Pojęcie trucizny
Trucizna jest substancją, która wprowadzona w niewielkiej dawce do organizmu człowieka może wywoływać zakłócenia jego normalnych funkcji życiowych lub spowodować zgon ze względu na swe właściwości toksykodynamiczne. Uwzględniając siłę toksykodynamicznego działania, substancje chemiczne dzieli się na trzy klasy:
- trucizny
- środki szkodliwe
- środki praktyczne nieszkodliwe dla zdrowia.
Drogi przedostawania się trucizn do organizmu
Trucizny mogą być wprowadzane do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub powierzchnie skóry. W warunkach przemysłowych większość (90-95%) następuje przez drogi oddechowe, do których dostęp mają gazy, pary lub mgły cieczy oraz ciała stałe w postaci pyłu. W ciągu 8 godzin pracy prze płuca człowieka przepływa 5-40 metrów sześciennych powietrza. Poziom wentylacji płuc zależy od całkowitego obciążenia fizjologicznego, na które składa się głównie wielkość wydatku energetycznego i warunki mikroklimatu. Na rozwiniętej i chłonnej powierzchni pęcherzyków płucnych i naczyń włoskowatych (80-100 metrów kwadratowych u dorosłego człowieka) przebiegają procesy sorpcyjne, w wyniku których zanieczyszczenia wprowadzane z powietrzem przedostają się do krwi z pominięciem filtru wątrobowego i dalej doprowadzane są do różnych tkanek. Efekt toksyczny jest silny i wprost proporcjonalny do wchłoniętej dawki
Zatrucia przez skórę są wywoływane substancje rozpuszczalne w tłuszczach i lipidach, a w mniejszym stopniu-przez związki chemiczne rozpuszczalne w wodzie. Najbardziej niebezpieczne są związki organiczne, zwłaszcza rozpuszczalniki, związki metaloorganiczne ołowiu (czteroetylki), a także niektóre związki rtęci. Ostre zatrucia mogą wystąpić w przypadku przedostania się trucizny przez odcinki uszkodzonej mechanicznie skóry (skaleczenia, otarcia) lub objętej innymi zmianami (stany zapalne, egzemy).
Zatrucia przez przewód pokarmowy występują w przypadku zaniedbania podstawowych zasad higieny, np. spożywaniu pokarmów lub paleniu papierosów brudnymi rękami bądź też przechowywania żywności w miejscach skażonych chemikaliami. Zatrucia tą drogą mogą także nastąpić w wyniku pomyłki. np. w większości przypadków zatrucia metanolem, gdy ofiara jest przekonana, że ma do czynienia z alkoholem etylowym. Substancje wprowadzone przez przewód pokarmowy mają mniejszą możliwości oddziaływania ze względu na przemiany, którym podlegają pod wpływem soków żołądkowych oraz w wątrobie i nerkach.
Działanie trucizn na organizm człowieka
Trucizny o działaniu miejscowym
Należą tu związki o dużej aktywności chemicznej (kwasy, wodorotlenki alkaliczne, amoniaki, amoniak i inne), atakują najpierw tkanki, z którymi zetkną się bez pośrednio. Są to substancje drażniące błony śluzowe dróg oddechowych, oczu a także skórę. Niektóre z nich wywołują odruchy obronne, np. wydzielanie się śluzu, kaszel i inne, wskutek czego są mniej groźne dla ludzi.
Trucizny o działaniu ogólnym
Ulegają najpierw resorpcji (wchłanianiu), a potem wywołują zmiany w różnych układach i narządach. Mogą oddziaływać bezpośrednio na układ krwionośny, przewód pokarmowy i inne narządy lub pośrednio poprzez układ nerwowy. Trucizny o działaniu ogólnym są groźniejsze dla człowieka –nie ostrzegają zmysłów o swojej obecności.
