Opieka instytucjonalna i jej alternatywy. Nowe tendencje w Polsce i Europie.

W ostatnim okresie w opiece instytucjonalnej zaznaczyły się następujące tendencje:
- Zmniejszenie liczby ośrodków stałego pobytu oraz liczby dzieci w nich umieszczonych
- Zmiany populacji dzieci i młodzieży umieszczanych poza domem
- Tendencja do tworzenia niewielkich form
- Rozwój perspektywy ekologicznej
- Potrzeba usystematyzowanego podejścia
- Potrzeba kontroli jakości
- Wzrastające zróżnicowanie form pomocy

W ostatnich latach, w większości krajów Europy Zachodniej można zaobserwować spadek liczby ośrodków stałego pobytu. Na przykład w Szwecji, w większości regionów wszystkie instytucje opieki całkowitej zostały zamknięte i zastąpione intensywną pomocą pedagogiczną w rodzinach. Tylko w wyjątkowych wypadkach, jeśli podejmowane działania okazywały się nieskuteczne, dzieci mogły być umieszczone w niewielkich specjalistycznych ośrodkach.
Odejście od opieki instytucjonalnej nie wiąże się ze zmianami w populacji potencjalnych klientów np. znacznym w większości krajów po drugiej wojnie światowej, zmniejszeniem się liczby sierot. Wielu badaczy zwracało uwagę na negatywny wpływ opieki instytucjonalnej na psychospołeczny rozwój dziecka.

Na redukcję liczby ośrodków stałego pobytu miały wpływ trzy inne czynniki:
- większa tolerancja społeczeństwa wobec zachowań dewiacyjnych
- rozwój programów prewencyjnych
- wzrastająca , na przestrzeni ostatnich kilku lat tendencja do utrzymywania dzieci w środowisku domowym

Należy również dodać, że wraz ze wzrostem profesjonalizmu poszczególnych ośrodków opieki, znacznie wzrosły koszty opieki w tych instytucjach.
Powierzanie dzieci opiece instytucji nie jest już, jak to było dawniej, rozumiane samo przez się. Przeciwnie w większości krajów taką formę opieki uważa się wręcz za ostateczność. Zanim dziecko skierowane zostanie do tego rodzaju opieki rozważa się inne opcje, do których należy np. umieszczenie w rodzinach zastępczych. W niektórych krajach wiele ośrodków stałego pobytu zostało całkowicie zamkniętych. W innych jak Belgia Niemcy czy Włochy tradycyjne modele

Opieki całkowitej zostały zastąpione przez zróżnicowanie formy działań w środowisku lokalnym , takie jak programy opieki dziennej czy samodzielne mieszkania pod nadzorem dla młodzieży , a przede wszystkim różne formy pracy z rodziną. W okresie dziesięciu lat sytuacja rodzinna dzieci przebywających w instytucjach opieki stawała się coraz bardziej problematyczna. Nastąpił dramatyczny wzrost liczby rozwodów i generalnie pogorszyły się relacje między rodzicami. Obecnie tendencją do zapewniania opieki w rodzinach zastępczych lub proponowania różnych form pomocy środowiskowej zapobiegających umieszczeniu dzieci w instytucjach. Zazwyczaj młodzi ludzie trafiają do ośrodków stałego pobytu dopiero wtedy, gdy rodziny zastępcze lub inne alternatywne rozwiązania nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Co więcej, młodzi ludzie z poważnymi problemami są niejednokrotnie kierowani do ośrodków stałego pobytu, ponieważ osoby odpowiedzialne z podjęcie decyzji obawiają się, że opieka w rodzinach zastępczych ani inne alternatywne formy nie przyniosą pożądanych rezultatów. Na koniec, warto zwrócić uwagę na fakt, że populacja wychowanków w ośrodkach stałego pobytu w wielu krajach składa się w znacznej mierze z dorastającej młodzieży, a nie małych dzieci. Można oczekiwać, że w przyszłości liczba małych dzieci w instytucjach opieki najprawdopodobniej ulegać będzie dalszemu zmniejszaniu.

