TEMATYKA WCZESNEJ TWÓRCZOŚCI J. SŁOWACKIEGO
Reprezentant drugiego młodszego pokolenia romantyzmu. Odwoływał się też do powstania listopadowego. Przed powstaniem następuje jego debiut literacki. Utwory powstałe wtedy to cykl powieści poetyckich, wprawki dla Słowackiego (tematyka historyczna, motywy orientalne). Bohaterowie tych powieści poetyckich byli skrzywdzeni, skłóceni ze światem, chcący zamanifestować indywidualność. Pisze pierwsze tragedie historyczne. Utwory nasycone smutkiem, rozpaczą, uczuciami, które dominowały w okresie romantyzmu.
W tym czasie powstaje też powieść poetycka "Lambro". Akcja - wojna grecko-turecka (tak jak w "Giaurze"). Lambro postanawia zniszczyć flotę turecką, poświęcając swe życie i dobre imię. Poświęca siebie, aby zyskać jakoś sukces militarny (szlachecki rewolucjonizm).
Wybuch powstania - Słowacki przyjął to z entuzjazmem. Efekt to wiersz "Bogurodzica". Nawiązanie do średniowiecznej pieśni, utwór ma spełniać taką funkcję i mieć takie skutki jak "Bogurodzica". Wezwanie do pomocy Polakom przez Litwinów i rewolucjonistów rosyjskich. Nawołanie do powstania i przyłączenia się innych. W utworze dużo wiary, entuzjazmu; wiersz ma charakter odezwy. Jest dynamiczny. Chęć pobudzenia do aktywności.
W momencie wybuchu powstania listopadowego Słowacki skierowany został do prac administracyjnych. Był nią zniechęcony. Opuszcza Polskę i wyrusza do Francji. Znajduje się wśród popowstańczej emigracji. Po powstaniu listopadowym mógł wrócić do Polski. 1834 - wydanie "Kordiana". Utwór ten to ocena powstania. Powrót do Polski stał się niemożliwy.
"KORDIAN" - TYPOWY DRAMAT ROMANTYCZNY?
TREŚĆ
Akt I
15 letni chłopiec zastanawia się nad sensem życia. Nie może odnaleźć celu. Myśli o samobójstwie. Nie może określić swych pragnień. Prośba do Boga o cel w życiu, do którego będzie dążył. Wiele pragnień, myśli, wśród których jest zagubiony. Odczuwa wewnętrzny niepokój, drżenie, rozgorączkowanie. Odnajdujemy u niego "choroby wieku" - bezsens życia, bezcelowość wszystkich działań, uczucie nudy i pustki egzystencjalnej. Grzegorz opowiada mu 3 historie: bajkę o Janku (rzekomo nieudolny chłopiec osiągnął sukces poprzez podjęcie ryzyka), opowieść o wojnach napoleońskich i opowieść o Kazimierzu. Kordian zapala się lecz potęguje się jego nicość, pustka i samotność. Pesymista, negatywnie myśli o swym życiu i jego celu. Ma poczucie bezczynności i bezradności. Nieszczęście potęguje nieszczęśliwa miłość. Nie znajduje wzajemności. Laura starsza o parę lat drwi z Kordiana, nie widzi jego prawdziwych uczuć. Emocjonalna niedojrzałość Kordiana powoduje jego rozterkę. Postanawia popełnić samobójstwo, którego jednak nie dokonuje.
Akt II
Proces dojrzewania Kordiana. Konfrontacja młodzieńczych ideałów, wyobrażeń z rzeczywistością. Podróżuje po Europie.
