Prostota opowieść o mężach silnych i odważnych zawładnęły wyobraźnią ludzi na całe stulecia. Szczegóły opowieści zmieniały się z czasem, jednak wzorzec bohatera rodem z wczesnego średniowiecza pozostał nietknięty do dziś.
Średniowiecze... epoka, którą wielu zachwyca się i śledzi nie od dziś. Kultura wieków średnich powraca do korzeni, do świata antycznego, jednak staję się też przewodnikiem i wzorem dla następnych pokoleń. Spójrzmy na literaturę ówczesnej Europy: w krajach powstają pierwsze legendy, pierwsze dzieła. Dla Francji będzie to "Pieśń o Rolandzie", dla Hiszpanii- "Pieśń o Cydzie", dla krajów skandynawskich- "Edda", a dla Niemiec - "Pieśń o Nibelungach".
Aby lepiej poznać ówczesny świat przybliżę teraz termin literacki jakim jest epos, a co za tym idzie wytłumaczyć dosłownie poemat literacki. Epos - inaczej epopeja, jeden z głównych i najstarszy gatunek epiki. Obejmuje utwory najczęściej poetyckie (np. Iliada), rzadziej tworzone prozą (np. Tain bo Coulange), a ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych bohaterów, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, lub też opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej. Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych (np. Ramajana). Najwcześniejsze eposy mają charakter zbioru opowieści mitycznych i wywodzą się często z czasów, w których grupa ich autorów nie znała pisma. Prostszą, krótszą odmianą jest poemat epicki (np. Beowulf). Często głównym wątkiem eposu jest historia jednego rodu panującego (Pieśń o Nibelungach) lub dzieje życia jednego, niezwykłego, heroicznego bohatera (Odyseja), ale może on też przedstawiać opowieść o całym ludzie (Kalevala), o jego początkach (Eneida), także o jego bogach (Dzieje Dionizosa, Edda) i przodkach (Pan Tadeusz, eposy Hezjoda). Dawne eposy i poematy epickie przeznaczone były do recytowania lub do śpiewania, często zawierały elementy rytów religijnych i były używane w celach religijnych, stanowiły też często zapis religii i mitologii danego ludu, jego wartości moralnych, obyczajowości i najstarszego języka
Walka skończona. Beowulf, (znaczy niedźwiedź) obdarzony siłą trzydziestu mężczyzn, pokonał właśnie gołymi rękami złowrogiego Grendela. Wyrwał mu ramiona ze stawów, a korpus utopił w jego własnej bagiennej kryjówce. Ramiona smoka wiszą teraz na pamiątkę czynu Beowulfa w przyozdobionej złotem sali Heorot, tego samego, który przez dwadzieścia lat był nocą nękany napaściami Grendela.
Takie właśnie czyny stanowiły osnowę średniowiecznych poematów epickich. Sławiły one wartości typowe dla północnoeuropejskich ludów, na długo zanim pojawiło się chrześcijaństwo. Owe ludy zorganizowane były w ściśle zhierarchizowane plemiona, w których naczelną zasadą była lojalność plemienna i posłuszeństwo wobec wodza, czyli najsilniejszego i najbardziej mężnego wojownika - przywódcę. Największymi zaś cnotami były odwaga i waleczność.
Pod wpływem chrześcijaństwa i średniowiecznego feudalizmu pradawne opowieści zostały poddane licznym przeróbkom, jednam ich motywy przewodnie – pochwała męstwa i lojalność – pozostały niezmienione.
Bohater wyidealizowany
Zapotrzebowanie wspólnoty plemiennej na wojownika, który swa postawą odzwierciedlałby tradycje i wartości plemienia, sprawiło, że we wczesnośredniowiecznej poezji pojawiła się postać wyidealizowanego bohatera. Odważny, lojalny, silny i sprawny w walce, śmiało stawiający czoło wyzwaniom losu, zawsze gotowy na śmierć. Tak postępuje człowiek honoru, człowiek wyrastający ponad przeciętność. Jego życie jest trudne, ale za to pełne chwały i blasku. W ten sposób zasługuje sobie na nieśmiertelność, niech jego imię będzie zatem na ustach przyszłych pokoleń.
