Kraj Basków - Konflikt Baksyjski

Spis zagadnień

1. Informacje ogólne
1.1. Położenie
1.2. Klimat i szata roślinna
1.3. Ludność
1.4. Język
1.5. Przemysł i rolnictwo

2. Konflikt baskijski
2.1. Przebieg walk Basków o niepodległość na tle wydarzeń historycznych
2.2. Powstanie Partido Nacionalista Vasco (PNV)
2.3. Powstanie ETA (Euskadi ta Askatasuna)
2.4. Działalność ETA
2.5. Rozłam w ETA
2.6. Demokracja hiszpańska
2.7. Po upadku dyktatury
2.8. Powołanie GAL – Antyterrorystycznych Grup Wyzwolenia
2.9. Kryzys w ETA
2.10. Walka ETA pod nowym dowództwem
2.11. „ETA – Kaupora” (ETA – Wynocha)
2.12. Koszmar bez końca?
2.13. Eta dziś
2.14. Ważniejsze wydarzenia w działalności ETA
2.15. Organizacje współpracujące z ETA
2.16. Bilans konfliktu

3. Bilans konfliktu

4. Światowa opinia publiczna wobec separatystów baskijskich
4.1. Komentarze

1. INFORMACJE OGÓLNE

1.1. Położenie

Kraj Basków (Baskonia, Vascongadas, Pas Vasco, Euzkadi) jest krainą historyczną i regionem autonomicznym leżącym w północnej Hiszpanii, przy granicy z Francją, nad Zatoką Biskajską.

Baskonia składa się z 3 prowincji: lava, Guipzcoa i Vizcaya, które zajmują powierzchnię 7,3 tys. km2.

Hiszpański Kraj Basków i francuski Kraj Basków

Stolicą Baskonii jest miasto Vitoria (Gasteiz) leżace w prowincji lava. Inne większe miasta to: Bilbao, San Sebastin, Baracaldo. Kraj Basków zajmuje górzyste tereny we wschodniej części Gór Kantabryjskich, z najwyższym szczytem regionu Aitzgorri
(1544 m n.p.m.), opadające na pólnoc ku wąskiej nizinie nadbrzeżnej.

1.2. Klimat i szata roślinna

W Baskonii panuje klimat podzwrotnikowy morski (śródziemnomorski), z rosnącym w kierunku południowym wpływem klimatu kontynentalnego.

Główne rzeki Baskonii to: Ebro, Nervión. Naturalna szata roślinna (lasy dębowe i bukowe) zachowała się wyłącznie w górach.

1.3. Ludność

Baskowie to najstarsza przedindoeuropejska grupa etniczna Półwyspu Iberyjskiego. Naród ten zamieszkuje w Hiszpanii prowincje Guipzcoa, Bizkaia i lava oraz znaczną część Navarry i francuskie okręgi Labourd, Soule i Basse-Navarre. Po obu stronach Pirenejów na obszarze ok. 10 tys. km, nad Zatoką Biskajską. Baskowie to lud pochodzenia praindoeuropejskiego, przybyły prawdopodobnie z okolic Kaukazu i Azji Mniejszej.

Nieformalnie obszar ten określany jest mianem Le Pays Basque (Kraj Basków). Liczebność Basków w obu częściach, francuskiej i hiszpańskiej, szacuje się na
około 3 miliony, dalsze 170 tysięcy żyje na emigracji, głównie w Meksyku, Argentynie, Wenezueli i USA.

Swój kraj Baskowie nazywają Euskal-Erria.

Do tradycyjnych zajęć Basków należą rolnictwo i sadownictwo, hodowla (głównie bydła, owiec i kóz), żegluga morska oraz rybołówstwo (byli jednymi z pierwszych łowców wielorybów w Zatoce Biskajskiej oraz dorszów na Nowej Fundlandii), a także przemyt.

Nadal podtrzymują swoją odrębność kulturową, widoczną w stroju, zwyczajach, folklorze i architekturze. Narodowymi instrumentami Basków są txistu (klarnet) i txun-txun (bębenek). Żywa od XIX wieku wśród Basków pozostaje idea towarzystw gastronomicznych, do których wstęp mają tylko mężczyźni. Do najsłynniejszych dań baskijskich należą kałamarnice w sosie własnym, potrawa z dorsza oraz pilaw po baskijsku. Grą narodową Basków jest pelota, polegająca na odbijaniu twardej piłki rękami lub rakietą. Ponadto organizują oni zawody w tradycyjnych dyscyplinach, m.in.: rąbaniu drewna, przeciąganiu liny, podnoszeniu kamieni i wyścigach łodzi.