Trucizny o działaniu alergizującym
W zależności od sposobu przenikania do organizmu rozróżnia się alergeny kontaktowe, wziewowe, pokarmowe i lekowe. W praktyce przemysłowej najczęściej spotykane są alergeny kontaktowe, które po zetknięciu się z powierzchnią skóry wywołują stany zapalne, rumień, wypryski i inne zmiany skórne, najczęściej na palcach rąk, dłoniach i przedramieniu, a także w miejscach oddalonych. Do alergentów prostych zaliczamy: formalinę, fenol, rezorcynę, kalafonię, terpentynę, smołę drzewną, związki chromu, niklu, sublimaty, przyspieszacze wulkanizacji, leki i inne. Alergeny proste, przenikając do organizmu, nabierają własności uczulających dopiero po związaniu z białkiem.
Podział trucizn
Trucizny dzielą się na dwie zasadnicze grupy: Pierwszą stanowią trucizny pochodzenia naturalnego, wytwarzane głównie przez bakterie chorobotwórcze, trujące grzyby i rośliny oraz zwierzęta jadowite. Drugą grupę trucizn stanowią trucizny antropogeniczne wytwarzane przez samego człowieka.
Bakterie produkują dwa rodzaje toksyn: Egzotoksyny-(ektotoksyny bakteryjne) , jady zewnątrzkomórkowe, wysokotoksyczne białka wytwarzane przez niektóre gatunki bakteryjne (bakterie) i wydalane na zewnątrz komórki.. W zakażeniach bakteriami ektotoksycznymi zarazek rozmnaża się we wrotach zakażenia, natomiast wydzielana toksyna dostaje się do krwiobiegu (toksemia) i uszkadza narządy wewnętrzne (np. jad błoniczy, błonica) lub ośrodkowy układ nerwowy (np. jad tężcowy, tężec). Ektotoksyny dają się łatwo odtruwać i przechodzą w anatoksyny. I Endotoksyny- bakteryjne, wytwarzane są we wnętrzu komórki bakteryjnej (bakterie) i uwalniają się dopiero przy jej rozpadzie. Działają słabiej toksycznie niż ektotoksyny. Endotoksyny stanowią składową ściany komórkowej gramujemnych bakterii. Są to chemicznie lipopolisacharydy mające działanie gorączkotwórcze, drażniące skórę, zmniejszające aktywność fagocytozy.
Grzyby trujące, liczne gatunki grzybów kapeluszowych, nieraz bardzo podobnych do gatunków jadalnych są przyczyną wielu ciężkich, a nierzadko śmiertelnych zatruć wśród niedoświadczonych zbieraczy. Uchronić przed nimi może jedynie nauczenie się dokładnego rozpoznawania grzybów, gdyż nie ma żadnej innej metody pozwalającej na odróżnienie grzybów trujących.Najbardziej niebezpieczne z grzybów trujących to muchomor sromotnikowy (śmiertelnie trujący!), często mylony z pieczarką, gołąbkiem zielonym, kanią czubajką lub gąską żółtą; strzępiak ceglasty mylony z majówką wiosenną; wieruszka zatokowata mylona z pieczarką; borowik szatański. Owocniki niektórych gatunków, niejadalne w stanie surowym, są nieszkodliwe po ugotowaniu i odlaniu wody, ale często jest to metoda zawodna, toteż lepiej w ogóle zrezygnować ze spożywania niepewnych gatunków. Trucizny niektórych grzybów kumulują się w organizmie, chociaż nie powodują natychmiastowych objawów zatrucia (np. olszówki). Niektóre grzyby zawierają substancje halucynogenne, toteż poszukiwane są przez osoby nadużywające narkotyków, są one zarazem surowcem do produkcji leków psychotropowych (leki uspokajające i psychotropowe).Objawy zatrucia Muchomorem Sromotnikowym- po 24-48 godzinach : bule i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, osłabienie, zaburzenia krążenia i oddychania, sinica odwodnienie, po 2-5 dniach uszkodzenie wątroby, śpiączka wątrobowa.