Jednak Beowulf to coś więcej niż opowieść o walkach samotnego wojownika. Sceny walki przeplatane są opisami pełnych przepychu ceremonii, miłosnymi przygodami bohatera i przepowiedniami katastrof, którym nasz bohater musi sprostać. Bije z niej też przekonanie o niepewności ludzkiego losu.
Pokonawszy Grendela, Beowulf rozprawia się następnie z jego matką w jej legowisku głębinach jezior i w końcu zostaje królem we własnym kraju. Pięćdziesiąt lat, jakie upłynęło od walki z Grendelem, przedstawione jest w formie wspomnień, błyskotliwie wlepionych w opis ostatniej walki Beowulfa. Nasz bohater zostaje w końcu śmiertelnie raniony przez smoka, który pustoszył jego ziemie i zagrażał jego ludowi. Ostatecznie jednak także i ten potwór ginie, pokonany przez wiernego kompana Beowulfa, nieustraszonego Wiglafa.
Wydarzenia spisane w Beowulfie nawiązują prawdopodobnie do tego, co działo się w Skandynawii w VI wieku. Po raz pierwszy zostały one spisane dopiero w VIII w., z myślą o chrześcijańskim czytelniku. Dlatego też przygody Beowulfa nie są pozbawione religijnych akcentów. Grendel jest określony jako potomek Kaina, pierwszego biblijnego mordercy. Beowulf zaś zwycięża zawsze „z bożą pomocą”. Pogańscy bohaterowie często działają zgodnie z przekazami chrześcijaństwa. Są więc wierni najwyższemu władcy, walczą z Szatanem, i dzięki swym cnotliwym czynom osiągają zbawienie.
W pierwszym francuskim poemacie epickim z gatunku chansons de geste (pieśni o czynach, o dziejach) pt.: Pieśń o Rolandzie (Chanson de Roland) napisanym około 1100 roku, wpływy chrześcijaństwa są już doskonale widoczne. Utwór opisuje starcie dwóch cywilizacji: chrześcijańskiej i muzułmańskiej, przedstawiając dzieje wyprawy wojennej Karola Wielkiego do Hiszpanii przeciw Saracenom w roku 778, a szczególnie bitwę w wąwozie Roncevaux. Wydarzenia przedstawione są w sposób nieco odbiegający od prawdy historycznej, a znaczenie bitwy zostało wyolbrzymione dla osiągnięcia efektu. Ambitny hrabia Roland, siostrzeniec Karola, dowodzący strażą tylną zostaje tam wciągnięty w zasadzkę i ponosi śmierć wraz z towarzyszącymi mu rycerzami w walce ze znacznie przewyższającymi go liczebnie siłami wroga, nie chcąc wzywać na pomoc sił głównych Karola.
Pieśń najpełniej oddaje ideały rycerza chrześcijańskiego jakim był Roland. Występują w niej postaci charakterystyczne dla tego typu eposu, a więc:
- władca (Karol Wielki, majestatyczny i dysponujący władzą pochodzącą od Boga)
- rycerz (Roland – dzielny, waleczny męski, miał swój honor i był wierny władcy, ginie w walce w obronie wiary, a aniołowie zanoszą jego duszę do Raju)
- kobieta (Oda, narzeczona rycerza. Umiera na wieść o śmierci ukochanego)
- zdrajca (Ganelon, ojczym Rolanda)
Śmierć Rolanda
Poemat o Cydzie (Poema del mio Cid, ok. 1140) nazywany także Pieśń o Cydzie (Cantar del mio Cid) to kastylijski epos rycerski napisany przez anonimowego autora i opisujący dzieje rzeczywistej postaci historycznej - Cyda. Jest to literackie opracowanie tradycyjnego wątku obecnego również w kronikach i balladach.
