Kształtowanie się systemu feudalnego w Europie

System feudalny formujący się we wczesnym Średniowieczu i kształtujący się w czasie jego pełni jest pojęciem trudnym do jednoznacznego określenia. Można powiedzieć, że oznacza on ustrój społeczno- polityczno- gospodarczy będący podstawą funkcjonowania społeczeństw i państw Europy w dobie
Średniowiecza, którego okres datuję się na V- XV w.

Proces kształtowania się systemu feudalnego zapoczątkowany został w zachodniej części Europy ok. VI w., na terenach starożytnej Galii, która stała się podstawą terytorialną rosnącego w siłę państwa Franków rządzonego początkowo przez dynastię merowińską. System ten objął swym zasięgiem całą Europę ulegając różnym modyfikacją, wynikającej ze specyfiki i potrzeb regionu, w którym stał się podstawą porządku społecznego.

Feudalizm powstał na gruzach wspólnoty rodowej barbarzyńskiej Europy, a polegał na osobistej zależności wasala, czyli poddanego od seniora, czyli feudalnego pana. Najważniejszym seniorem był zazwyczaj cesarz lub król. Najniższą pozycję w hierarchii zajmowali wolni lub niewolni chłopi. Podstawą znaczenia w systemie feudalnym było posiadanie ziemi nadawanej przez seniora czyli lenno, czasowe, najczęściej dożywotnie użytkowane ziemie w zamian za wierność, posłuszeństwo i służbę wojskową. Akt ten nosił nazwę inwestytury, której towarzyszyło złożenie przez wasala hołdu z zachowaniem ustalonego ceremoniału. Ten typ w zależności wykształcił się w państwie frankońskim w łonie warstwy rycerskiej i klasy możnych.

Potrzeba tworzenia licznych wojen doprowadziła do licznego wzrostu rycerstwa, które za wypełnianie swych wojennych powinności wynagradzana była hojnymi nadaniami ziemskimi. Taka sama praktyka dotyczyła ludzi z otoczenia króla obdarowywanych przez niego beneficjami państwa. Doprowadziło to do społecznego rozwarstwienia i silnego zróżnicowania materialnego, leżącego u podstaw ładu i hierarchii feudalnej. Biedniejsi szukali pomocy i wsparcia u silniejszych i bogatszych nie mogąc swobodnie zagwarantować sobie i swojemu otoczeniu bezpieczeństwa i pomyślności. W ten sposób chłopi uciekali się pod opiekę możniejszych zobowiązując się w zamian do świadczenia renty feudalnej, na którą składała się tzw. pańszczyzna, czyli przymusowa praca na gruntach pańskich oraz daniny składane przede wszystkim w naturze ( płody rolne, zwierzęta itp.). Z drugiej strony możniejszy zabiegał o podporządkowanie sobie słabszych gdyż to oni stanowili o jego sile.

Chłopi stanowili w ustroju feudalnym odrębną grupę społeczną, ale ich położenie było wewnętrznie zróżnicowane. Powoli utrwalało się wśród chłopów poddaństwo osobiste i poddaństwo gruntowe. W pierwszym przypadku poddany był osiedlony na gruncie pańskim, w zamian za pańszczyznę i daninę. Chłop poddany osobiście mógł być usunięty z gruntu, a w razie zbiegostwa był ścigany. W przypadku poddaństwa gruntowego chłopi byli osiedlani na gospodarstwie i gruncie dziedzicznym. Pan nie mógł im odebrać uprawianej ziemi.

Zarówno w Niemczech, jak i we Francji zachowała się kategoria wolnych osobiście chłopów, którzy uiszczali panu rentę feudalną. Ta kategoria chłopstwa występowała licznie w Anglii.

