NAZWA nazwa pozytywizm odnosi się do zjawisk obserwowanych w całej kulturze europejskiej w drugiej połowie XIX wieku, wywodzi się z dzieł francuskiego myśliciela Augusta Comte`a( „Kurs filozofii pozytywnej”). Umowne daty pozytywizmu w Polsce to od 1863 do 1890, zaś w Europie to od lat 40. Do 70. XIX wieku( nazwa pozytywizm funkcjonowała tylko w Polsce, zaś w Europie był to realizm).
HISTORIA EUROPA Europejczycy w tym czasie byli świadkami gwałtownego rozwoju nauki i techniki, ten rozwój pozwolił człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Prężnie rozwijał się przemysł, powodując nie tylko powstanie nowych zawodów, ale też potrzebę wykwalifikowanych pracowników obsługujących coraz to bardziej skomplikowane maszyny. Tryb życia ludzi przekształca się z wiejskiego w miejski, zmienia się także wygląd miast - pojawiły się tramwaje, ulice stawały się szersze i lepiej oświetlone, wzrosło tępo życia, upowszechnił się telegraf i telefon, ludzie zaczęli podróżować i przesyłać towary koleją.
HISTORIA POLSKA zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863r. była dowodem, jak bardzo nam daleko było do realizacji tak wyniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym mógł się tylko wlec w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtowało przede wszystkim hasło „nie dajmy się wyniszczyć”. Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej i działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw.trzeżwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwości rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych. Polska znajdowała się w tym czasie pod trzema zaborami, a każdy z nich rozwijał się w inny sposób. W Galicji, pod zaborem austriackim, panowała znaczna swoboda, istniały dwa polskie uniwersytety, rozwijały się instytucje kulturalne, natomiast region był bardzo zacofany ekonomicznie i społecznie. Pod zaborem pruskim, pod wpływem zabiegów germanizacyjnych, działalność kulturalna była raczej słaba, systematycznie ograniczano także inicjatywy oświatowe i społeczne. Najgorsza sytuacja panowała jednak pod zaborem rosyjskim, gdzie działania rusyfikacji były wyjątkowo nasilone, a popowstaniowe represje długotrwałe (bardzo ostra cenzura, stan wojenny trwający do 1914 r.).
NOWE IDEE I KONCEPCJE chciano obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej jak nasza sytuacji można szukać dróg uratowania Polski, głoszona konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie –praca. Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”. Praca organiczna - Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Praca u podstaw - pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mają możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż „każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest z natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może”. Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa.
LITERATURA w pozytywizmie znacznie wzrosła rola prasy jako środka masowej komunikacji, w którym upowszechniano i popularyzowano zdobycze cywilizacji. Starano się także propagować hasła pozytywistyczne, przeciwstawiano się „starym”, czyli romantykom. Redaktorami byli m. in. Prus, Sienkiewicz i Konopnicka. Do najpopularniejszych gatunków publicystycznych należały: felieton wraz z odmianą - kroniką(np.Kroniki Prusa), reportaż(szczególnie tzw.listy z podróży, np.Listy z podróży do Ameryki Sienkiewicza) oraz inne odmiany eseistyki. Ważniejsze dzienniki: „Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Polska” oraz „Słowo” i „Nowiny”.
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu to nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus („Katarynka”, „Kamizelka”), H. Sienkiewicz („Latarnik”), E. Orzeszkowa („Z różnych sfer”), M. Konopnicka („Miłosierdzie gminy”); opowiadanie - podobne do noweli, różni się od niej brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych i skojarzeniowym tokiem narracji; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus („Antek”), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka („Nasza szkapa”); powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji; powieść tendencyjna - podporządkowana propagowaniu haseł „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno - białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do póżnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno - satyrycznej; powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagowanych; pogłębiano psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krystaliczną analizę zjawisk społecznych („Lalka”, „Emancypantki”, „Nad Niemnem”, „Rodzina Połanieckich”), przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej; obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego schematu wersyfikacyjnego; artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematykę społeczną; powieść historyczna - Polacy żyjący pod zaborami potrzebowali mitu kompensacyjnego, czyli przywołania w literaturze dawnej świetności Polski, momentów ważnych dla naszego kraju; najwybitniejszymi twórcami powieści historycznej są Henryk Sienkiewicz („Quo Vadis” oraz Trylogia - „Potop”, „Ogniem i Mieczem”, „Pan Wołodyjowski”) i Bolesław Prus („Faraon”).
FILOZOFIA
SPIRYTUALIZM - uznawanie wyższości czynnika duchowego nad intelektualnym, oczekiwanie do ludzi ofiar z życia, odrzucanie jakiejkolwiek ugody z zaborcą i czekanie na rychłe wyzwolenie Polski przez wznowienie zbrojnej walki o niepodległość.
TRADYCJONALIZM - ideologia postulująca ciągłość tradycji i instytucji społecznych, która lansowała hasło „pracy organicznej”.
FILOZOFIA POZYTYWNA - filozofia ta ma sens praktyczny, ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem; jaj celem było uzyskiwanie wiedzy pewnej.
EWOLUCJONIZM - myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości.
DETERMINIZM - uważano, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników, oznacza to, że jest zdeterminowane, bo „determino” znaczy „ograniczam”; zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz.
UTYLITARYZM - głosił „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury, wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd.
MONIZM PRZYRODNICZY - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom.
SCJENTYZM - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy.
PRAKTYCYZM - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistniania.
AGNOSTYCYZM - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących, są to rzeczy, których rozum nie ogarnia; są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
ORGANICYZM - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; społeczeństwo = organizm, jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.
RELATYWIZM - głosił, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności.
NATURALIZM - krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet „rynsztokami życia”.