczne możliwości opracowania doktryny ekonomicznej, którą można było wykorzystać do budowy nowego systemu. Wszystkie zajścia mające miejsce w życiu politycznym, społecznym gospodarczym ZSRR miały istotny wpływ na kształtowanie radzieckiej doktryny ekonomicznej. Lata pracy ekonomistów i matematyków nurtu matematycznego przyniosły efekty w życiu codziennym i gospodarce. Po przejęciu władzy przez Gorbaczowa i jego sztabu reformatorów przyniosło to początkowo tylko radykalne zmiany w polityce społecznej oraz przywrócenie roli mechanizmu rynkowego, ale bez naruszenia podstaw struktury własnościowej. „Likwidacja Układu Warszawskiego i decy¬zja o redukcji olbrzymich wydatków militarnych, wraz z przestawieniem przemysłu zbrojeniowego na produkcję cywilną, zwiastowały nową erę, ale bez zniesienia ustroju socjalistycznego. W ciągu kilku lat okazało się, że pieriestroj¬ka przerodziła się w proces likwidacji totalitarnego systemu realnego socjalizmu, wraz z jego nakazowo-rozdzielczym systemem kierowania gospodar¬czego” [przypis: Wacław Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998].
Rosyjska myśl ekonomiczna ewaluowała przez te wszystkie lata bardzo silnie. Wszystkie przemiany, problemy oraz potrzeby w efekcie przyczyniły się do szerokiego wachlarza publikacji. Niestety temat jest jeszcze niewyczerpany to dopiero, ponieważ wszelkie zmiany mające miejsce w byłym ZSSR są nadal „chronione” przed ujawnieniem. Środowiska ekonomiczne starają się nadrobić zaległości w poznawaniu dorobku myśli niemarksis¬towskiej, pragnie się tworzyć doraźne koncepcje poprawy sytuacji w odrodzo¬nej Rosji, likwidować archaizmy radzieckiej ekonomii. Buduje się nowy system, w którym powinny się znaleźć również wnioski z historycznego eksperymentu. Rzadko pojawiają się nadal nazwiska rosyjskich ekonomistów i matematyków, którzy stawią jednak silne podwaliny dla przyszłych pokoleń. Ważne są doświadczenia wyniesione przez prekursorów, że same rozważania i stosowanie metod opartych na logice i matematyce nie wystarczy, trzeba również analizy i doświadczenia. Warta jest również pochwały umiejętność elastycznego dostosowania pracy twórców do ówczesnej władzy, która nie mogła zarzucić odchylenia ideowego, a ich rozwiązania okazały się wielce przydatne w praktyce.
Potrzebne będzie wiele lata wnikliwych badań, aby okres ten można było umieścić w historii myśli ekonomicznej. Trzeba będzie wiele chęci ze strony Rosji oraz cierpliwości ze strony badaczy, aby obiektywnie, wiernie i dokładnie przedstawić rosyjskich twórców doktryny matematycznej.

Bibliografia:
Wacław Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998;
Zbigniew B. Romanow, Historia myśli ekonomicznej w zarysie, Wydawnictwo AE, Poznań 1997;
Leonid Kantorowicz, Rachunek ekonomiczny optymalnego wykorzystania zasobów, PWN, Warszawa 1961;
Strony internetowe:
NBP – Portal Edukacji Ekonomicznej - http://www.nbportal.pl/
Nobel Foundation - http://www.nobel-winners.com/
Słowniki ekonomiczne - http://www.pwn.pl/
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - http://www.sgh.waw.pl/