Następną rzeczą jaką chciałabym omówić jest tendencja tworzenia niewielkich form.
Obecnie zauważa się tendencję odchodzenia od dużych instytucji. Jednak rozwój niewielkich, samodzielnych ośrodków przebiega w niejednolity sposób w różnych krajach.
W wielu krajach dążenie do tworzenia niewielkich ośrodków doprowadziło do całkowitej likwidacji wielkich instytucji. Zwykle działo się tak, że starsze, duże struktury rozpadły się na kilka mniejszych. Zdarza się również, że kilka niewielkich jednostek jest ulokowanych w jednym miejscu. Natomiast duże instytucje mogą służyć jako centrum operacyjne dal sieci mniejszych jednostek rozproszonych po okolicy. Oznacza to między innymi , że muszą być umieszczone w zwykłych dzielnicach mieszkaniowych i służyć niewielkiej grupie wychowanków pod opieka równie nielicznego personelu. Ośrodki takie powinny być względnie autonomicznie wobec organizacji nadrzędnej, a przebywający w nich wychowankowie powinni mieć możliwość korzystania ze wszelkich obiektów użyteczności publicznej, dostępnych dla ogółu mieszkańców. Jeśli z kolei, weźmiemy pod uwagę wszystkie te czynniki, pozostaje faktem, że niewielkie placówki bardziej sprzyjają praktyce zorientowanej na dziecko, niż ma to miejsce w dużych instytucjach. Redukcja liczby dzieci w ośrodkach opieki całkowitej pozwoliłaby zmniejszyć rozmiary biurokratycznego kierownictwa, co umożliwiłoby opiekunom spędzanie większej ilości czasu z wychowankami.

Inny pogląd, który zyskał powszechne uznanie głosi, że instytucje opieki mogą być efektywne tylko wówczas, jeśli będą umiejscowione niedaleko domu rodzinnego wychowanka. Jednak w wielu krajach postulat ten wciąż nie został jeszcze zrealizowany. Dziecko w instytucji.....”powinno być otoczone indywidualną, osobistą opieką i zainteresowaniem, tak jak mogłoby tego oczekiwać w swojej własnej rodzinie. Powinno również, na ile to możliwe, mieć możliwość zdobycia doświadczeń takich jak inne dzieci, które mieszkają w domu. Powinno mieć oparcie w bliskich , w swojej własnej lub innej rodzinie, uczęszczać do szkoły wraz z innymi dziećmi mieszkającymi w okolicy, brać udział w życiu społeczności, zawierać przyjaźnie z innymi dziećmi i dorosłymi, o ile nie istnieją jasno określone przyczyny”. (Task Force on Child Care Services,1981).

W obszarze opieki instytucjonalnej obserwuje się systematyczne dążenie do profesjonalizacji. Do lat 60 w większości krajów Europy Zachodniej opieka instytucjonalna nastawiona była głównie na potrzeby sierot, dzieci opuszczonych i zaniedbanych, bądź żyjących w ubóstwie. Dzieci umieszczone w instytucjach podlegały zazwyczaj codziennemu surowemu reżimowi edukacji, religii i pracy, pod nieustannym nadzorem. Nie było tam miejsca na indywidualne podejście do wychowanka.

Chociaż w ostatnim czasie są podejmowane próby zmiany istniejącego stanu rzeczy, m.in. poprzez podnoszenie umiejętności pracowników na kursach dokształcających, większość z nich jest nadal niedostatecznie przygotowana do pracy i nie ma kontaktu z profesjonalistami.

Alternatywy opieki instytucjonalnej sprawił ,że podjęto działania zmierzające do zwiększenia liczby rodzin zastępczych. Ich głównym celem jest zapobieganie umieszczania dzieci w opiece instytucjonalnej. W programy interwencyjne zaangażowani są zarówno dziecko, rodzice, jak i szkoła. Celem podejmowanych działań jest pomoc młodym ludziom zagrożonym umieszczeniem w takiej placówce. Najnowszą alternatywą wobec opieki instytucjonalnej stanowią tzw. Programy pomocy w utrzymaniu rodziny. Istnieje znaczna różnorodność, jeśli chodzi o programy skierowane na rodzinę, stąd też różne ich nazwy. Wyróżniamy tu trzy typologię programów skoncentrowanych na rodzinie:
1. programy wspierania rodziny – są to lokalne dostępne programy wspierania rodziców w ich rolach. Nie mogą narzucać warunków uczestnictwa wykluczając niektórych rodziców, powinny też unikać stygmatyzacji. Najważniejszym celem jest podstawowa profilaktyka.
2. programy działające w oparciu o rodzinę – programy te oferują różnorodne usługi rodzinom przeżywającym trudności. Pomoc ma zawsze miejsce w domu klienta i służy m.in. rodzinom wychowującym dzieci upośledzone umysłowo. W zależności od wieku dziecka, pomoc ta może skupiać się na określonych aspektach jego rozwoju takich jak komunikacja, samodzielne wykonywanie niektórych czynności, a także współdziałania w codziennym toku zajęć rodziny.
3. intensywna pomoc w utrzymaniu rodziny – programy te stworzone zostały z myślą o rodzinach w sytuacji kryzysu, kiedy zachodzi konieczność umieszczenia dziecka poza domem lub gdy rozważany jest jego powrót do rodziny. Programy intensywnej pomocy opierają się na takich samych założeniach jak inne programy pracy w rodzinie