Anglia - uświadamia sobie, że zaszczyty można kupić, tak jak i tytuł lecz nie szacunek ludzi. Przekonuje się o władzy pieniądza. Włochy - Kordian zawsze poszukiwał miłości jako związku dusz, trwającego całe życie. Spotykając Wiolettę przekonał się, że takie uczucie nie istnieje. Miłość można kupić. Rozczarowuje się, jego marzenia są zszargane przez rzeczywistość. Będąc na audiencji u papieża przekonuje się, że on uważa Polskę za kraj szczęśliwy, każe czcić prawosławnego cara. Rozczarował on Kordiana. Papieża nie interesuje los Polaków. Opowiada się za silniejszym. Potępia powstanie listopadowe. Nie chce pobłogosławić garstki ziemi z kroplami krwi. W Kordianie załamuje się wiara w religię. Na Monte Blanc wygłasza liryczny monolog. Pierwsza faza to rozczarowanie, próba zabójstwa, druga to zniechęcenie dla świata i ludzi, trzecia zaś to odnalezienie celu życia. Kordian ma poczucie siły, chce poświęcić się dla ojczyzny, poderwać naród do walki z tyranią. Chce udowodnić swoje bohaterstwo i poświęcić się za naród tak jak Winkelried.
Akt III
Narada spiskowców. Próba wystąpienia przeciw carowi, zabójstwo tyrana. Kordian nie dba o przyszłość Polski, nie ma jej wizji. Chce dokonać tylko jednego czynu. Nie ma programu politycznego. Kordian sam decyduje się na zbrodnię. Podczas próby zabójstwa waha się. Nie znajduje wystarczającej motywacji moralnej i politycznej. Zostaje powalony przez strach i imaginację. Zostaje złapany, oskarżony, skazany na śmierć - niewiadome ułaskawienie.
PORTRET PSYCHOLOGICZNY TYTUŁOWEGO BOHATERA (DYNAMIZM POSTACI)
Kordian ulega przemianie. Słowacki wyraża krytykę wobec niedojrzałego bohatera. Tacy ludzie walczyli o Polskę.
Kordian to bohater romantyczny. Cechuje go:
- samotność
- niezgoda z zastanym światem, próba zmiany go
- nieszczęśliwa miłość
- indywidualizm i tajemniczość
- skłonność do desperacji
- dominacja uczuć nad racjonalizmem
- poczucie odpowiedzialności za zło świata
- dynamiczny
- tragiczny (nie dokonał tego, czego chciał)
- wewnętrzne rozdarcie (pragnie zabić cara ale przeszkadzają mu argumenty prezesa)
Więcej na ten temat w punkcie 49.2.1
WYMOWA POLITYCZNA UTWORU
Słowacki dokonuje tutaj rozrachunku z powstaniem listopadowym. W III akcie krytykuje sfery rządzące. Prezes - Julian Ursyn Niemcewicz boi się działania, hamuje zapał sprzysiężonych. Argumenty:
- królobójstwo jest wbrew polskiej tradycji
- obawa przed reakcją innych władców i konsekwencjami
- odwołania do wiary zabraniającej zbrodni
- honor nie dopuszcza do złamania przysięgi posłuszeństwa (nawet caru)
- złamanie honoru rycerskiego walką ukrytą
Na niepowodzenie powstania miała też wpływ przesadna ostrożność przywódców, hamowanie przez nich zapału powstańców. Niedobra praca sejmu, nieudolność, kadra oficerska nie spełniająca wymagań, przesadnie rozsądna. Kordian to szlachcic rewolucjonista, nosił cechy ludzi z powstania. Swoją postawą i deklaracjami dowodzi niedojrzałości politycznej swojej i programu jakim jest szlachecki rewolucjonizm.
Niedojrzałość polityczna Kordiana:
- samotnictwo, działanie bez poparcia
- chciał zabić cara
- nie potrafił ocenić obiektywnie sytuacji
- naiwny, jeden człowiek nie zniszczy całego aparatu władzy
- brak politycznego programu
- kierowanie się tylko emocjami
- jego poetycka wrażliwość, górowanie emocji nad racjonalnym postępowaniem, skłonność do desperacji
- brak zdystansowania się do działania
- niezdolność do wyzwolenia się spod argumentów prezesa
- słaba psychika
Odpowiedzialnością za klęskę powstania Słowacki obarcza także ideologię szlacheckiego rewolucjonizmu. Na przykładzie sceny z domu wariatów sugeruje, że jest on też urojeniem szaleńca.
