Eliza Pawłowska urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Milkowszczyźnie koło Grodna. Po śmierci ojca – znanego w Grodnie prawnika a jednocześnie posiadacza ziemskiego i po powtórnym zamążpójściu matki – wychowywała się na pensji sióstr sakramentek w Warszawie. Jej najlepszą szkolną koleżanką była Marysia, która zasłynęła później w literaturze jako Maria Konopnicka.
W 1858 roku Elizę wydano za Piotra Orzeszkę, krewnego jej ojczyma, właściciela majątku Ludwinowo na Polesiu. Eliza, teraz już Orzeszkowa, okres pobytu w majątku męża spędziła na pracy oświatowej wśród ludu oraz na działaniach związanych z przygotowaniem do wybuchu powstania styczniowego, a później na organizowaniu zaopatrzenia i pomocy lekarskiej dla walczących oddziałów. Dużo splendoru przyniosła jej pomoc, której udzieliła dowódcy poleskiego powstania, późniejszemu dyktatorowi – Romualdowi Trauguttowi. Po rozbiciu jego partii ukrywała go rannego, a później przewiozła do granicy Królestwa Polskiego.
Popowstaniowe represje władz carskich dotknęły przede wszystkim męża Elizy, który od początku nie aprobował entuzjazmu żony ani dla projektu uwłaszczenia chłopów, ani czynnej pomocy powstańcom. Zesłano go do guberni permskiej. Orzeszkowa początkowo pielęgnowała w głowie pomysł towarzyszenia mężowi na zesłanie, ale na przeszkodzie stanęło jej uczucie do młodego lekarza, Zygmunta Święcickiego. Po powrocie męża z zesłania w 1867 roku wystąpiła z pozwem o rozwód. Udało jej się unieważnić małżeństwo, ale koszt tej operacji, kontrybucje rosyjskie, niedoświadczenie późniejszej autorki Marty spowodowały utratę Ludwinowa i zrujnowanie ojcowskiej Milkowszczyzny. Okres od klęski powstania aż do sprzedania resztek ojcowskiej fortuny w 1870 roku spędziła Orzeszkowa w ojcowskim domu na samokształceniu. Czytała H.T. Buckle`a, H. Spencera, H. Taine`a i innych ideologów europejskiego pozytywizmu.
Sprzedaż majątku rodowego stała się dla przyszłej pisarki źródłem konfliktu sumienia. Zgodnie z carskim rozporządzeniem Polacy na Litwie nie mogli kupować ziemi, więc Milkowszczyzna mogła być nabyta wyłącznie przez Rosjanina. Tymczasem dla Orzeszkowej utrzymanie majątków polskiej szlachty w polskich rękach stało się po upadku powstania styczniowego wyrazem patriotyzmu, szczególnie na kresach wschodnich.
Sytuacja materialna zmusiła ją do podjęcia pracy zarobkowej. Początkowo myślała o nauczaniu, chciała też zostać telegrafistką. Jednak okazało się, że dla Polki to ostatnie zajęcie było niedostępne. Ponieważ, gdy przebywała jeszcze w majątku ojca, trochę pisała – pierwszym przyjętym do druku jej utworem było opowiadanie Obrazek z lat głodowych (1866) – postanowiła zarabiać na życie piórem.
Jej program literacki został sformułowany w obszernym artykule pt. Kilka uwag nad powieścią. Treść artykułu była wynikiem studiów nad europejskimi pozytywistami. Szczególną rolę w kształtowaniu światopoglądu pisarki odegrała „Historia cywilizacji angielskiej" H. T. Buckle'a. Znalazła tam koncepcję cywilizacji rozumianej jako wynik nauki i pracy ludzkiej, traktowanie zjawisk społecznych z punktu widzenia determinizmu i empiryzmu. Częstym terminem był materializm, rozumiany przez pisarkę jako przeciwieństwo romantycznej metafizyki w traktowaniu zjawisk historycznych. W artykule nazwała wiek XIX wiekiem rozumu i sformułowała zasady powieści tendencyjnej, podkreślając konieczność realizmu i społecznych zadań sztuki. Powieść taka powinna podejmować aktualne problemy społeczne i ukazywać sposoby ich rozwiązywania. Bohaterowie powinni być wzięci „z życia", mieć określone, z góry dobrane cechy charakteru, tak, by mogli być dla czytelnika wzorem postępowania lub odstręczającym przykładem. Ich losy powinny toczyć się zgodnie z zasadą życiowego prawdopodobieństwa, a zakończenie winno być morałem ukazującym zwycięstwo dobra nad złem. Dodatkową cechą powieści tendencyjnej były odautorskie komentarze oceniające świat przedstawiony, postępowanie postaci i moralizujące na użytek czytelnika.