Na temat ich pochodzenia nadal trwają naukowe spory; za pewnik można uznać jedynie fakt ich przybycia na Półwysep Iberyjski przed wieloma tysiącami lat. Niektóre teorie utrzymują, że ich ojczyzną była Atlantyda. Inni widzą w nich potomków paleolitycznego człowieka z Cro-Magnon. Baskami, a właściwie Vascami nazwali ich Rzymianie, którym nie udało się dokonać ich romanizacji.

1.4. Język

Język baskijski - euskara jest jednym z najstarszych w Europie. Pochodzi z terenów Kaukazu i zaliczany jest do hipotetycznej azjanickiej rodziny językowej. Dzieli się on na 8 dialektów. Posiada pewne związki z językami: walijskim, gruzińskim, szkockim, fińskim, węgierskim, a nawet japońskim i eskimoskim. Mimo, iż Baskowie posługują się także językiem francuskim i hiszpańskim euskara wciąż pozostaje językiem żywym, używanym przez około 1 milion ludzi. Od X wieku język ten stopniowo wypierany był przez język kastylijski, a w okresie reżimu generała Francisco Franco Bahamonde posługiwanie się nim było wręcz zakazane. Aktualnie podejmowane są próby w kierunku standaryzacji jego ortografii.

1.5. Przemysł i rolnictwo

Baskonia jest jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych Hiszpanii. Silnie rozwinięty przemysł wydobywczy skupiający się przede wszystkim na eksploatacji rud żelaza, cynku i ołowiu, a także przemysł metalurgiczny – hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych. Skupia również ośrodki przemysłu maszynowego, elektrotechnicznego, stoczniowego, metalowego, chemicznego, papierniczego, środków transportu i spożywczego. Rafinacja ropy naftowej (Bilbao) i produkcja energii jądrowej (Lemóniz) to kolejne strategiczne gałęzie przemysłu Baskonii.

Uprawia się tu: kukurydzę, buraki cukrowe, winorośle, warzywa i drzewa owocowych. Hoduje się bydło i owce.

Ważną rolę odgrywa gospodarka morska (porty Bilbao i Pasajes). Rozwinięta turystyka
- liczne kąpieliska nadmorskie (San Sebastin, Zaruz) i uzdrowiska (Marquina, Elgóibar, Villaro).

2. KONFLIKT BASKIJSKI

2.1. Przebieg walk Basków o niepodległość na tle wydarzeń historycznych

Wolne dotąd plemiona baskijskie (Vascones) zostały podbite przez Rzymian w I w.p.n.e. W V wieku, wraz z resztą imperium, Baskowie przyjęli chrześcijaństwo. Jak wśród innych ludów żyjących w ubogich górskich okolicach Kościół i księża odgrywali w Kraju Basków wielką rolę. Po rozpadzie Cesarstwa Zachodniego i podboju wizygockim, ziemie baskijskie stały się de facto niezależne. Gdy Hiszpanie podbili w początku VIII wieku Arabowie, Kraj Basków ze swym głównym miastem Pampeluną pozostał w małej w małej strefie chrześcijańskiej. Basków próbowali też bezskutecznie uzależnić Frankowie. W 778 roku, w wąwozie Roncevaux Baskowie zniszczyli tylną straż armii Karola Wielkiego, zabijając m.in. słynnego rycerza Rolanda.

Baskowie potwierdzili swą niezależność w 824 roku, zwyciężając Franków w kolejnej bitwie i zakładając królestwo Nawarry. Było to pierwsze i ostatnie jak dotąd państwo baskijskie, choć zamieszkane także przez inne narody.

Po wygaśnięciu lokalnej dynastii w 1234 roku Nawarra połączyła się w 1316 roku na sto lat unią personalną z Francją i także później pozostała we francuskiej strefie wpływów, unikając podboju przez sąsiadów. Jednak w 1474 roku Katylia i Aragonia połączyły się poprzez małżeństwo ich władców, Izabeli i Ferdynanda, dając początek zjednoczonej Hiszpanii. W 1512 roku Ferdynand Aragoński podbił Nawarrę. Tylko leżąca najbardziej na północ mała prowincja Dolna Nawarra, dzięki przymierzu z Francją zachowała niepodległość.

W 1620 roku za syna Henryka IV (króla Francji), Ludwika XIII, Nawarra przestała istnieć jako odrębne królestwo, a ostatnie pozostałości dawnej niezależności utraciła podczas rewolucji w 1789 roku. Na tym zakończyła się autonomia francuskich Basków.