WINKELRIEDYZM
Słowacki wysuwa pewnego rodzaju propozycję, która jest w pewnym stopniu opozycją do mesjanizmu. Jest to koncepcja, która polega na tym, że Polska ma skupić na sobie zainteresowanie zaborcy, ma być aktywna, zaangażować wroga, w tym czasie inne narody zwyciężą zaborcę. Słowacki dostosowuje swoją ideologię do warunków historycznych i politycznych. Winkelriedyzm rodzi się na szczycie góry Monte Blanc. Walcząc pod tym hasłem Kordian też ponosi klęskę, więc zaproponowana przez Słowackiego koncepcja nie wytrzymuje, ponieważ zakłada ona czyn nielicznych.
POLEMIKA Z MICKIEWICZEM W UTWORZE
Mickiewicz już za życia uznany został klasykiem, rola Słowackiego zaś została pomniejszona. Pojawiła się zazdrość poczucie niedocenienia. Różnice światopoglądowe sprawiły, że Słowacki niejednokrotnie polemizował z Mickiewiczem.
Rozbieżność co do zadań poezji i poety (prolog)
I osoba (Mickiewicz) - poezja ma uśmierzyć ból, ma dać sen, letarg, aby zapomnieć o cierpieniach. Zaleca ona bierność, chce być osobą, na której skupi się cały ból. Koncepcja takiej poezji związana jest z mesjanizmem - poeta jako prorok, wieszcz.
II osoba (Lelewel) - przeciwnik mesjanizmu, nie popiera bierności. Poezja ma być bronią, aktywność, walka orężna, zbrojna, poezja ma ranić głupich i wrogów. Model poezji walczącej, tyrtejskiej, wezwanie do walki.
III osoba (Słowacki) - połączenie sił, jednoczenie narodu, poezja odwołująca się do ludowych tradycji, wzbudzająca ducha walki, zachowanie narodowych wartości, pielęgnowanie ich, poezja zbiornicą historii, tradycji, zachowywanie ducha narodu.
Postawa wodza, przywódcy narodowego
Słowacki tak jak i Mickiewicz uważa, że poezja ma być tytrtejską. Naród kierowany przez poetę przegrywa. Egoizm poety, który używa narodu do inspiracji i natchnienia.
Ideologia
Słowacki przeciw mesjanizmowi przeciwstawił winkelriedyzm.
Krytyka poezji przedpowstańczej
WALORY FORMY UTWORU
Utwór ten jest dramatem romantycznym:
- zerwanie z kanonem trzech jedności
- synkretyzm formy (monolog Kordiana - liryka, opowiadania Grzegorza - epika, dialogi - dramat)
- wprowadzenie rozbudowanych elementów lirycznych
- obecności fantastyki i ludowości
- indywidualizacja języka bohaterów
- występowanie bohatera romantycznego
"BALLADYNA" JAKO ZABAWA KONWENCJAMI LITERACKIMI BAŚNIOWO LUDOWY CHARAKTER DRAMATU
Elementy fantastyki:
- ludzie w utworze to katolicy, akcja zaś rozgrywa się w głębokim średniowieczu, gdy katolicyzm nie był popularny
- obyczaje stylizowane na sarmacki styl
- istnienie świata irracjonalnego
- ingerencja wiata irracjonalnego w rzeczywisty
- istnienie postaci fantastycznych
- nieprawdopodobne wydarzenia i przypadki niezgodne z logiką życiową.
