"Podróż do Ciemnogrodu" - S. K. Potocki.

Książka pd. „Podróż do Ciemnogrodu’ napisana przez S.K Potockiego opisuje tytułowy Ciemnogród. Poemat jest odbiciem wszystkich negatywnych cech Polaków zaobserwowanych przez autora.

Potocki przedstawia ciemnogród jako państwo pełne zabobonów, nie wiedzy i strachu przed rozwojem. Trzeba zaznaczyć, iż autor był racjonalistą w pełnym słowa tego znaczeniu. Wierzył przede wszystkim swoim przemyśleniom i wnioskom powstałym w procesie poznawczym. Jego postawę w momencie pisania książki można określić jako skrajnie antyklerykalną i antysemicką, swój atak na kler i środowisko żydowskie zamieszczone w książce zapowiada już na wstępie, prosi jednak czytelnika o wyrozumiałość i otwartość umysłu. Pomimo śmiałego wstępu w książce natrafiamy na wiele przejawów maskowania treści przez autora. Jak wcześniej zaznaczyłem Potocki tworzy państwo Ciemnogród by przedstawić swoim rodakom na konkretnym przykładzie błędy wcześniejszego postępowania, ma on nadzieję na to, że z jego książki ludzie wysuną wnioski i zmienią swoje podejście do wielu dziedzin życia codziennego (religii, zabawy, kultury i oświaty).

Na statku płynącym do państwa Ciemnogród znajdują się tylko Polacy, główni bohaterowie to Świstek, Wacław i służący Wacława postanawiają oni poznać ludzi płynących razem z nimi. Potocki w tym momencie książki doskonale korzysta z sytuacji i w satyryczny sposób przedstawia współtowarzyszy podróży głównych bohaterów- ludzi zaproszonych do Ciemnogrodu. Opisuje tu mnicha zbierającego jałmużnę na spalony klasztor, ludziach szukających sposobności do zarobku oraz fanatycznych ochotników mających nadzieję na krzewienie słowa Bożego wśród ludu, z którym przyjdzie im się zetknąć. Autor nie szczędzi słów by opisać postawę Inkwizytorów wobec podróżników, otwarcie wypowiada się o nienawiści, którą darzy ludzi ich pokroju. Pisze on, że inkwizycja pali książki, niszczy sprowadzony z zagranicy pojazd, bojąc się nadciągającego postępu techniki, kultury. Zaznacza, że Inkwizycja jest głównym czynnikiem blokującym postęp techniczny i cywilizacyjny (ma ona również udział w tym, co wolno jeść a czego nie). Wielu ludzi jest palonych na stosach za nie zgadzanie się z doktryną kościoła, wielu ubolewa nad osłabieniem i rzadszym wykonywaniem wyroków inkwizycji, co świadczy o prymitywnych rozrywkach mieszczaństwa Ciemnogrodzkiego. Mieszkańcy państwa przedstawieni są jako ludzie wielce zabobonni. Wierzą oni, że życie i zjawiska ich otaczające podporządkowane są tylko wyrokom boskim. Miejsce to pełne jest „złych duchów”, czarownic i symboli przedstawiających przyszłe życiowe niepowodzenie (np. komety, są one odbierane przez ludzi jako zła wróżba). Z krytyką autora spotyka się również tryb życia duchownych, który podporządkowany jest ciągłym hulankom. Wiele miejsca autor poświęca zwolennikom filozofii Arystotelesa, która była podstawą doktryny kościoła epoki średniowiecza, opisując ich jako ignorantów wyznających ja z prostego powodu- nieznajomości innej.

