Kubizm i konsekwencje kubizmu w sztuce XX w.

Powstał we Francji na początku XX wieku, zapoczątkowany przez Picassa i Braque`a, zmierzał do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej, polegał na odrzuceniu reguł perspektywy i rozwijaniu bryły przedmiotu na luźne, zgeometryzowane elementy strukturalne, a w fazie końcowej dążył do stworzenia syntezy przedmiotu przez swobodne zestawienie elementów.


Kubizm jako nowy kierunek w sztuce zaczął się kształtować dzięki współpracy dwóch malarzy - Pabla Picasso (1881-1973) i Georgesa Braque`a (1882-1963). Obaj artyści przyjaźnili się i współpracowali ze sobą w latach 1908-1914.


Nazwę ?kubizm? zaproponowali niezależnie od siebie Matisse i Vauxcelles w 1908 roku. Po raz pierwszy nazwę tę użyto w stosunku do geometrycznych płócien Braque`a wystawionych w galerii Kahnweilera. Nazwa wywodziła się od słowa „cubes”, co oznacza kuby, sześciany, kostki sześcienne. Dopiero potem mianem „kubistycznych” zaczęto określać obrazy Picassa.


Zapowiedzią kubizmu był obraz Picassa Panny z Avignon (1907), a u podstaw rozwoju tkwił wpływ malarstwa P. Czanne'a, wzory rzeźby przedromańskiej, iberyjskiej i ludów afrykańskich. Udział w wystawach kubistów brali: malarze - J. Gris, A. Gleizes, F. Lger, J. Metzinger, H. Le Fauconnier, L. Marcus (Marcoussis), rzeźbiarze - A. Archipenko, E. Nadelman. Teoretykiem i obrońcą kubizmu był G. Apollinaire - autor pracy formułującej program kierunku Les peintres cubistes... (wydanej w 1913).


Genezy powstania kubizmu upatruje się w kilku zjawiskach. 0d połowy XIX wieku artyści bardzo intensywnie i nieskrępowanie poszukiwali nowych środków wyrazu, które pełniej niż dotąd mogłyby oddać ich emocje i ująć otaczający świat. Każda następna generacja twórców, opierając się na doświadczeniach poprzedników, chciała wnieść do sztuki coś nowego, odkrywczego. W wystąpieniach artystów było również wiele spontanicznego buntu przeciw ustalonym zasadom, nieco przekory i chęci prowokacji opinii publicznej. Konflikt wyzwolonego, nie skrępowanego żadnymi regułami artysty z mieszczańskim społeczeństwem osiągnął wówczas punkt szczytowy. Inspiracją dla kubizmu stało się późne malarstwo Paula Cezanne'a, którego wielka pośmiertna wystawa odbyła się w Paryżu w 1907 roku. Cezanne stawiał sobie za cel analizę budowy obrazu i konstrukcji przedstawianych motywów. Wydobywał z przedmiotów ich istotę barwę i bryłę. Doszedł do wniosku, że wszystkie kształty w naturze sprowadzić można do trzech podstawowych brył geometrycznych walca, kuli, stożka. Duży wpływ na formy używane w kubizmie wywarło także zainteresowanie sztuką prymitywną, wczesnośredniowieczną sztuką Półwyspu Iberyjskiego, a zwłaszcza rzeźbą afrykańską.


Ojcami kubizmu, nowego kierunku w malarstwie, byli Hiszpan Pablo Picasso oraz Francuz Georges Braque, którzy ściśle ze sobą współpracowali 0d 1909 roku aż do wybuchu I wojny światowej. Proces kształtowania się kubizmu, wyznaczony etapami rozwoju twórczości Picassa i Braque'a, można podzielić na trzy fazy: prekubistyczną, analityczną oraz fazę kubizmu syntetycznego.


Faza prekubistyczna (1906--1909) Kubizm właściwy poprzedziła faza prekubistyczna zwana także cezannowską. Historia kubizmu rozpoczyna się 0d obrazu Picassa z 1907 roku "Panny z Awinionu", którego pewne cechy zaczęły ujawniać się już w roku poprzednim. Picasso zerwał w nim z całą dotychczasową tradycją, zaprzeczając najbardziej podstawowym założeniom estetycznym w sztuce. Przestała istnieć głębia przestrzeni, a formy ciała ludzkiego utraciły naturalną budowę. Picasso nie przedstawiał pięknych aktów kobiecych. Umyślnie łamał i deformował ciała kobiet. Podzielił je na geometryczne fragmenty z ostro zaznaczonymi konturami, a twarze namalował skrótowo na wzór murzyńskich masek. Malarz świadomie zniszczył humanistyczne piękno natury, budując nową, czysto malarską rzeczywistość.