Wczesne utwory Orzeszkowej to przede wszystkim właśnie powieści tendencyjne. Należą do nich; Ostatnia miłość, Pan Graba, Pamiętnik Wacławy , Maria, i chyba jeszcze Marta oraz Meir Ezofowicz, chociaż te dwie ostatnie są przez wielu historyków literatury traktowane jako przejściowe między powieścią tendencyjną a powieścią realistyczną. Bohaterowie pozytywni w jej utworach to wykształceni ziemianie, inżynierowie, uczeni, natomiast postacie negatywne to prawie bez wyjątku zepsuci arystokraci „z salonu". Autorka Marty patrzy na ziemiaństwo jako na elitę narodu i poważną siłę społeczną, którą należy wciągnąć do pracy nad przebudową kraju i zlikwidowaniem jego zacofania cywilizacyjnego. Tę rolę zamożna i oświecona szlachta mogła pełnić tylko w sojuszu z przedstawicielami inteligencji, właśnie inżynierami, lekarzami i uczonymi. Stąd taki wybór bohaterów.
Jej poglądy wyrażane w artykułach i utworach literackich tego okresu wykazują zbieżność z programem, z jakim trochę później wystąpili warszawscy pozytywiści. Znamienną różnicę stanowił brak potępienia tradycji powstańczych. Orzeszkowa tę tradycję otacza głębokim kultem i stosunek do niej często służy jej do oceny bohaterów swoich powieści.
Mimo wyraźnych deklaracji ideowych warszawscy pozytywiści nie uznali ją za swoją, a jej wczesną twórczość potraktowali lekceważąco. Recenzje w „Przeglądzie Tygodniowym" wytykały jej tradycjonalizm fabuły i nieporadność artystyczną. Dopiero Marta i powodzenie u czytelników zmieniły to nastawienie. Niektóre pisma pozytywistyczne, jak na przykład „Niwa", nawet zaproponowały jej współpracę.
Życie osobiste pisarki też nie układało się jej najlepiej. Rozwód z mężem stał się towarzyskim skandalem, oburzenie wywołał też jej związek ze Stanisławem Nahorskim, znanym grodzieńskim adwokatem. Nie mógł on zakończyć swojego małżeństwa z nieuleczalnie chorą żoną, nie chciał też zrywać z Elizą Orzeszkową, którą kochał i szanował. W atmosferze plotek i potępienia byli ze sobą ponad dwadzieścia lat, aż wreszcie w roku 1894 wzięli ślub. Bardzo to dokuczało pisarce, która chciała ułożyć sobie życie, a sytuacja była tym trudniejsza, że wszystko miało miejsce w Grodnie, na litewskiej prowincji, gdzie niełatwo było ukryć cokolwiek przed sąsiadami.
Właśnie z Grodnem łączy się życie Orzeszkowej. Obserwowała tam życie ludu wiejskiego ukazane potem w licznych utworach. Uważała też, że ma tu na kresach misję do spełnienia – manifestowania obecności polskiej i walki o prawa narodowe Polaków. Jednym z takich działań było założenie przez nią w 1879 roku w Wilnie księgarni i wydawnictwa, które miało wydawać polskie książki propagujące nowe idee. Mimo że była już znaną powszechnie pisarką i zabrała się do pracy z dużą energią, a także poświęciła wydawnictwu dużą część odziedziczonego po matce majątku – 20 tysięcy rubli, nie odniosła sukcesu. Od początku niechętna była jej prasa krytykująca dobór wydawanych tytułów, czego nie zmieniło kilka artykułów, w których starała się wytłumaczyć, że literatura wydawana na kresach wschodnich w języku polskim ma wartość sama przez się i nie można do niej przykładać kryteriów ideowych rodem z terenów gdzie nie ma obaw przed wynarodowieniem. Kiedy zaczęła publikować kalendarze polskie dla ludu i pismo satyryczne, interweniowały władze rosyjskie, które w 1882 roku nakazały zamknięcie wydawnictwa i księgarni, a samą Orzeszkową skazały na zakaz opuszczania Grodzieńszczyzny przez pięć lat.