Ponieważ od śmierci Cyda do powstania utworu upłynęło zaledwie kilkadziesiąt lat warstwa fabularna odznacza się zachowaniem realiów historycznych i geograficznych, bez nadmiernego mitologizowania postaci lub zdarzeń. Autor poematu jest nieznany, przypuszcza się, że mógł nim być wędrowny poeta mauretański recytujący go na różnych uroczystościach dworskich. Utwór przedstawia wiele szczegółów z życia średniowiecznej Kastylii. Opisuje nie tylko walki i dokonania rycerskie, ale także uroczystości rodzinne, życie na królewskim dworze, sposoby rozstrzygania sporów i karania winnych. Tytułowy bohater jest przedstawiony w sposób realistyczny z zachowaniem ludzkich przywar takich jak podstępność, zabobonność czy uleganie nastrojom. Jednak zgodnie z duchem epoki jest także idealizowany jako wierny obrońca króla, chrześcijaństwa i postacią do naśladowania przez ówczesny lód.
Opowieści germańskie i islandzkie
Przykładem nieco odmiennego potraktowania poematu epickiego jest napisany około 1203 roku niemiecki epos Pieśń Nibelungów, w oparciu o który, Richard Wagner napisał swoją słynną operę pt.: Pieśni Nibelungów. W legendach Pieśni Nibelungów odnaleźć można echa znaczenia wcześniejszych wydarzeń, takich jak na przykład konflikt pomiędzy Burgundami i Hunami w V wieku naszej ery. Obok scen walk, poeta opisuje również średniowieczne życie dworskie, w tym uczty i wspaniałe turnieje rycerskie, w których kwiat rycerstwa walczył o uznanie króla i wspaniałe nagrody oraz sławę wielkiego rycerza.
Pochodząca z piętnastowiecznego rękopisu Pieśni o Niebelungów ilustracja przedstawiająca legendarną walkę. Autor zastąpił realia V wieku obrazem późnośredniowiecznego turnieju rycerskiego.
Bohaterem Pieśni jest Zygfryd - Sygurd (imię męskie pochodzenia germańskiego. Wywodzi się od słów sigu i fridu oznaczających zwycięstwo i opieka, jako ten, który zapewnia bezpieczeństwo swym podopiecznym, był bohaterem wielu mitów i sag starogermańskich, Sygurd jest to norweski bohater, o którym mowa w poemacie o Sygurdzie z XII wieku). Zygfryd, znany był jako znakomity wojownik i wielki pogromca smoków, o którym pisano wspaniałe historie o podbojach jakich dokonał i o bestiach które pokonał), syn króla Niderlandów Zygmunta i jego żony, królowej Zigelindy. Zygfryd zabija smoka, a następnie kapie się w jego krwi, dzięki czemu staje się odporny na ciosy. Zdobywa też magiczny płaszcz (dzięki któremu staje się niewidoczny) oraz przeklęty skarb Nibelungów. Następnie udaje się do Wormacji i nie, zważając na przestrogi rodziców, ubiega się o rękę burgundzkiej księżniczki Kriemhildy. Księżniczka ma trzech braci: Gintera, Gernota i Gislera. Zostają oni uprzedzeni o zamiarach Zygfryda przez Hagena –jednookiego zausznika księżniczki. Mimo to zaręczyny odbywają się, a złoto Nibelungów zostaje obiecane jako posag.
Pierścień na scenie w Londynie w 1974 roku. Wagner oparł swoją tetralogię operową Pierścień Nibelungów, o XIII-wieczny epos, Pieśń Nibelungów.
W międzyczasie Zygfryd zgadza się, udając Gintera, stanąć do pojedynku z islandzką księżniczką Brunhildą, która obdarzona jest niezwykła jak na niewiastę siłą. Brunhilda ogłosiła bowiem, ze wyjdzie za męża jedynie za takiego mężczyznę, który pokona ją w trzech konkurencjach, to znaczy dalej skoczy, dalej rzuci oszczepem oraz głazem. Dzięki magicznemu płaszczowi i odrobiny sprytu zabranego podczas licznych wypraw ku obronie ojczyzny Zygfrydowi udaje się zwyciężyć, co więcej, kradnie on Bruhildzie pierścień i obrączkę, które następnie ofiarowuje Kriemhildzie.