O charakterze ludowym świadczą:
- imię Balladyna
- obyczaje, wierzenia ludowe
- język niekiedy archaiczny, elementy gwarowe
DEMITOLOGIZACJA ROMANTYCZNYCH PRZEKONAŃ
romantyczna miłość
(w "Balladynie" nie ma jej, związku dusz, ideałów, wspólnych zainteresowań, uczucia aż do śmierci)
mit arkadyjskiej przyrody
(wieś to nie tylko sielanka, bliskość przyrody i jej nakazów, niebezpieczeństwo)
ludzie nie są dobrzy, wrażliwi, szczerzy, patriotyczni
NAWIĄZANIA DO TWÓRCZOŚCI SZEKSPIRA
- motyw zbrodni
- żądza władzy
- w obu utworach występują podobne sceny
- podobna aura emocjonalna, grozy, duchów, zachowanie niecodzienne postaci
- istnienie świata irracjonalnego
- posługiwanie się kontrastami
- takie samo źródło tragizmu - czyny człowieka a nie fatum tak jak w antyku
"BENIOWSKI" JAKO POEMAT DYGRESYJNY
Dygresje zawarte w utworze.
O charakterze politycznym, o polskiej emigracji
Słowacki wierzy w twórczość. Krytykuje Mochnackiego i powstanie a także emigrację i brak kontaktu z narodem. Uważa działalność sejmu za nie przynoszącą żadnych korzyści narodowi. Jest on uciszeniem sumienia arystokracji, która uciekła z kraju. Dramatyczna sytuacja emigrantów przekonanych o swoim patriotyzmie. Słowacki nie wierzy w skuteczność sejmu i sens działalności takiej emigracji. Na końcu tego tekstu mamy wiarę w postęp, w to, że sytuacja taka nie może dłużej trwać, że przyszłe pokolenia staną się rzeczywistymi bojownikami o wolność.
O miłości
Tą część utworu Słowacki poświęca swojej wybrance, Ludwice Śniadeckiej. Podmiotowi lirycznemu wydaje się, że ją widzi, czuje. Ogarnia go nostalgia i smutek. Tylko na tej kobiecie mógł polegać, tylko ona by po nim płakała. Ona jedyna rozumiała jego cierpienia. Rozstanie z nią było trudne, lecz nieodwołalne. Podmiot liryczny wierzy, że miłość ich będzie nieśmiertelna - powrót do koncepcji miłości romantycznej. Słowacki boleśnie odczuwa samotność, rozstanie potęguje jego cierpienie.
O poezji
Jest to program poetycki Słowackiego. Myśli wypowiadane w sposób giętki, aby można było dostrzec każdy aspekt, komunikatywnie i klarownie. Forma nie powinna ograniczać treści, która to ma być głównym bohaterem. Ma ona tylko podkreślać treści i dostosować się do niej. Podmiot liryczny mówi z dumą o swej poezji, porównuje się do Kochanowskiego, podziwia go, uważa za swojego mistrza. Z dumą mówi o swych zasługach w rozwoju poezji. Podkreśla, że Kochanowski zrozumiałby go. Poezja powinna być duchowa, inspirowana natchnieniem, wynikać z wewnętrznej potrzeby.
O Mickiewiczu
Słowacki mówi, iż jego utwory są w cieniu Mickiewicza, który często drwił z niego, że nie walczy za ojczyznę. Był on ciągle w cieniu i cierpiał z tego powodu. Dygresja to ostateczny rozrachunek pomiędzy nimi, ostateczne wyjaśnienie. Mickiewicz według Słowackiego to zwiastun pokory, jest on bowiem zwolennikiem mesjanizmu. Siebie uważa za wieszcza, skupia swe siły na przyszłości. Nie pochwalał on także tego, że Mickiewicz szukał uznania w Watykanie, wiązał przyszłość z Rosją, nie występował przeciwko niej, uważał, że Polskę można wskrzesić dzięki niej. Słowacki uważa swą drogę za lepszą. Mówił, że Mickiewicz nie jest poetą narodowym skoro nawiązywał do cierpienia. Zaś poezja Słowackiego jest czysta. Uznaje on jego wielkość, oddaje mu hołd, lecz nie zgadza się z jego koncepcjami politycznymi.