W tym okresie następuje u niej wzrost zainteresowania pozytywistyczną filozofią. Studiuje Spencera, który wzbudza jej zaciekawienie naturalizmem i organicyzmem. Argumenty wzięte ze Spencera wykorzystuje w swojej publicystyce na tak różne tematy, jak patriotyzm i kosmopolityzm czy kwestia żydowska. Jest bardzo złego zdania o Polakach, którzy emigrują chcąc poprawić swój los – z tego punktu widzenia potępia Conrada. Natomiast w kwestii żydowskiej prezentuje się jako zwolenniczka asymilacji Żydów i zdecydowana przeciwniczka antysemityzmu. Kształt artystyczny swoim poglądom na temat Żydów nadaje w jednej ze swoich lepszych powieści pt. Meir Ezofowicz. U Spencera znajduje też argumenty przeciw socjalizmowi, któremu jest zdecydowanie niechętna. Uważa go za doktrynę czysto rosyjską. Jest zwolenniczką ewolucji jako mechanizmu zmieniającego rzeczywistość. Krytyce socjalizmu poświęca opowiadanie pt. Widma a potem jeszcze dwie powieści – Zygmunt Ławicz i jego koledzy oraz Sylwek Cmentarnik.
Jej twórczość można podzielić na trzy okresy. Pierwszy okres to lata 1866 do 1876. Pisała wtedy powieści tendencyjne i artykuły w prasie poświęcone najogólniej mówiąc pozytywizmowi. Okres drugi to jej dojrzała twórczość. Powstają wtedy jej najlepsze utwory – Nad Niemnem, Niziny, Dziurdziowie, Cham, Meir Ezofowicz, zbiory nowel. Są to lata 1877–1891. Zajmują ją wtedy konflikty społeczne, życie na wsi, życie miejskiej biedoty, kwestia żydowska. Nieskuteczność haseł pozytywistycznych spowodowała jej rozczarowanie całą tą ideologią Orzeszkowa staje się jeszcze jednym artystą , który przeżywa „dramat trzeźwych entuzjastów". Ostatni, trzeci o kres w jej twórczości, to lata 1892–1910. Pisze wtedy powieści historyczne np. Czciciel potęgi – utwór poświęcony wyprawie Kserksesa na Grecję, utwory religijne, prozę poetycką. Najciekawsze pozycje z tego okresu to tom nowel Gloria victi" poświęconych powstaniu styczniowemu i powieść Ad astra pisana wspólnie z przyrodnikiem, docentem na Uniwersytecie Jagielońskim, Tadeuszem Grabowskim. Powieść składa się z listów wymienianych między parą głównych bohaterów. Ona reprezentuje patriotyzm, wartości etyczne religii, on zaś to dekadent, kosmopolita, po nietzscheańsku amoralny, skrajny scjentysta. Ponieważ docent Grabowski w pewnym momencie wycofał się ze współpracy, Orzeszkowa sama dokończyła dzieło.
Dwukrotnie w1905 roku i w 1909 wysuwano ją do nagrody Nobla – jak wiadomo – bez powodzenia. Umiera w 1910 roku, 18 maja w Grodnie. Jej pogrzeb stał się okazją do manifestacji narodowej. W wielotysięcznym tłumie idącym za trumną byli przedstawiciele wszystkich warstw społecznych. Oddawano hołd pisarce, która jak nikt inny była czuła na ludzką krzywdę i służyła narodowi swoim pisarstwem.