Feudalizm znalazł podporę w prawie (np. salickim), wpierw zwyczajowym a następnie pisanym. Uświęcało ono istniejący ład i określało obowiązki i przywileje każdej warstwy począwszy od króla, a skończywszy na najprostszym chłopie. Także szeroko pojęta kultura sprzyjała ugruntowaniu się systemu feudalnego. Wierność seniorowi i noty rycerskie opiewały takie eposy jak "Pieśń o Rolandzie" czy "Pieść o Cydzie".

W sferze politycznej Europą feudalną cechował silny partykularyzm, więzi regionalne często górowały nad dążeniem centralistycznym, wyrazem tego był np. Traktat z Verdum z 843r, oraz dalsze dzieję powstałych w jego wyniku państw: Francji i Niemiec stanowiących w Średniowieczu zlepek hrabstw, księstw, margrabstw i innych małych ale bardzo licznych domen regionalnych panów feudalnych. Posiadając liczne nadania i włości najpotężniejsi wasale w państwie potrafili skupić wokół własnej osoby wielu własnych wasali, zobowiązujących do posłuszeństwa przede wszystkim jemu, a nie np. królowi wmyśl zasady "Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem". Już Karol Wielki wyrzucał jako senior odpowiednich ludzi do zarządzania prowincjami, hrabstwami lub marchiami. Jako że byli jednymi z największych feudałów potrafili z czasem uzyskać immunitet gospodarczy i sądowy. Ten pierwszy pozwalał im zatrzymać część dochodów należących się seniorowi. Ten drugi oddawał im prawo sądzenia podległych chłopów i pobierania opłat sądowych. Podobny przywilej uzyskiwało w Polsce duchowieństwo na zjeździe Łęczyckim w 1180r. Kiedy Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się m.in. prawa do zagarnięcia dóbr po zmarłych biskupach. Kościół jako organizacja także był częścią systemu feudalnego. Biskupi z troski króla byli posiadaczami włości senioralnych, korzystali z tych samych praw jakimi cieszyli się świeccy możnowładcy. Ponadto kościół pobierał dziesięcinę czyli opłatę stanowiącą dziesiątą cześć dochodów świeckich.

Od ok. IX w. wzmógł się proces przekształcania lenn dożywotnich w dziedziczne. Po śmierci wasala lenno teoretycznie wracało do dyspozycji seniora, który mógł ale nie musiał oddać je w posiadanie syna zmarłego. W praktyce do XII w. wykształciła się praktyka zwyczajowego przekazywania lenna z ojca na syna. W obrębie jednej rodziny, a następnie jednego rodu dopuszczając do dziedziczenia krewnych. Swą władzę wielki pan feudalny obwarowywał nie tylko prawem. Robił to także dosłownie wznosząc obronne warownie stanowiące centrum administracyjne dzierżonych przez niego ziem.

Między X a XII wiekiem w Europie Zachodniej ukształtowało się społeczeństwo feudalne. Cechował je specyficzny system organizacji gospodarczej, społecznej i politycznej, oparty na dominacji wąskiej warstwy właścicieli ziemskich nad chłopami, którzy uprawiali ziemię i żywili swych panów. U źródeł procesów kształtowania się społeczeństwa feudalnego znajdował się specyficzny podział obowiązków między chłopów, uprawiających ziemię i prowadzących gospodarstwa rolne, a rycerzy, którzy mieli za zadanie bronić państwa przed agresją z zewnątrz. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnych formacji wojskowych do obrony i egzekwowania władzy spowodowały, że Europę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury, symbolu panującego w średniowiecznej Europie systemu feudalnego. W Polsce w okresie wczesnofeudalnym ogromna większość kraju należała bezpośrednio do władcy. Niewielkie majątki możnych i kościelne nadawane były na zasadach pełnej własności. Rozwój immunitetu zaczął upodabniać stosunki polskie do zachodnioeuropejskich.

