Barok i sarmatyzm

Spośród wielkich stylów kolejno występujących w Europie to znaczy stylu romańskiego, gotyku, renesansu i baroku, właśnie Barok jest najżywszy. Jest to jeden z nielicznych stylów, który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł nawet do Ameryki. Barok wprowadził nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle pojawiają się pewne barokowe efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś wnętrza, brak w nim ciepła lub rozmaitości. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa barocco oznaczającego nieregularnie rozwiniętą perłę. Do dziś spotyka się określenie baroku jako synonimu przesady, dziwacznych pomysłów. Barok w dzisiejszym rozumieniu jest to styl trwający od drugiej połowy XVIw. do roku ok. 1760. Styl ten jest wyrazem przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVIw. Narodził się we Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji.

Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce - w języku portugalskim słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej.

Barok w Polsce:
W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:

Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (M. Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.

Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi J. A. Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.

Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (W. Potocki, W. Kochowski, J. Ch. Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby.

Upadek języka polskiego w epoce baroku:
Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami.

Sarmatyzm:
Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady
- obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie druga połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.