Panowanie hiszpańskie po 1512 roku nie było dla Basków szczególnie uciążliwe, gdyż król Ferdynand pozostawił im szeroką autonomię gwarantowaną tzw. Fueros (przywilejami), głównie ulgami podatkowymi i celnymi.

Aż do 1833 roku Kraj Basków pozostał spokojną, acz ubogą prowincją Hiszpanii. Zmianę przyniósł podbój francuski w 1808 roku i jego następstwa. Armia angielsko-hiszpańsko-portugalska Wellingtona wyparła Francuzów z Hiszpanii w 1813 roku, ale kraj wyszedł z wojny zrujnowany. Osłabienie państwa Hiszpańskiego wykorzystały kolonie w Ameryce, wywalczając w latach 20. niepodległość.

Po utracie amerykańskich kolonii król Ferdynand VII próbował przeprowadzić reformy, wzmocnić i zmodernizować kraj, jednak zablokowało go stronnictwo ultrakatolickie, którego przywódcą był brat króla, Don Carlos Maria Isidro (stąd nazwa „karliści”). Gdy w 1833 roku Ferdynand VII zmarł, karliści wywołali bunt przeciw sprawującej regencję królowej Marii Krystynie. Szczególnie silnymi bastionami karlistów były Kraj Basków i Katalonia, które obawiały się, że reformy zabiorą im przywileje i swobody zagwarantowane jeszcze w XVI wieku. Gdy po stronie przegrywającej wojnę królowej interweniowały Francja i Anglia, karliści zostali pobici. Pokój z Vergara w 1839 roku potwierdzał wszystkie dawne przywileje prowincji, rząd jednak złamał to porozumienie zaraz po rozbrojeniu ostatnich oddziałów karlistów.

Karliści wywołali jeszcze jedno powstanie w latach 1872 – 1876 – również wtedy jego centrum znajdowało się w Katalonii i Kraju Basków. Po klęsce rebelii król Alfons XII zniósł ostatnie z przywilejów prowincji. Wtedy po raz pierwszy Baskowie zaczęli myśleć o niepodległości.

2.2. Powstanie Partido Nacionalista Vasco (PNV)

W 1895 roku powstała Nacjonalistyczna Partia Basków - PNV (z hiszpańskiego Partido Nacionalista Vasco – PNV, z baskijskiego Euzco Alderdi Jeltzalea – EAJ). Partia ta dążyła do utworzenia niepodległego państwa. Założył ją syn karlistowskiego oficera Sabino Arana y Goiri. On także zaprojektował flagę baskijską, używaną dziś przez władze Kraju Basków, a także przez ETA.

Flaga baskijska (zielony i biały krzyż na czerwonym tle)

Wkrótce PNV stała się główną partią na ziemiach baskijskich (obok socjalistów
i karlistów), jednak długo nie zdołała uzyskać choćby symbolicznej autonomii. Sytuacje zmienić dopiero wybuch wojny domowej w 1936 roku. Wśród Basków doszło wtedy do podziału: Nawarra i Alava, gdzie silni byli karliści, poparły Franco, natomiast PNV i socjaliści, dominujący w prowincjach Viscaya i Guipozcoa, poparli obóz rządowy (republikański), w zamian za szeroką autonomię. W ten sposób powstał pierwszy autonomiczny Kraj Basków ze stolicą w Bilbao. Baskowie walczący po stronie republiki straszliwie ucierpieli – jedno z ich miast, Guernica, stało się 26 kwietnia 1937 roku pierwszym w historii celem masowego nalotu na cele cywilne (zginęło ponad tysiąc osób). Ostatecznie wojska frankistowskie opanowały jesienią 1937 roku cały teren autonomii baskijskiej. Na Viscaya i Guipuzcoa spadły straszliwe represje – łącznie w wyniku walk i egzekucji zginęło 50 tysięcy ludzi, a ponad 300 tysięcy uciekło do Francji. Alava i Nawarra, kontrolowane przez całą wojnę przez wojska Franco, prawie nie ucierpiały podczas wojny domowej, a miejscowi Baskowie – karliści obsadzili wiele stanowisk w nowych władzach.

gen. Francisco Franco Bahamonde

Po zwycięstwie Franco w 1939 roku do Francji napłynęły setki tysięcy hiszpańskich uchodźców. Podczas II wojny wielu z nich walczyło w armii francuskiej a potem w ruchu oporu przeciw Niemcom we Francji. Nie zabrakło wśród nich Basków – zarówno członków PNV, jak i komunistów. Po wojnie hiszpańscy republikanie, zwłaszcza komuniści, podjęli próbę utworzenia zbrojnego ruchu oporu, korzystając z pomocy francuskich komunistów. Jednak partyzantka nie odniosła sukcesów i do połowy lat 50. całkowicie wygasła. Nawiązane wtedy kontakty francuskich Basków i komunistów z ruchem oporu antyfrankistowskim w Hiszpanii miały się później przydać ETA.