Początkowo obraz ten nawet w gronie najbliższych przyjaciół Picassa nie spotkał się z aprobatą. Jednakże szybko zmieniono zdanie. W ślady Picassa poszedł krytyczny jeszcze niedawno Braque. Obaj artyści zaczęli tworzyć obrazy o podobnych cechach. Ich głównym motywem były pejzaże, pojedyncze postacie i martwe natury, a źródłem inspiracji malarstwo Cćzanne'a. Geometryzowali oni formy przedmiotów, sprowadzali je, jak sugerował Cezanne, do najprostszych brył przestrzennych, poddając surowej syntetyzacji. Domy przypominające klocki pozbawiali drzwi i okien, a drzewa liści. Zlikwidowali przestrzeń między przedmiotami znajdującymi się na poszczególnych planach. Przedmioty, zbliżając się do siebie, ściśle przylegały i spiętrzały nad sobą bez przestrzegania zasad logiki. Układy form były coraz bardziej odrealnione, podporządkowane z góry założonym koncepcjom kompozycyjnym, nie liczącym się z prawdą rzeczy, lecz tylko z doskonałością własnego świata. Skrócili perspektywę, powodując spłaszczenie przestrzeni. Aby podkreślić wyrazistość brył, ograniczyli paletę barw do szarości, brązów, beżów, zieleni. Obrazy stawały się coraz bardziej monochromatyczne. Głównym osiągnięciem tego okresu było przezwyciężenie iluzjonistycznych tendencji malarstwa, charakteryzujących sztukę europejską 0d czasów renesansu. Zanegowane zostały zasady, według których 0d ponad 400 lat wyznaczano na obrazach trójwymiarową głębię przestrzenną.


Przez kilka pierwszych lat krytyka nie była dla kubistów łaskawa. Braque bezskutecznie próbował wystawić w 1908 roku na Salonie Jesiennym w Paryżu swe nowo powstałe pejzaże z Estaque. Jury odrzuciło je, wydając niepochlebną opinię. Kiedy Braque wystawił obrazy w prywatnej galerii Kahnweilera, wpływowy krytyk Louis Vauxcelles napisał o wystawie:

"Pan Braque jest młodym człowiekiem, bardzo zuchwałym. Ośmielił go sprowadzający na manowce przykład Picassa (...). Być może, zaciążył na nim ponad miarę styl Cezanne' a i przypomnienie statycznej sztuki Egipcjan. Posługuje się straszliwymi uproszczeniami, konstruuje metalicznych, zdeformowanych nieboraków.

Gardzi formą, sprowadza wszystko: krajobrazy, postaci, domy do schematów geometrycznych, do kubłów\" Rok później nazwał prześmiewczo Picassa i Braque'a kubistami, szydząc, że dla nich sztuka ?zatrzymała się na epoce kamienia".Tymczasem Andre Salmon twierdził, że "kubizm to bzdurny wynalazek głupców". Piszący te ironiczne słowa nie przeczuwali, że już niedługo cała europejska awangarda i nowoczesna sztuka pójdą ścieżkami wyznaczonymi przez ten kierunek.

Picasso i Braque znaleźli jednak człowieka, który uwierzył w odkrywczy sens ich sztuki. Paryski marszand Daniel henry Kahnweiler, kupując od malarzy płótna, zapewnił im minimalną niezależność materialną i możliwość skoncentrowania się na pracy. W porozumieniu z artystami galeria Kahnweilera stała się jedynym miejscem, gdzie można było oglądać ich kubistyczne obrazy. Wspierała ich również grupka intelektualistów, w tym swoim piórem poeta Guillaume Apollinaire.