WIELOWĄTKOWOŚĆ "GROBU AGAMEMNONA"
Wiersz możemy podzielić na dwie części. Pierwsza z nich odnosi się do przeżyć osobistych poety wywołanych widokiem grobu wielkiego wojownika greckiego. Podmiot liryczny prosi o natchnienie. Lutnia, która jest symbolem weny twórczej, jest mu potrzebna do opisania uczuć i przeżyć. Nastrój jest przygnębiający - poczucie małości wobec Homera i walczących bohaterów. Poeta-pielgrzym czuję się bardzo mały w porównaniu z wielkością pogrzebanych. Czuje wobec nich pokorę.
W drugiej części utworu Słowacki scharakteryzował społeczeństwo polskie. Poddał ostrej ocenie szlachtę polską, którą obarczył winą za upadek powstania listopadowego. Skrytykował ów "czerep rubaszny", którym przykryta jest "anielska dusza narodu". Zdaniem podmiotu lirycznego konserwatyzm szlachecki hamował działalność sił politycznych o charakterze demokratycznym i postępowym. Według niego:
Polacy dbają tylko o pieniądze, zapominają o tym co najważniejsze
muszą zmienić swój system wartości
powinni mieć wodza takiego jak Leonides
powinni być waleczniejsi, poświęcać się
szlachta nie pozwala wybuchnąć uczuciom, więc naród jest słaby
Słowacki proponuje:
- odrodzenie państwa
- prawdziwe uczucia narodu muszą górować, przezwyciężenie czerepu
- zjednoczenie
- Polska kiedyś była "pawiem i papugą" narodów, teraz jest niewolnicą zatraciła uczucia, emocje, zdolność logicznego myślenia
Chce obudzić emocje, zjednoczyć, poruszyć sumienie. Poeta-romantyk nie może opisać drugich - tym razem polskich - Termopil (dzieło starożytnych, dowód odwagi i wielkości), może jedynie opowiedzieć o klęsce narodu. Brak mu nadziei na zwycięstwo, wstydzi się za Polaków. Jednocześnie kieruje do nich ostrzeżenie. Dopóki szlachta będzie uważała się za jedyną warstwę narodu i nie da wolności całemu społeczeństwu, dopóty nic się nie zmieni. Polacy muszą zacząć walczyć z zaborcą,.
SŁOWACKI JAKO POETA LIRYCZNY
"Smutno mi Boże"
Hymn ten powstał w czasie podróży Słowackiego na wschód. Podmiot liryczny opisuje swoje uczucia podczas podróży statkiem do Aleksandrii. Podkreśla piękno świata, postrzega przyrodę, zjawiska i wspaniałości natury, co świadczyć może o wrażliwości, o tym, że doznania estetyczne wpływają na doznania emocjonalne. Odczuwa smutek, żal, tęsknotę, samotność, swą kruchość i małość. Uczucia te powodują, iż nie zna swych dalszych losów. Przybierają one postać różnych obrazów:
lecące bociany, są ucieleśnieniem Polski, kierują jego myśli ku niej
daremna modlitwa dziecka, które i tak nie powróci do kraju
obraz grobu, nie wiadomo gdzie zostanie pochowany, po śmierci nie zazna spokoju, odpoczynku w ziemi ojczystej
odejście matki od dziecka i jego żal, tak jak on utracił swą Matkę Ojczyznę, tęskni i żałuje
Piękno i atmosfera sprawiają, że otwiera się, ujawnia swe uczucia, a monolog kieruje do Boga. Nie jest on wyrazem buntu, a raczej wypowiedzi wrażliwej, refleksyjnej jednostki. Podmiot liryczny wierzy w Boga, jest on powiernikiem jego myśli. Dla innych ludzi jest zamknięty w sobie, oni widzą go jednakowo, powierzchownie. Jest samotny, może zwrócić się tylko do Boga, szuka zrozumienia. Jest to forma prośby do Boga.