2.3. Powstanie ETA (Euskadi ta Askatasuna)

W latach pięćdziesiątych główną siła polityczną wśród Basków była ciagle Baskijska Partia Nacjonalistyczna. Chrześcijańsko-demokratyczna partia opowiadająca się początkowo za pełna niepodległością Kraju Basków, a następnie za autonomią w ramach Hiszpanii, czyniła starania na rzecz zachowania tożsamości językowej, kulturowej i tradycji Basków oraz dbała o rozszerzenie autonomii. Partia ta opowiadała się za autonomią na wzór tej, jaka istniała w latach 1936 – 1937, ale już za niepodległą. Jednak część młodszych działaczy przyjęła z czasem bardziej radykalny profil.

31 lipca 1959 roku grupa lewicujących radykałów (Julen de Madariaga Aquirre, Lopez Adan, Larringo de Vale, Jose Luis Alvarez Euparzuza) z PNV utworzyła grupę Kraj Basków i Niepodległość (Euskadi ta Askatasuna), czyli ETA. Jej bojownicy są nazywani „Etarras”, choć sami wolą mówić o sobie abertzales – patrioci. Celem ETA było zbrojne wywalczenie niepodległości Kraju Basków i utworzenie marksistowskiej republiki ludowej.

2.4. Działalność ETA

W 1961 roku ETA przeprowadziła pierwsze symboliczne akcje – malowanie napisów, rozrzucanie ulotek, wreszcie w lipcu zdetonowano pierwsze bomby, przerywając tory kolejowe w San Sebastian. W 1967 roku „Etarras” wysadzili w powietrze stacje telewizyjną w Bilbao. Pierwszy „Etarra” zabity został w strzelaninie z policją w czerwcu 1968 roku – był nim Txabi Etxebarrieta. Jednak dopiero 2 sierpnia 1968 roku separatyści zabili swą pierwszą ofiarę, komendanta policji w Irun, Melitona Manzanasa Gonzalesa, którego oskarżono o znęcanie się nad więźniami politycznymi i o spowodowanie śmierci jednego z członków ETA w Guipozcoa.

Organizacja początkowo nie stanowiła zagrożenia dla reżimu Franco. Policja szybko zdziesiątkowała jej szeregi aresztowaniami, do ETA jednak licznie garnęli młodzi Baskowie, którym imponowały ataki na żołnierzy i policjantów. W połowie lat 70. ugrupowanie liczyło prawdopodobnie kilka tysięcy członków i sympatyków. ETA zyskała wielką popularność w środowiskach lewicowych w zachodniej Europie. W latach 1969 – 1970 ETA nawiązała pierwsze kontakty z IRA i środowiskami ultralewicy w Niemczech i Francji. W tej ostatniej separatyści mogli liczyć na azyl i tolerancję ze strony władz, nie darzących reżimu Franco sympatią. Innym schronieniem była Algieria, gdzie za zgodą rządu separatyści szkolili się i zaopatrywali w broń i materiały wybuchowe. „Etarras” nie byli jednak w stanie przeprowadzić wielu efektownych akcji, a w 190 roku w Burgos 16 spośród ich głównych bojowników aresztowano. 9 z nich skazano na śmierć za udział w zamachach. Za skazanymi ujęły się środowiska lewicowe w Europie, ETA porwała zaś konsula Niemiec, Eugene Beihla, grożąc zabiciem go, jeśli dojdzie do egzekucji. Franco zgodził się, wtedy na zamianę kary na więzienie, Beihl zaś został wypuszczony po zapłaceniu przez Berlin okupu.

Separatyści baskijscy unikali tworzenia dużych grup bojowych, zdolnych do atakowania patroli i posterunków wojska i policji. Przywódcy organizacji od początku stawiali na partyzantkę miejską: zamachy bombowe, likwidację pojedynczych żołnierzy i policjantów (w szczególności oficerów) i zamachy na polityków. Zadania wykonywały 2-3 osobowe grupy uzbrojone w broń krótką lub pistolety maszynowe. W odróżnieniu od IRA separatyści z ETA nie używali trudnych do ukrycia moździerzy ani karabinów maszynowych. Ugrupowanie podzielono na samodzielne „komanda”, złożone z grup liczących 5-10 aktywnych bojowników. Komanda wspierali sympatycy, wykonujący zadania pomocnicze i niewtajemniczani w plany - stanowili oni też rezerwę, z której uzupełnianio straty.