Nad Niemnem
Najbardziej znaną i chyba najlepszą powieścią Elizy Orzeszkowej jest Nad Niemnem, której pierwsze wydanie w trzech tomach ukazało się w Warszawie w 1888 roku. Początkowo powieść miała nosić tytuł Mezalians i miała być opowieścią o małżeństwie dziewczyny z dworu z chłopcem z zaścianka, a więc o mezaliansie. Historia rozwinęła się, nabrała cech epopei i początkowy tytuł przestał już być wystarczający. Nad Niemnem stało się wielkim dziełem, z epickim rozmachem kreślącym dzieje grupy ludzi, ich życia i pracy ukazanych na tle nadniemeńskiego pejzażu. Zbiorowym bohaterem powieści jest społeczność szlachecka drugiej połowy XIX wieku. W powieści występują przedstawiciele arystokracji – Różyc, średniozamożnego ziemiaństwa – Korczyńscy, i zaściankowej szlachty – Bohatyrowicze. Akcja utworu toczy się w lipcu i sierpniu 1886 roku, ale w reminiscencjach sięga powstania listopadowego i, przede wszystkim, styczniowego, dotyka też dziejów XVI wiecznej Litwy (legenda o Janie i Cecylii). Miejscem akcji są tereny Grodzieńszczyzny – Korczyn, posiadłość Korczyńskich i zaścianek Bohatyrowicze wraz z całym otoczeniem.
Bohaterowie powieści są bardzo zróżnicowani. Autorka dba o prawdę psychologiczną, ale wartościuje opisywane postacie ze względu na ich stosunek do pracy i do powstania styczniowego. Główny konflikt rozgrywa się między dworem a zaściankiem.
Benedykt Korczyński, właściciel Korczyna to człowiek bardzo pracowity, uczciwy i oddany rodzinie. Głównym jego problemem jest utrzymanie majątku gnębionego przez Rosjan wysokimi podatkami, z zajętą hipoteką, do którego części pretensje rości Darzecki, mąż siostry Benedykta. Sprzedaż Korczyna byłaby klęską także z punktu widzenia patriotyzmu, ponieważ zgodnie z tamtejszym prawem, po upadku powstania ziemię mogli nabywać wyłącznie Rosjanie. Tak więc Benedykt boryka się z wieloma trudnościami i tylko przy wytężonej i pilnej pracy może uniknąć ruiny. W codziennym trudzie zatracił demokratyczne ideały młodości. Jest surowy dla fornali, wchodzi w konflikt z Bohatyrowiczami.
Teofil Różyc pochodzi ze starego arystokratycznego rodu. Ojciec zostawił mu milion rubli, a on ponad połowę przepuścił już za granicą. Jest typem dekadenta, człowieka znudzonego życiem, bez pragnień i celu, jest wewnętrznie pusty, niezdolny do czegokolwiek. Ożywienia szuka w romansach i narkotykach. Pozostała część majątku sprawia, że jest tzw. dobrą partią. To za niego miała wyjść Justyna Orzelska.
Zygmunt Korczyński to syn Andrzeja Korczyńskiego, poległego powstańca, brata Benedykta. Orzeszkowa uczyniła z niego jedną z najbardziej negatywnych postaci powieści Jest egoistą i cynikiem, który proponuje Justynie romans, mimo że sam jest żonaty. Uważa się za malarza, ale myśli, że jego talent mógłby się rozwijać tylko na południu Europy, przede wszystkim we Włoszech. Nie widzi dla siebie inspiracji w bujnej przyrodzie nadniemeńskiej. Dlatego proponuje matce sprzedaż majątku i wyjazd za granicę. Nie rozumie udziału ojca w powstaniu. Uważa go wręcz za szaleńca. Pozbawiony patriotyzmu ma na względzie tylko własną korzyść.
Jego matka, Andrzejowa Korczyńska, to kobieta szlachetna, dumna, stała w uczuciach. Całe swoje życie związała z mężem. Nie wiemy nawet, jak ma na imię. Zawsze nazywana jest Andrzejową. Pomagała mężowi w przygotowaniach do powstania, chcąc wszystko z nim dzielić Po jego śmierci straciła sens istnienia. Pozostał jej tylko syn, którego nie potrafiła wychować, który odrzucił ojcowskie ideały.