W cytowanych wyżej wypowiedziach po raz pierwszy pojawiły się terminy "kubizm" i "kubiści". Użyte złośliwie dla wykpienia Braque' a i Picassa, szybko przyjęły się, tracąc swe pierwotnie negatywne znaczenie. Pochodzą one od francuskiego słowa cube, czyli "sześcian", "kostka", które nasunęło się Matisse'owi patrzącemu na pierwsze kubistyczne pejzaże. Określenie to podchwycił Vauxcelles, tworząc nazwę dla całego kierunku. Należy więc pamiętać, że nazwa tylko częściowo jest adekwatna do istoty tej sztuki. Picasso i Braque odcinali się od niej przez długie lata, natomiast zaakceptowali ją łatwo artyści korzystający z ich doświadczeń. Nazwę usankcjonowało ukazanie się w 1912 roku teoretycznej rozprawy Alberta Gleizesa i Jeana Metzingera "0 kubizmie" oraz publikacja artykułów Apollinaire'a z 1913 roku, broniących nowego stylu.





Kubizm analityczny (1909-1912)



0d 1909 roku malowane były już obrazy ściśle kubistyczne. Picasso i Braque po obaleniu tradycyjnej perspektywy skonstruowali nową przestrzeń, która pozwoliła im ukazać na płótnie równocześnie wiele aspektów przedmiotu. W nowej kubistycznej przestrzeni granica między przedmiotem a otaczającym go tłem zanikła, poszczególne zaś plany przestrzenne sprowadzone zostały do płaszczyzny obrazu. Znikła całkowicie jego iluzyjna głębia. Kubiści, nie uwzględniając skrótów perspektywicznych, ukazywali przedmioty oglądane równocześnie z wielu stron pod różnymi kątami. Obiekty uproszczone do brył przestrzennych rozłożone zostały na części elementame, a następnie jakby rozwinięte, rzutowane na płaską powierzchnię obrazu. W jednym obrazie łączyli kilka różnych punktów widzenia obiektu na wprost, z lewej i prawej strony, z lotu ptaka i żabiej perspektywy. Braque wyjaśniał to w ten sposób: "Tradycyjna perspektywa nigdy nie zadowalała mnie. W swym zmechanizowaniu perspektywa nigdy nie daje pełnego posiadania rzeczy. Ma ona jeden punkt widzenia, poza który nie może wyjść. Ten punkt widzenia jest czymś bardzo małym. To tak, jakby ktoś całe życie rysował profile, każąc wierzyć, że człowiek ma jedno oko". Według kubistów prawda przekazu wymagała uwzględnienia nie tego, co widzimy niedoskonałym okiem, patrząc na przedmiot, lecz tego, co się o nim wie. W tradycyjnym ujęciu kwadratowy blat stolika widziany z kilku metrów sprawia wrażenie prostokąta. Ale czy w tym czasie stolik przestawał być kwadratowy? Dlatego Picasso mówił: "Wiemy już teraz, że sztuka nie jest prawdą. Sztuka jest kłamstwem, które nam pozwala zbliżyć się do prawdy (...)". Picasso i Braque odeszli w tym okresie 0d pejzaży, malując kompozycje jednofigurowe i martwe natury, złożone z prostych przedmiotów, butelek, kieliszków, a szczególnie z instrumentów muzycznych. Zgeometryzowane, drobne, pryzmatycznie cięte kształty przenikały się wzajemnie, zatracając się w rytmach linii i płaszczyzn. Ich fragmenty z dużym trudem dawały się wyszukać, rozpoznać i ponownie złożyć w prawie abstrakcyjnych kompozycjach. Wobec alternatywy odejścia w kierunku abstrakcjonizmu Braque, a za nim Picasso wprowadzili do swych obrazów litery, imitacje drewna, marmurów. Kolorystyka w tej fazie została jeszcze bardziej przygaszona, by nie utrudniać analizy struktury przedmiotów.

Obrazy Picassa i Braque\'a z tego okresu są czasami niemal identyczne, trudne do rozróżnienia. Wynikało to z ich ścisłej współpracy, wzajemnej inspiracji i przyjaźni. Kahnweiler opisuje we wspomnieniach, że malarze do wieczora pracowali każdy u siebie. Potem spotykali się u niego, by dyskutować. Noce spędzali razem na Montmartrze, a co piątek włóczyli się po nocnych lokalach, z których jeden, "Pod Zdechłym Szczurem" , szczególnie upodobał sobie Picasso. Stanowiąc zgrany duet, odcinali się od innych artystów wystawiających pod sztandarem kubizmu. Nie brali udziału w ich zbiorowych wystawach. Twierdzili nawet przekornie, że żadnego kubizmu nie ma.