W czasach dyktatury separatyści mogli prowadzić tylko nieliczne akcje, starali się wieć uderzać w cele symboliczne i zapewniające im rozgłos lub sympatię. 17 stycznia 1971 roku porwany został bogaty baskijski przedsiębiorca Zabala, którego pracownicy od dłuższego czasu bezskutecznie strajkowali, aby uzyskać podwyżki. Biznesmen został wypuszczony po wyrażeniu zgody na roszczenia pracowników. ETA już wtedy wprowadziła tzw. Podatek rewolucyjny pobierany od baskijskich przedsiębiorstw pod groźbą śmierci. Częste były także porwania hiszpańskich biznesmenów dla okupu i ataki na banki („rewolucyjna ekspropriacja” – czyli wywłaszczenie). Od 1970 do 1996 roku „Etarras” porwali dla okupu 76 osoby, głównie bogatych biznesmenów (wśród porwanych na początku lat 80. był m.in. dr Julio Iglesias, ojciec słynnego piosenkarza, został on jednak odbity przez grupę antyterrorystyczną policji GEO). Szacuje się, że łączna suma okupów wyniosła około 40 milionów dolarów.

W 1973 roku „Etarras” przeprowadzili zamach, dzięki któremu poważnie zaważyli na historii Hiszpanii. W ciągu pierwszych lat walki nie osiągnęli wiele, ze względu na skuteczność policji Franco, potrzebny był im więc spektakularny sukces, taki jak np. zabicie któregoś z przywódców reżimu. Wyeliminowanie Franco uznano za niemożliwe, ale premier, admirał Luis Carrero Blanco, był gorzej strzeżony. Separatyści chcieli go zabić również dlatego, że był postrzegany jako jedyny frankista zdolny do odziedziczenia władzy po starzejącym się dyktatorze. Gdyby jego zabrakło, możliwe stawało się powrócenie do demokracji, z którą separatystom łatwiej byłoby walczyć.

Operacji wymierzonej przeciw Carrero Blanco nadano kryptonim Akcja „Ogr”. Separatyści przygotowywali zamach przez rok. Łatwo ustalili drogę, jaką jeździł premier na mszę. Jego limuzyna miała zawsze silną eskortę, zdecydowano więc użyć bomby, umieszczonej w tunelu wykopanym z pobliskiego domu pod drogą. W grudniu 1973 roku separatyści detonowali 150-kilogramową bombę pod limuzyną premiera – pojazd został przerzucony nad pięciopiętrową kamienicą. Lusi Carrero Blanco, jego szofer i jadący z nim ochroniarze zginęli. Gdyby premier Hiszpanii jechał standardową w dzisiejszych czasach ciężką pancerną limuzyną miałby pewnie szanse przeżycia.

2.5. Rozłam w ETA

W 1973 roku w ETA doszło do rozłamu. Na VI Zgromadzeniu Generalnym mniejszościowi zwolennicy walki zbrojnej przeciwni kompromisom z państwem hiszpańskim odeszli i założyli tzw. ETA-wojskową (ETA-M). Większość utworzyła tzw. ETA-polityczno-wojskową (ETA-PM), która zgadzała się na zaprzestanie walki i kontynuowanie działalności drogą legalną, jeśli w Hiszpanii powróci demokracja. Tymczasem zamachy stawały się coraz groźniejsze: 13 1974 roku w Madrycie wybuchła bomba w kawiarni, chętnie odwiedzanej przez policjantów z Komendy Głównej. Zginęło 12 osób, a ponad 80 zostało rannych.

Po śmierci dyktatora w 1975 roku w Hiszpanii przywrócono demokrację w formie monarchii konstytucyjnej. Tron objął prawowity spadkobierca, król Juan Carlos.

Przyszły król Hiszpanii Juan Carlos i gen. Francisco Franco na kilka miesięcy przed śmiercią dyktatora.