W końcu, w czasie spowodowanej zazdrością kłótni, Kriemhilda wyznaje Brunhildzie w jaki sposób została oszukana. W Odwecie Brunhilda namawia Hagena, by zabił Zygfryda. Nie jest to łatwe. Hagen musi trafić w to miejsce na jego ciele, na które w czasie kąpieli we krwi smoka spadł liść( jest to „pięta achillesowa” Zygfryda, ponieważ tylko to miejsce nie było odporne na ciosy). Po śmierci Zygfryda złoto przypada Kriemhildzie, która trwoni je bez umiaru. Na polecenie braci, Hagen odbiera skarb księżniczce i topi go w Renie.
Druga część dzieła opowiada, jak to Kriemhilda, poślubiwszy króla Hunów Etzela, planuje i dokonuje zemsty.
Fragment zachodnich drzwi do Kościoła Hylestad w Seterdal w Norwegii. Płaskorzeźba przedstawia sceny z XII-wiecznego poematu o Sigurdzie.
Wiele podobnych historii krążyło wśród germańskich plemion przez całe wieki. Bardzo podobną opowieść odnaleziono w zbiorze poematów XIII wieku na Islandii, znanych obecnie jako Edda Poetycka. Imiona zostały tylko nieznacznie zmienione, np. Zygfryd został przemianowany na Zigurda, Kriemhilda zaś na Gudrum. Historia jest jednak niemal identyczna, z tą różnicą, że jest nieco skrócona, opisy znacznie mniej szczegółowe.
Ilustracje pochodzą z XVII-wiecznego manuskrypty Eddy Poetyckiej będącej zbiorem legend o mitycznych ludach nordyckich. Bóg Odin (na górze0 formuje armię, która ma stanąć po stronie bogów w walce z siłami zniszczenia, kiedy nadejdzie dzień zagłady-Ragnarok.
Bohater uniwersalny
Legenda o Królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu jest jednym z najpłodniejszych mitów kultury europejskiej. Król Artur był bardzo sprawiedliwym władcą, który wprowadził prawo w Anglii, jak kraj długi i szeroki. Był przykładem wspaniałego wojownika jak i znakomitego władcy. Doprowadził do wielu zwycięskich bitew z europejskimi narodami : Saksończycy, Piktowie, Szkoci, Irlandczykami, Gotami, Norwegami, Galami, Rzymianami i mieszkańcami z Orkadów, które przyniosły mu sławę wielkiego rycerza a jego czyny opisywane są w wielu legendach i historiach w krajach anglosaskich, a zna je cały świat.
Inaczej niż w Beowulfie, czy Pieśni o Rolandzie, w epokach germańskich bohaterów mogła być również kobieta. Nieważne jednak, czy był to mężczyzna czy kobieta, poganin, czy chrześcijanin, centralna postać poematów epickich stworzyła podwaliny wzorca uniwersalnego bohatera.
Stając przed coraz to nowymi wyzwaniami, wrastał ponad przeciętnych, targanych wątpliwościami, żyjących w kleszczach lęku ludzi. Przezwyciężał śmierć nie zgadzając się, by strach przed nią determinował jego czyny, pozbawiając go wolności wyboru.
Był człowiekiem, który zawsze stawał na czele swojej armii i jako pierwszy ruszał na bitwę z wiernymi i mogącym oddać za swojego pana i władcę życie. Stawiając czoło przeróżnym wyzwaniom zawsze myślał o zwycięstwie nie lękając się trudnych, czasem nawet nie możliwych zadań do wykonania. Bohater średniowieczny nawet w obliczu klęski starał się walczyć o końca, myśląc o Bogu i o ojczyźnie za którą oddaje swój żywot.
Pieśni o wielkich rycerzach i ich czynach na początku były opowiadane z pokolenia na pokolenie, później zapisane po to abyśmy dzisiaj mogli się przekonać, że na świcie żyli ludzie zdolni do wielkich czynów nawet za cenę własnego życia, a to wszystko dla swojej ojczyzny i wolności ludu.