Kubizm syntetyczny (1912-1914)



Kubizm syntetyczny był reakcją na prawie abstrakcyjne formy kubizmu analitycznego. Jednak dopiero teraz naśladowanie przedmiotu zastąpiono jego syntetycznym znakiem. Zamiast rozbijać przedmioty na drobne elementy, ukazywano je w sposób jak najbardziej zredukowany, bez szczegółów, oddając nie ich wygląd, lecz istotę. Sugerowano przedmioty uproszczonym znakiem, który miał tylko zasadnicze cechy przedmiotu rzeczywistego. Przedmioty i postacie zbudowane były z dużych, jednolitych, wyraźnie odznaczających się płaszczyzn, wypełnionych żywymi barwami. Charakterystyczne dla tej fazy są także kolaże. Powstawały one przez naklejanie na płótno fragmentów gazet, tapet, drewna i szkła. Następuje w nich zderzenie dwóch różnych przestrzeni i rzeczywistości: malarskiej umownej, i przedmiotowej - zaczerpniętej z rzeczywistego świata. Picasso montował również na płótnie trójwymiarowe konstrukcje z kartonu i drewna, tworząc w ten sposób pierwsze wypukłe obrazy-rzeźby. W tym momencie kubizm osiągnął etap odznaczający się upraszczającym, syntetyzującym myśleniem, charakterystycznym dla sztuki XX wieku.




Naśladowcy oraz skutki kubizmu



Chociaż nowatorskie prace Picassa i Braque'a, nie spotkały się z aprobatą społeczną, to jednak szybko znalazły naśladowców w gronie młodych artystów, żądnych twórczego działania i burzenia starych schematów. W okresie analitycznym, czyli po 1909 roku, nad tymi samymi zagadnieniami zaczęło pracować już szersze grono artystów. Należeli do nich Juan Gris. Robert Delaunay, następnie artyści z grupy "Section d'Or" (Złoty Podział) powstałej w 191 1 roku, w której działali m.in.:

Jean Metzinger, Albert Gleizes, Femand Lćger, Francis Picabia oraz trzej bracia, Raymond Duchamp-Villon, Jacques Villon i Marcel Duchamp. Wśród artystów ściśle związanych z kubizmem w Paryżu w latach 1910 1914 znalazł się również Polak Louis Marcoussis, który w rzeczywistości nazywał się Ludwik Markus. Pochodził z Warszawy, a studia skończył w kra- kowskiej ASP. Twórcy ci, występując grupowo jako kubiści na oficjalnych Salonach Niezależnych, przyczynili się do rozpowszechnieni kierunku. Wśród kubistów z grupy "Sectio d'Or" zarysowały się odrębne tendencje, które z czasem zrodziły nowe kierunki artystyczne. Część z nich (na przykład Marcel duchamp), zafascynowana współczesności i doświadczeniami filmu, równolegle do włoskich futurystów zaczęła się interesować problemem przedstawiania ruchu na obrazie.


Wybuch I wojny światowej zakończył rozwój kubizmu. Dopiero wtedy jednakże zaczęły się ujawniać jego mniejsze lub większe wpływy. Szczególnie silnie zainspirował on dwie przeciwstawne koncepcje sztuki. Z jednej strony uproszczenia i rozkład przedmiotu w kubizmie doprowadziły stopniowo do powstania abstrakcji geometrycznej. Z drugiej zastosowanie w obrazach realnych przedmiotów zainspirowało sztukę dadaistów. Zgeometryzowanych form kubistycznych używali włoscy futuryści dla przedstawienia ruchu i jego dynamiki. Kubizm wpłynął także na ekspresjonizm niemiecki, a w Rosji na tamtejszą prężną awangardę. Jeszcze większa liczba artystów wzięła z kubizmu jedynie jego najbardziej zewnętrzną formę, dopatrując się istoty kierunku tylko w stylizacji geometrycznej. Zjawisko to stało się szczególnie widoczne w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Kubizm zaznaczył się wyraźnie także w twórczości artystów polskich, takich jak Tadeusz Makowski, Leon Chwistek, Andrzej Pronaszko, Tytus Czyżewski, Witkacy. W latach dwudziestych była bardzo popularna zarówno w Europie, jak i w Polsce sztuka dekoracyjna zwana art deco, powstała z połączenia motywów klasycznych i 1udowych z formami kubistycznymi, uznawanymi za nowoczesne.


Kubizm był jednym z najważniejszych kierunków artystycznych I połowy XX wieku. Rewolucjonizując malarstwo będące początkiem jego nowej ery, stworzył podwaliny całej sztuki nowoczesnej.