Nowe władze nawiązały kontakt z obiema frakcjami ETA, w celu pokojowego rozwiązania konfliktu. O ile jednak ETA-PM zgodziła się ograniczyć swą działalność, to ETA-M odrzuciła wszelki kompromis. Dla najskrajniejszych „Etarras” walka z dyktaturą Franco była tylko pierwszym etapem, ale prawdziwa walka zaczynała się dopiero wraz z nastaniem demokracji. Powrót do państwa prawa był postrzegany jako ułatwienie walki zbrojnej, gdyż policja straciła część swobody działania, a skrzydło polityczne ETA mogło zacząc funkcjonować legalnie. Stanowiska ETA-M nie zmieniło wypuszczenie z więzień członków organizacji.

2.6. Demokracja hiszpańska

Młoda demokracja hiszpańska przeżywała poważne wstrząsy w marcu 1980 roku kiedy to wybrano parlamenty lokalne w Katalonii i Kraju Basków. Rządząca Unia Centrum Demokratycznego doznała porażki, toteż w styczniu 1981 roku ustąpił premier rządu centralnego Suarez, a jego miejsce zajął Leopodlo Bustelo y Calvo-Sotelo. Osłabienie rządu zachęciło skrajną prawicę w armii do akcji. 23 lutego 1981 roku grupa oficerów pod dowództwem ppłk. Antonio Tejero Moliny dokonała w Madrycie próby puczu. Zamachowcy opanowali parlament biorąc 350 deputowanych za zakładników. Dowódca okręgu wojskowego Walencji wysłał na ulice miasta czołgi. Przewrót udaremnił król Juan Carlos, który wezwał wojsko do lojalności wobec rządu. Większość dowództwa armii opowiedziała się za demokracją i królem, przywódcy puczu zaś zostali skazani na wieloletnie więzienie. W następnym roku poważne napięcia wywołało wejście Hiszpanii do NATO.

Wybory odbywające się w październiku 1982 roku przyniosły zwycięstwo socjalistom z PSOE. Nowy rząd utworzył przywódca socjalistów Felipe Gonzalez. Po przyznaniu wszystkim prowincjom statusu autonomicznego, w lutym 1983 roku Hiszpania przekształciła się w federację 17 prowincji. Mimo to baskijscy separatyści z ETA nadal dokonywali zamachów bombowych, w których ginęli przedstawiciele władz i postronni obywatele. Rząd Gonzaleza zorganizował specjalne formacje do zwalczania terroryzmu baskijskiego, które, jak się później okazało, uciekały się do pozaprawnych metod działania.

Dobrobyt wynikający z dobrej koniunktury utrwalał mechanizmy demokratyczne w Hiszpanii i Portugalii. W hiszpańskich wyborach parlamentarnych z czerwca 1986 roku zwyciężyła, po raz kolejny, socjalistyczna PSOE. Głównym problemem kraju pozostawał separatyzm baskijski. W lipcu 1987 roku w Barcelonie zginęło w zamachu ETA 17 osób. Odpowiedzią mieszkańców była 700-tysięczna manifestacja przeciwników terroryzmu z 22 lipca. W połowie marca 1989 roku doszło do podobnej demonstracji w Bilbao. Separatyści baskijscy tracili z wolna popularność. Choć polityczne skrzydło ETA, Partia Harri Batasuna, zdobywała w wyborach lokalnych od 15 do 20% głosów, większość z jej zwolenników wspierała niepodległość Kraju Basków, ale odcinała się od terroryzmu. Również współpraca policji francuskiej i hiszpańskiej w zwalczaniu ETA oraz spadek wsparcia radzieckiego i libijskiego przyczyniały się do zmniejszenia skali terroryzmu baskijskiego.

2.7. Po upadku dyktatury

Po upadku dyktatury Franco władze hiszpańskie nie były w stanie zadać organizacji decydującego ciosu, ze względu na brak kooperacji Francji, gdzie chronili się separatyści. Kolejne rządy francuskie nie chciały zrazić swoich Basków, którzy mogliby rozpocząć również walkę zbrojną. Istniała już organizacja gotowa do akcji, Iparretarrak.

Władze hiszpańskie zdecydowały, że „francuskie sanktuarium” trzeba zlikwidować, nawet wbrew woli Francuzów. Na najwyższym szczeblu zapadła decyzja, na pewno zatwierdzona przez premiera, o akcji odwetowej przeciw „Etarras” we Francji. Oprócz eliminacji separatystów akcja ta miała też na celu doprowadzenie do zmiany pozycji władz francuskich.