Witold Korczyński, dwudziestoletni syn Benedykta, to młody entuzjasta rolnictwa, pracy organicznej i pracy u podstaw. Żyje pozytywistycznymi ideami i wprowadza je w życie. Popada w konflikt z ojcem, ponieważ nie potrafi zrozumieć jego postępowania w stosunku do Bohatyrowiczów. Próbuje podpowiadać im nowe sposoby gospodarowania na wsi. Witold z szacunkiem odnosi się do powstańczych tradycji i pochwala małżeństwo Justyny z Janem Bohatyrowiczem. W końcu godzi się z ojcem, kiedy ten rozumie, że syn wciela w życie jego młodzieńcze ideały. Razem z Justyną reprezentują w powieści młode pokolenie, które jest nadzieją dla kraju.
Justyna Orzelska jest siostrzenicą Benedykta, a córką Ignacego, ubogiego rezydenta w Korczynie, który uwielbia dobre jedzenie, życie salonowe i grę na skrzypcach. Kiedyś uwielbiał też kobiety. W Korczynie jest pośmiewiskiem. Sama Justyna to wrażliwa i piękna kobieta, która zachowuje dumę mimo trudnego położenia. Jest przedmiotem adoracji ze strony Zygmunta, a o jej rękę oświadcza się Różyc. Ona jednak wybiera Jana Bohatyrowicza, mieszkańca zaścianka, który pokazał jej piękno litewskiej przyrody, zapoznał z powstańczymi tradycjami okolicy (powstańcza mogiła) i ukazał sens i heroizm pracy na własnym przykładzie i na przykładzie tradycji swojej rodziny (legenda o Janie i Cecylii).
Trochę podobnie układają się losy innej mieszkanki Korczyna – Marty Korczyńskiej. W młodości kochała z wzajemnością Anzelma Bohatyrowicza, ale obawa przed ciężką pracą i przed opinią ludzką sprawiły, że nie zdecydowała się na mezalians. W rezultacie została starą panną, która pełna żalu i rozgoryczenia prowadzi dom kuzynowi Benedyktowi.
Postaciami negatywnymi w otoczeniu Justyny są – arystokrata Darzecki, chłodny, logiczny bezwzględny, mąż siostry Benedykta, który chcąc otrzymać od właściciela Korczyna posag żony, proponuje mu sprzedaż lasu z powstańczą mogiłą. Na skrupuły Benedykta odpowiada pogardliwie: „sentymentalność". Bolesław Kirło – sąsiad Korczyńskich, pijak i hulaka, żyjący z pracy rąk swojej żony Marii, i parę innych osób związanych najogólniej mówiąc z salonem.
Spośród Bohatyrowiczów na uwagę zasługują Jan i Anzelm. Jan Bohatyrowicz to syn Jerzego, uczestnika powstania styczniowego, który leży w jednej mogile z bratem Benedykta Korczyńskiego Andrzejem. Jan to człowiek pracowity, uczciwy, szlachetny i dobry. Poza tym wesoły, przystojny i obdarzony pięknym głosem. Mimo tylu zalet jest człowiekiem z krwi i kości, co świadczy o biegłości artystycznej autorki powieści. Jan szacunkiem otacza wydarzenia przeszłości i pielęgnuje ich symbole – powstańczą mogiłę i grób Jana i Cecylii. Kocha Justynę. Anzelm Bohatyrowicz, razem ze swoim bratem Jerzym, wziął udział w powstaniu. Po jego klęsce i po zmianach, które zaszły w kraju i najbliższej okolicy (stosunek do zaścianka dziedzica Korczyna) odsunął się od ludzi i został samotnikiem. Opiekuje się swoim bratankiem i z radością patrzy na jego miłość do Justyny i ich plany małżeńskie. Z nostalgią wspomina Martę.
Autorka pokazała Bohatyrowiczów w różnych sytuacjach życiowych, podczas pracy i zabawy, w dzień powszedni i w święta dając w ten sposób szeroki epicki obraz życia wsi, a właściwie zaścianka nad Niemnem w drugiej połowie dziewiętnastego wieku.
