Olsztyn w dwudziestoleciu międzywojennym

Olsztyn – dwudziestolecie międzywojenne.

Prawa miejskie oraz nazwę "Allenstein" nadano miastu 31 października 1353 roku. Polską nazwę - Olsztyn zaczęto stosować w wieku XVI. Chciałabym jednak skupić się na wydarzeniach okresu dwudziestolecia międzywojennego, a konkretnie latach 1918-1939.
W 1914r. skończył się stuletni czas pokoju w Prusach Wschodnich, a wraz z nim skończył się wiek XIX. Na wieść o wybuchu I wojny światowej mieszkańcy Olsztyna uczestniczyli w demonstracjach patriotycznych wierząc, iż jest to wojna obronna. Bojowy nastrój znikł, gdy zaczęły dochodzić wiadomości o wkroczeniu wojsk rosyjskich do Prus Wschodnich. Rosjanie zbliżali się do Olsztyna i o godz. 11:00 wkroczyli do miasta. Szpitale zapełniały się rannymi, organizowano zbiórki prowiantu, pieniędzy i odzieży. Część mieszkańców przeniosła się na wieś, a Ci którzy pozostali zakładali ogrody warzywne i budowali chlewiki. Władze miejskie w 1916r. przeznaczyły pod ogródki działkowe tereny przy dzisiejszej ul. Głowackiego.
Na początku listopada 1918r. Olsztyn był miejscem burzliwych demonstracji. Wybrano radę żołnierską, która zorganizowała 10 list. wielki wiec ludności. Z czasem przekształciła się ona w radę żołniersko- robotniczą, która przejęła władzę w mieście po rozwiązaniu się rady miejskiej. Dowódca olsztyńskiego garnizonu wprowadził 5 marca 1919r. stan wyjątkowy, nie chcąc dopuścić do opanowania gmachów publicznych przez tłumy demonstrantów. Niebawem odbyły się wybory samorządowe, rady żołnierskie i robotnicze straciły władzę, nastroje rewolucyjne się wypaliły. Uwagę mieszkańców Olsztyna absorbowała podjęta w Wersalu decyzja wielkich mocarstw o przeprowadzeniu plebiscytu, w którym mieli się opowiedzieć za pozostaniem w Prusach Wsch. lub znalezieniem się w granicach Polski, która odzyskała niepodległość po latach zaborów.
Klęska Niemiec wzbudziła u niemieckich mieszkańców Olsztyna gorycz przegranej, a u polskich Warmiaków nadzieję na przyłączenie chociaż cząstki Warmii do powstałej w 1918r. II RP. Utworzyli oni Tajny Komitet Obywatelski na Warmię, który miał organizować polskie działania narodowe.
Nie czekając na ostateczną decyzję wielkich mocarstw, Niemcy podjęli na obszarze plebiscytowym szeroką akcję propagandową. Już w marcu 1919r. utworzyli takie ugrupowania jak Komitet Roboczy, Wschodnioniemiecka Służba Ojczyźniana i Związek Mazurów i Warmiaków. Przygotowywała się też do akcji plebiscytowej strona polska. W okazałym budynku przy ul. Dworcowej znalazł siedzibę Mazurski Komitet Plebiscytowy, a po przeciwnej stronie ulokował się Warmiński Komitet Plebiscytowy. Kierownikiem polskiej akcji na Warmii został Jan Baczewski. W porównaniu z akcją niemiecką polska była skromna i znajdowała oddźwięk głównie we wsiach pd. Warmii. Trudno było Polakom prowadzić akcję propagandową na terenie, gdzie administracja była niemiecka, działała niemiecka policja i stacjonowały niemieckie wojska. Dopiero w styczniu 1920r. wojska niemieckie zaczęły opuszczać teren plebiscytowy, ustępując miejsca siłom alianckim. Międzynarodowa Komisja Międzysojusznicza miała nadzorować przygotowania i przebieg plebiscytu.
Przedplebiscytowa agitacja poróżniła ludzi. Z Niemiec płynęły środki finansowe na propagandę. Ludzie składali podpisy za pozostawieniem Prus Wsch. w państwie niemieckim. Do udziału w plebiscycie zostali uprawnieni także emigranci urodzeni na Warmii, a zamieszkali w zach. Niemczech co tylko przesądziło o wynikach plebiscytu.
Skromniejszą działalność prowadziły polskie komitety. Do Olsztyna przybyli Jan Kasprowicz, Feliks Nowowiejski. Po raz pierwszy publicznie wykonano hymn „ O Warmio moja miła”, który stał się hymnem polskich Warmiaków. Im bliżej było dnia plebiscytu, tym bardziej nerwowo było w Olsztynie. Siedziby polskich komitetów otoczono zasiekami z drutu kolczastego w obawie p[rzed atakami niemieckich bojówek.