Wieki XI i XII to czas ożywienia gospodarczego, przemian w rolnictwie ,rzemiośle i handlu, czas odrodzenia się życia miejskiego. W czynniku owych przemian doszło w Europie Zachodniej do zwycięstwa gospodarki towarowo – pieniężnej i wzrostu gospodarczego, a także politycznego znaczenia ośrodków miejskich, szczególnie we Flandrii i Włoszech. Ludność miejska licznie migrowała do miast, w których po określonej długości pobytu uzyskiwała wolność osobistą skąd przysłowie (powietrze miejskie czyni wolnym). Aby przeciwdziałać temu zjawisku feudałowie starali się ograniczyć lub uniemożliwić chłopom opuszczenie wsi ze względu na zmniejszenie wartości renty feudalnej, będącej podstawą utrzymania posiadaczy ziemskich. W trosce o rentowność gospodarki wiejskiej zastępowali oni pańszczyznę i dewizy płacone w naturze systemu czynszowym, który stał się głównym typem renty feudalnej na zachodzie Europy od ok. XII w Chłopi mogli wykupić swą wolność i otrzymać ziemię w dożywotnią dzierżawę na której pracowali w zamian za opłaty pieniężne. Liczne miasta uzyskiwały samorząd zazwyczaj na drodze zgody ze swymi dotychczasowymi właścicielami, czyli panami feudalnymi. Odtąd miasta posiadały własne, wybierane spośród swych obywateli władzę. W ten sposób, narodził się nowy typ organizacji społecznej w świecie feudalnym – gmina miejska. Jednak w warunkach wczesnego średniowiecza system feudalny najlepiej rozwiązywał militarne i administracyjne problemy zarządzania państwem.

Na wieki XI – XII przypada początek i rozkwit średniowiecza, którego podporą był system feudalny, tak silnie wpływający na ludzkie życie, że prawdziwym wydaje się stwierdzenie historyka, iż cała średniowieczna Europa była feudalna. Wykształcił się wówczas cały skomplikowany system zależności międzyludzkich, regulujący większość dziedzin życia. Feudalizm nie skończył się od razu, ale powoli zanikał i ewoluował pozostawiając trwałe wartości. Istotne zmiany tego systemu ujawniły się w wieku XII kiedy wraz ze zmianami gospodarczymi zaczęła wyrastać nowa prężna grupa społeczna- mieszczańska. Mimo tego feudalizm w wieku XII był podstawą ładu i organizacji społecznej i politycznej.

Feudalizm był spostrzegany za formę pośrednią między niewolnictwem, właściwym starożytności, a kapitalizmem, który narodził się w Europie nowożytnej. Ustrój ten nie był charakterystyczny jedynie dla średniowiecza, w Europie Środkowo- Wschodniej przetrwał aż do II połowy XIX wieku. Formy feudalizmu odnaleźć można także poza Europą. Z powodzeniem wykształcił się on np. w Tunezji czy w Japonii. Nadanie zbyt dużych swobód wielkim panom feudalnym ,czyli możnowładztwu prowadziło na ogół do nasilenia się tendencji odśrodkowych w państwie , a więc dążenia możnych do zdetronizowania monarchy i zdobycia władzy. To z kolei powodowało rozbicie dzielnicowe, charakterystyczne nie tylko dla Polski doby XII i XII wieku.

Feudalizm w Polsce występował rzadko z racji sporadycznego występowania prawa lennego w stosunkach wewnętrznych państwa, jedynie na Śląsku, Pomorzu Zachodnim, Rusi i Mazowszu. Ten system występował natomiast w stosunkach zewnętrznych, królowie polscy sprawowali czasowe lub trwałe zwierzchnictwa lenne nad ziemiami sąsiednimi (m.in. Prusy), jak również w układach społecznych i gospodarczych, choć z pewnym opóźnieniem w porównaniu z Zachodem, gdyż dopiero formowanie się państwa w czasach Piastów przyspieszyło rozwarstwienie niezróżnicowanej dotąd warstwy kmiecej.