2.8. Powołanie GAL – Antyterrorystycznych Grup Wyzwolenia

Hiszpański wywiad skontaktował się z Jean-Pierre Cheridem, który zwebował i uzbroił za dostarczone mu pieniądze około 50 przestępców, byłych najemników, dawnych żołnierzy Legii Cudzoziemskiej, neofaszystów itp. Działaniami tej grupy kierowali oprócz Cherida dwaj oddelegowani policjanci, Jose Amedo Fouce i Miguel Dominiguez. Nowy „szwadron śmierci” przybrał nazwę Antyterrorystyczne Grupy Wyzwolenia (GAL).

Na początku października 1983 roku członkowie GAL porwali w Bayonne we Francji dwóch „Etarras”, których po przerzuceniu do Hiszpanii torturowano, aby uzyskać informacje. Jose Antonio Lasa (ps. Joxan) i Jose Ignacio Zabala (ps. Joxi) zostali potem zamordowani. Zwłoki odkryto przypadkiem w 1985 roku. Do dziś nie ujęto sprawców tej zbrodni.
28 grudnia w Saint-Jean-de-Luz został ciężko ranny Mikel Goicoetchea (ps. Txapela) – trafiony pięcioma kulami zmarł nie odzyskawszy przytomności pięć dni później. Niejako w rewanżu, 29 stycznia 1984 roku w Hiszpanii, od kul ETA zginął generał Guillermo Quintana Lacaci.

25 lutego snajper z GAL zabił w miasteczku Mauleon znanego separatystę, Eugenio Gutierrez Salazara (ps. Tygrys). Jednak 1 marca członkowie GAL zastrzelili przez pomyłkę pierwszą niewinną ofiarę – od ich kul padł w Hendaye francuski kolejarz Jean-Pierre Leibe. 19 marca w Biarritz od wybuchu własnej bomby zginął dowódca GAL,
Jean-Pierre Cherid.

Następnie GAL zawiesił działalność, aby dać władzom Francji czas na zareagowanie. Stosunki między Paryżem i Madrytem były w tym momencie na granicy otwartego kryzysu, jednak władze francuskie nie bardzo wiedziały, jak się zachować. Rząd w Paryżu zbyt obawiał się rozpoczęcia walki przez Iparretarrak, aby rozpocząć działania przeciw ETA. Wobec pasywności Paryża i dalszego ciągu zamachów ETA w Hiszpanii, władze w Madrycie uruchomiły ponownie grupy zabójców z GAL.

GAL zaatakował po raz pierwszy w Hiszpanii: w Bilbao zginął Santiago Brouard, jeden z liderów Herri Batasuna. Z kolei ETA zabiła w listopadzie kolejnego generała hiszpańskiej armii, Luisa Roson Pereza, jej bojownicy zaatakowali też bombami biura hiszpańskich banków i linii lotniczych w Belgii.

W marcu 1985 pięcioosobowe komando ETA przybywające z Francji, aby dokonać zamachu, próbowało przedostać się łodzią w okolice San Sebastian. Separatyści zostali wcześniej „namierzeni” przez informatora hiszpańskiego wywiadu, przez co na miejscu lądowania czekali na nich komandosi z GEO, jednostki antyterrorystycznej policji. W strzelaninie zginęło czterech „Etarras”, piąty ciężko ranny, został ujęty. Dzięki papierom odnalezionym przy zabitych policja zlokalizowała m.in. potężny arsenał, w którym znaleziono też pieniądze pochodzące z napadów i porwań.

14 czerwca GAL ponownie zabił niewinnych ludzi – Francuzi Emile Veiss i Claude Doer zostali zastrzeleni w barze w miasteczku Ciboure. Ten atak wywołał gwałtowną reakcję francuskiej opinii publicznej i nasilenie akcji policji i kontrwywiadu Francji przeciw GAL.

Rok 1985 zakończył się znowu tragedią – w wigilię Bożego Narodzenia zabójcy z GAL postrzelili w Biarritz Francuza, Roberta Caplane’a, biorąc go za poszukiwanego terrorystę.

Kolejne „wpadki” GAL zdyskredytowały tę organizację i władze hiszpańskie zdecydowały ograniczyć jej działania.

Bilans działalności GAL był tragiczny – zginęło 8 niewinnych osób, wiele zostało rannych. Rząd hiszpański tym samym nie mógł się nigdy przyznać otwarcie do odpowiedzialności za ataki tej grupy, a gdy wymiar sprawiedliwości zaczął odkrywać prawdę, tzw. afera GAL stała się jedną z przyczyn upadku hiszpańskich socjalistów.