Problematyka narodowa jest jedną z najważniejszych w powieści. Powstanie styczniowe jest punktem zwrotnym w biografii wszystkich głównych postaci powieści. Mimo to słowo „powstanie" nie pojawia się ani razu na kartach książki. Powieść została wydana na terenie zaboru rosyjskiego i nie było mowy o tym, by mogła wprost mówić o sprawach narodowych czy politycznych. Trzeba było pisać tak, żeby czytelnicy zrozumieli o co chodzi, a carski cenzor nie mógł utworowi nic zarzucić. Udało się to Orzeszkowej znakomicie. Wątek powstańczej mogiły jest jednym z dominujących. Wszyscy bohaterowie muszą się jakoś wobec niej zadeklarować. Stanowi ona element różnicujący i wartościujący, ponieważ autorka otacza powstanie głęboką czcią i uważa je za wyraz najszlachetniejszych cech narodu polskiego. Idee powstańcze, jej zdaniem, nadal są aktualne, ale trzeba je realizować innymi metodami. Bohaterowie, którzy to rozumieją to bohaterowie pozytywni.
Innym kryterium dzielącym postacie powieści jest ich stosunek do pracy i do ziemi. Znaczenie pracy podkreśla wprowadzona legenda o Janie i Cecylii. Nazwisko, które nadaje im król oznacza, że nie tylko w walce, z bronią w ręku można zostać bohaterem. Bohaterem jest także ten, kto w codziennej wytrwałej pracy zmienia kraj. A nic nie jest wart ten, kto się tylko przygląda pracy innych. Stosunek do ziemi jest swoistym patriotyzmem czasu pokoju. Zachowanie jej w polskich rękach po upadku powstania było właśnie tym nowym patriotyzmem. Z tego punktu widzenia patriotą jest Benedykt Korczyński, a nie jest nim jego brat Dominik, który robi karierę w głębi Rosji, nie jest też Zygmunt, który chce sprzedać majątek po ojcu i wyjechać na południe Europy.
Powieść Orzeszkowej zawiera wiele nawiązań do wcześniejszej epopei szlacheckiej, do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Miejsce akcji jest prawie to samo – Litwa. Korczyn przypomina trochę Soplicowo, a zaścianek Bohatyrowiczów – Dobrzyń. W obu utworach spór dwóch rodzin kończy się małżeństwem ich przedstawicieli. W obu dzieje szlacheckie ukazane są na tle przełomowego momentu historycznego. W Panu Tadeuszu jest nim kampania moskiewska Napoleona, a w Nad Niemnem powstanie styczniowe. W obu dużą rolę odgrywają opisy przyrody ważne w budowaniu nastroju a nawet, poprzez zestawienie swojskich pejzaży z malowniczością przyrody śródziemnomorskiej, mówią o patriotyzmie postaci. Jednak Nad Niemnem to utwór realizmu krytycznego. Podczas gdy Mickiewicz idealizuje szlachtę i z lekką ironią patrzy na jej wady, Orzeszkowa krytykuje to, co złe w bohaterach. Szczególnie krytycznie ocenia arystokrację, dla której nie widzi miejsca w nowym społeczeństwie.
Geneza
Kiedy w 1887 r. "Tygodnik Ilustrowany" drukował kolejne części Nad Niemnem, Orzeszkowa była już znaną pisarka z poważnym literackim i publicystycznym dorobkiem. Szczególne uznanie krytyki i czytelników zdobyły jej powieści w których dominowały "tematy narodowe" ujęte w ramy ideowych i literackich nurtów.
"Nad Niemnem" powstało w latach 1885 - 1886, a do rąk czytelników trafiło w przededniu 25 rocznicy powstania styczniowego. Było więc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego wydarzenia, ale przyniosło również refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmowało trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń.
Kompozycja utworu ma charakter dwuwarstwowy. Akcja powieści rozgrywa się co prawda w latach osiemdziesiątych wieku XIX, ale retrospektywne nawiązania stale przenoszą czytelnika w rok 1863 (czas powstania traktowany jest jednoznacznie pozytywnie).