Rośliny trujące, rośliny produkujące toksyczne związki chemiczne, np.: alkaloidy, glikozydy, saponiny, olejki lotne. Stosowane w niewielkich ilościach, związki te mogą mieć działanie lecznicze. Trujące glikozydy zawiera konwalia majowa i naparstnica, alkaloidy występują u licznych jaskrowatych, makowatych, baldaszkowatych, psiankowatych i liliowatych, saponiny u goździkowatych, motylkowatych, pierwiosnkowatych i liliowatych. Bardzo wiele gatunków trujących występuje wśród grzybów. Toksyczne związki produkowane przez rośliny: Alkaloidy, związki chemiczne, występujące gł. w roślinach w postaci soli kwasów organicznych. Alkaloidy zawierają w cząsteczce układy heterocykliczne z atomem azotu lub tlenu, wykazują własności zasadowe i mają silne działanie fizjologiczne na organizmy ludzkie i zwierzęce. Występują m.in. w maku, kawie, herbacie, tojadzie. Klasyfikuje się je wg pochodzenia (np. alkaloid tojadu) lub budowy chemicznej (np. alkaloidy purynowe, chinolinowe).Do najbardziej znanych alkaloidów należą: atropina, brucyna, chinina, kodeina, kofeina, kokaina, meskalina, morfina, nikotyna, rezerpina, strychnina, teobromina. Rola alkaloidów w życiu roślin nie została dotychczas wyjaśniona. Pierwszym wyodrębnionym alkaloidem była (1804) morfina. Znanych jest obecnie ponad 2 tys. alkaloidów (naturalnych i syntetycznych). Niektóre są stosowane w lecznictwie. Glikozydy, pochodne cyklicznych monosacharydów, zbudowane z reszty cukrowej połączonej z podstawnikiem (aglikonem). W O-glikozydach podstawnik połączony jest poprzez atom tlenu półacetalowej grupy hydroksylowej monosacharydu (utworzonej z grupy aldehydowej lub ketonowej monosacharydu podczas cyklizacji cząsteczki), w N-glikozydach rolę atomu tlenu spełnia atom azotu. Saponiny, saponozydy, glikozydy, substancje bezpostaciowe, dobrze rozpuszczalne w wodzie. Mają charakter obojętny lub kwaśny. Obniżają napięcie powierzchniowe, powodują hemolizę erytrocytów.
Jady zwierząt, wydzieliny gruczołów jadowych zwierząt (u niektórych gatunków także gruczołów ślinowych), będące białkami, zawierające również enzymy proteolityczne. Jady zwierząt pełnią rolę obronną, służą także do zdobywania pożywienia przez szybkie obezwładnienie ofiary. Działanie jadów zwierząt w ciele ofiary zależy od rodzaju jadu, stanu fizjologicznego zwierzęcia jadowitego oraz stanu fizjologicznego ofiary. Jady zwierząt wywoływać mogą zaburzenia lub blokadę funkcji układu nerwowego, zaburzenia pracy serca i układu krążenia, martwice tkanek. Gruczoły jadowe posiada szereg gatunków zwierząt, m.in. niektóre mięczaki, jamochłony, owady, pajęczaki, płazy, gady, a także niektóre ssaki.
Po wniknięciu do organizmu trucizny przedostają się do krwiobiegu i szybko się przenoszą do wszystkich tkanek. Objawy zatrucia są różne w zależności od rodzaju trucizny i sposobu przedostania się do organizmu. Często zatruciu towarzyszą wymioty, które mogą być przyczyną zachłyśnięcia się poszkodowanego. Zidentyfikowanie trucizny ułatwi lekarzowi podjęcie specjalistycznego leczenia. W przypadku zatruć pomoc medyczna jest zalecana a w przypadku poważnych niezbędna. Osoba udzielająca pierwszej pomocy musi działać sprawnie, aby ratować życie poszkodowanego.
Ratownik powinien zadbać przede wszystkim:
- Wezwanie karetki pogotowia ratunkowego
- Zapewnienie drożności dróg oddechowych
- Kontrolę i utrzymanie czynności życiowych
- Zapobieganie dalszym urazom
- Zabezpieczanie substancji powodującej zatrucie
- Zidentyfikowanie trucizny ułatwi lekarzowi podjęcie szybkiego leczenia specjalistycznego. Większość przypadków jest na szczęście uleczalna.