Potocki porusza również bardzo szeroko problematykę kwestii żydowskiej. Uważa, że ściśle wiąże się ona z postępem cywilizacyjnym i oświatowym. Żydzi przedstawieni są zdecydowanie w negatywnym świetle. Autor pisze o żydach jako o sojusznikach zakonu rządzącego Ciemnogrodem, uważa ich za naród podstępny i nieobliczalny w swym dążeniu do władzy. Uważa, że największą pozytywną cechą w żydach jest kultywowanie przez nich swojej tradycji, co niestety (według autora) wiąże się z ich największą wadą mianowicie ze strachem przed nowościami i zmianami. Następnym problemem, który autor rozpoznaje w żydach jest próba przekupienia przez nich każdego wpływowego człowieka, określa to jako ich drogę do celu. Autor nie podchodzi do żydów w wymiarze nacjonalistycznym, jego pogląd jest zupełnie inny. Uważa ze powinni otworzyć się na wpływy kulturowe innych nacji a nie ograniczać się tylko i wyłącznie do własnej historii jednocześnie odrzucając nauki innych. Potocki stawia śmiałą tezę, że żydzi zawsze znajdą się tam gdzie panuje zacofanie i ciemnota, które mogliby jako zbiorowość wykorzystać do własnych celów.

Następnym wyraźnym nawiązaniem do polskich obyczajów jest postać Derusa, w której nagromadzone są najgorsze cechy polskiej magnaterii. Przedstawiony jest jako osoba mająca zamiłowanie do krwawych wojen, lubującej się w prześladowani i torturowaniu poddanych. Potocki nawiązuje do obyczajów panujących w dawnej Polsce i jawnie bez żadnego zażenowania traktuje je lekceważąco. Przedstawia Sędziów i urzędników państwowych jako osoby wybitnie chciwe, które aby zyskać bogactwa materialne, nie cofną się przed niczym i przehandlują nawet swoją ojczyznę za garść banknotów. Policja w Ciemnogrodzie pojawia się rzadko a same więzienia i domy poprawcze zamiast karać stają się szkołami zbrodniczego fachu. Na ulicach Ciemnogrodu widzi się wielu żebraków, złodziei i rozbójników. Potocki nałożył wszystkie najgorsze cechy na kanclerza Ciemnogrodu, który to jest leniwy i pomoże obywatelowi tylko dobrze opłacony. Sam kanclerz twierdzi, że od oświaty lepsze jest ciemnota- sądzi, że lepsze jest zwykle nieprzyjacielem dobrego. Wzywa do przywrócenia niewolnictwa oraz zwalczenia równości wśród ludzi, która jak myśli jest przeciwstawna boskim prawom. Wszelakie wykroczenia w państwie karane są nad wyraz surowo i prymitywnie, co jest symbolem panującego w Ciemnogrodzie zdziczenia i okrucieństwa. Ustrój polityczny nie daje możliwości awansu niższych warstw społecznych, co jest ewidentnym powrotem do średniowiecza.

Potocki uzewnętrznia swoje estetyczne upodobania i ich zaprzeczenia, wszystko to również przenosi do Ciemnogrodu. Pisze, że Ciemnogród jest obrazem nedzy i rozpaczy. Ulice są niebrukowane, ciemnogrodzie rozrywki stoją na bardzo niskim poziomie a dla ludzi największą jest oglądanie masowych paleń heretyków na stosach. Najwyraźniejszą plagą jest pijaństwo, które autor zaczerpnął prosto z polski sarmackiej, piją wszyscy, nie wstają od stołu uprzednio nie wznosząc licznych toastów, jak pisze. Następne w kolejności jest obżarstwo, którego godnym przedstawicielem jest sam Najciemniejszy Pan- władca Ciemnogrodu. Rozpowszechnioną na całe państwo rozrywką ludu jest (poza stosami) hazard, który szerzy się we wszystkich kręgach społecznych. Główną maksymą Ciemnogrodu jest:”ludźmi tylko strachem i musem rządzić można”.

W tej książce S.K. Potocki bardzo usilnie stara się trafić do rodaków, wytknąć im ich głupotę i obłudę. Niestety mu się to nie udaje, a książka zyskuje rozgłos dopiero w XIX w. My ludzie współcześnie żyjący możemy się tylko domyślać jak wyglądałaby Polska, gdyby książka dotarła do szerszego grona wcześniej. Niestety tak się nie stało. Wszyscy wiemy, dlaczego… Niestety nikt nie powie tego głośno, bo nadal mieszkamy w Ciemnogrodzie.