11 lipca 1920r. tysiące odświętnie ubranych olsztynian udało się do lokali , by wrzucić do urny kartkę z napisem „Ostpreussen” lub „Polen”. W Olsztynie za Polską oddano jedynie 342 głosy, natomiast ogromna większość głosowała za Prusami Wschodnimi. Po plebiscycie opuściły Olsztyn wojska alianckie, a Komisja Międzysojusznicza oddała władzę administracji niemieckiej.
Cześć polskich działaczy w obawie przed represjami wyjechała z Olsztyna i Prus Wsch. Pozostał jednak dom „Gazety Olsztyńskiej”, wydający polską gazetę i prowadzący polską księgarnię, a także Dom Polski przy ul. Dworcowej, w którym ulokowały się polska szkoła, restauracja, hotel, Bank Ludowy.
Po wojnie zapanował kryzys gosp. Brakował żywności i mieszkań, a tymczasem szalała inflacja. Miejski urząd kwaterunkowy, chcąc, załagodzić kryzys, przeznaczył na mieszkania koszary opuszczone przez wojsko. Budowano nowy gmach teatru, dzielnicę mieszkaniową wokół kościoła Franciszkanów, szkołę podst. przy ul. Kościuszki, rozbudowywano Stadion Leśny. Rok 1924r. przyniósł stabilizację pieniądza, zmalała inflacja, nastąpiło ożywienie w przemyśle na krótką chwilę po to tylko, aby w kolejnych latach przynieść jeszcze większą katastrofę gosp. Dla bezdomnych przekazano baraki nad Jez. Długim, a nawet Wysoką Bramę przeznaczono na cele mieszkaniowe. Samorząd miejski podejmował wysiłki zmniejszenia lub powstrzymania wzrostu bezrobocia, jednak nie odniosły one trwalszych skutków.
W styczniu 1931r. zorganizowano w Olsztynie zjazd miast rejencji olsztyńskiej, na który przybył kanclerz Rzeszy. Narada doprowadziła do ustalenia ogólnej polityki komunalnej. Nim wprowadzono w życie program, rządy w prowincji i mieście przejęła partia hitlerowska.
Rok 1932 był niezwykle bogaty w wydarzenia polityczne. Mieszkańcy Olsztyna pięciokrotnie udawali się do urn wyborczych, aby wybrać prezydenta Rzeszy, posłów do Reichstagu i pruskiego Landtagu. Do miasta 19 kwietnia ‘32r. przybył Adolf Hitler. Odniosło to skutek, ponieważ partia hitlerowska stawała się najsilniejsza w Olsztynie. Już w ‘33r. co czwarty dorosły mieszkaniec związany był organizacyjnie z ruchem hitlerowskim. Partia hitlerowska przejęła władzę w Olsztynie, nadburmistrzem został Friedrich Schiedat, w konsekwencji czego wszystkie ważniejsze urzędy objęli członkowie NSDAP. Szybko zostały zlikwidowane partie opozycyjne i związki zawodowe, a do aresztu trafili działacze lewicowi i katolickiej partii Centrum. Nasiliła się cenzura prewencyjna, zamykano gazety uznane przez władze za szkodliwe, niszczono książki. Rozpoczęła się zmiana nazewnictwa ulic.
Hitlerowcy objęli władzę w Olsztynie, gdy kończył się światowy kryzys gosp. i kiedy rozpoczęto realizację planu z 1931r. na lepsze zmieniało się życie przeciętnego mieszkańca, stopniowo malało bezrobocie, znikały tanie kuchnie. W Olsztynie ożywiło się budownictwo, ruszyła budowa osiedla nad Jez. Długim, osiedla SA przy ul. Niepodległości, zaczęły powstawać domy przy ul. Jagiellończyka, Kolonii Mazurskiej oraz osiedla Zielona Górka i Anielska Górka. W 1938r. blokami zabudowano obecne ul. Limanowskiego i 22 Stycznia. Miasto wzbogaciło się o nowy szpital i koszary wojskowe. Zmienił się wygląd Olsztyna. Coraz bardziej ruchliwe ulice obsadzono krzewami, dorożki zastępowały samochody osobowe, wciąż kursowały tramwaje.
Rządy hitlerowskie przeciętnemu człowiekowi kojarzyły się ze zmianami na lepsze. Ludzie nie dostrzegali albo nie chcieli dostrzegać dramatu Żydów, którzy byli szykanowani i głodzeni.
Gdy latem 1939r. olsztyńskie koszary i lasy południowej Warmii zapełniły się wojskiem, a gryźlińskie lotnisko samolotami, był to widomy znak zbliżającej się wojny.