"Rozłączenie"
Obraz wewnętrznych emocji związanych z rozdzieleniem dwóch osób. Jedynym ich połączeniem jest biały gołąb. Podmiot liryczny mówi o ukochanej w kontekście przyrody. Zna ukochaną doskonale, może przewidzieć jej zachowanie, to co teraz robi. Miłość wieczna trwa mimo rozłączenia. Podmiot liryczny widzi ją w wyobraźni. Góry są symbolem muru, tego co ich dzieli, trudności nie do przebycia. Cały tekst zaopatrzony jest w wiele emocji, miłości, tęsknoty i żalu. Emocje sprawiają, że podmiot liryczny przekształca realność w taki obraz, jaki narzucają mu jego myśli, wspomnienia.
"Uspokojenie"
Podmiot liryczny uspokaja tych, którzy boją się rewolucji. Mówi, iż przyniesie ona więcej korzyści niż szkód, będzie stopniem w rozwoju ludzkości. Rewolucja przedstawiona jest jako nagła, wielka siła, która przyjdzie nagle, zabije wielu, poczyni ogromne spustoszenia, będzie krwawa, wizja apokaliptyczna, końca, zagłady świata. Wizja ta porusza nie tylko ludzi, ale i samo miasto, domu, wprowadza na teren walki ciemne moce. Po zniszczeniu ma nastąpić odrodzenie doskonalszego świata. Po okrutnych czasach nastąpią lepsze. Dramat tu opisywany jest ofiarą na ołtarzu doskonalenia się.
Wymowę wiersza należy rozpatrywać na przestrzeni wieków. Wiersz ten określa historiozofię Słowackiego - postęp dokonuje się zawsze poprzez zniszczenie starej formy.
"Testament mój"
Wiersz ten jest stylizowany na testament, zawierający pożegnanie artysty ze światem, rozrachunek z poglądami i wartościami, wyrażający jego wolę i życzenia skierowane do przyjaciół lub potomnych. Poeta zwraca się do odbiorcy, którym jest całe pokolenie romantyków, wszyscy ci, którzy znali poetę oraz potomni, którzy będą czytali jego poezję. Podmiot liryczny przyznaje się do zespolenia z ludźmi - "żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami", których kocha. Porzucenie przyjaciół nie jest dla niego łatwe. Wywołuje to uczucie smutku, jest bolesne, gdyż nie pozostawia on potomka. Nie mając go nie ma nikogo, kto mógłby podjąć się kontynuowania jego myśli twórczej. Prosi tych, którzy go znają, aby przekazali pokoleniom pamięć o jego życiu, czynach i wielkiej miłości do ojczyzny. Matce pragnie przekazać swoje serce i żałuje, że może jej ofiarować tylko tyle. Jednocześnie jest osamotniony, gdyż nikt nie docenia jego poezji. Ma nadzieję, że przyszłe pokolenia nie przejdą obojętnie obok jego spuścizny poetyckiej. Pozostawia on ważne przesłanie. Rodacy muszą wierzyć, że wolność nadejdzie, a kiedy zajdzie potrzeba muszą poświęcić się dla ojczyzny.
FILOZOFIA GENEZYJSKA W TWÓRCZOŚCI SŁOWACKIEGO
W "Genesis z ducha" Słowacki przedstawił swoją filozofię zwaną genezyjską.
Wszystko co istnieje ma duchową istotę, materia jest konsekwencją aktywności ducha. To co materialne jest kruche, przemija. Duch się doskonali, aby to zrobić musi starą formę materialną ciągle rozbijać, zrobić z niej ofiarę. Postęp ducha związany jest ze zniszczeniem tego co materialne. Stąd konflikt pomiędzy tym co duchowe a tym co materialne. Rewolucja jest także pewną zmianą formy, służy osiągnięciu wyższego stopnia rozwoju.