Jednak w 1986 roku działalność GAL przyniosła oczekiwane przez rząd hiszpański wyniki. Zamachy, strzelaniny i śmierć francuskich cywilów sprawiły, że Paryż zmienił politykę wobec ETA, w zamian za powstrzymanie akcji GAL. Śmierć własnych obywateli była niemożliwa do tolerowania, a ponieważ rząd hiszpański pokazał, że jest groźniejszy i bardziej zdecydowany niż ETA, należało się z nim porozumieć. Wiosną 1986 roku „francuskie sanktuarium” ETA przestało istnieć. Francuska policja zaczęła poszukiwać separatystów.

Mimo zmiany polityki Paryża nie doszło do gwałtownej reakcji ze strony miejscowych Basków. Iparretarrak i powstała w 1986 roku organizacja Patxa przeprowadziły serię zamachów, ale były one wymierzone głównie w tory kolejowy i transformatory elektryczne i nie spowodowały strat w ludziach.

2.9. Kryzys w ETA

Utrata francuskiego sanktuarium była dla ETA wielkim ciosem, dlatego jej dowództwo zdecydowało o nasileniu akcji zbrojnych, zanim organizacja poniesie dalsze straty. 14 czerwca 1986 roku w Madrycie wyleciał w powietrze autobus wiozący żandarmów z Gwardii Cywilnej – zginęło 12 funkcjonariuszy i przechodniów, a 42 osoby zostały ranne. Grupy bojowe zastosowały także nową taktykę – detonowano słabą bombę w publicznym miejscu, a gdy zjawiała się policja odpalano główny, potężny ładunek umieszczony w zaparkowanych na ulicy samochodzie. Zginęło w ten sposób kilkunastu funkcjonariuszy.

W połowie lat 80. pomoc dla grup terrorystycznych w Europie Zachodniej, napływającą dotąd z ZSRR, NRD i Czechosłowacji przez Libię, Syrię i Algierię, zaczęła być ograniczana, aby po 1989 roku zaniknąć zupełnie. Wielu członków ETA miało dość walki i konspiracji, przez co podnosiły się głosy domagające się negocjacji z rządem.

Kierownictwo organizacji zdecydowało zastraszyć wątpiących. Dowódca ETA „Artapalo” wybrał na ofiarę młodą 32-letnią kobietę, Marię Dolores Gonzalez Katarain (ps. Yoyes). Katarain opuściła ETA w 1979 roku i wyjechała za granicę, gdzie skończyła studia i wyszła za mąż, po czym wróciła w 1985 roku do Hiszpanii w ramach amnestii. 10 września 1986 roku, gdy wyszła z dzieckiem na spacer w rodzinnym miesteczku Oridizia, grupa „Etarras” popchęła ją pod ścianę i rozstrzelała. Śmierć „Yoyes” sprawiła, że w Kraju Basków ETA zaczęła być po raz pierwszy postrzegana w nowy, mniej sympatyczny sposób. Od tej pory do dziś wielu Basków wrogich ETA raczej się do tego publicznie nie przyznaje, a miejscowi politycy i dziennikarze starannie cenzurują swoje wypowiedzi. Niektórym baskijskim umiarkowanym politykom niewiele to pomogło, gdyż od połowy lat 80. separatyści zaczęli atakować miejscowych socjalistów i umiarkowanych nacjonalistów z PNV, a także członków ETA-PM.

19 czerwca 1987 roku, ETA dokonała najkrwawszego ze swych zamachów. Bomba podłożona w domu handlowym „Hipercor” w Barcelonie wywołała pożar, w którym zginęło 21 osób, wyłącznie cywilów. Ten zamach stał się przełomem w konflikcie, gdyż od tej pory zwolennicy walki zbrojnej utracili poparcie większości ludności w samym Kraju Basków.

Tymczasem rozmowy prowadzone przez ETA i rządem hiszpańskim w Algierii znalazły się w impasie. Separatyści domagali się natychmiastowego wypuszczenia wszystkich uwięzionych członków ETA (prawie 500 osób), wycofania z Kraju Basków wszystkich sił hiszpańskiej policji Gwardii Cywilnej, przyłączenia Nawarry do baskijskiej autonomii, uznania roszczeń baskijskich do francuskiego Kraju Basków i prawa do ogłoszenia niepodległości.
8 stycznia 1989 roku ETA ponownie zaproponowała zawieszenie broni i wznowienie negocjacji w Algierii. W Algierze reprezentowali ją weterani ruchu, Eugenio Etxeveste, Ignacio Aracama Mendia i Maria Belen Gonzalez Penalra – rozmowy jednak nie dały rezultatów. Zawieszeni broni było tym razem respektowane, tylko w Galicji miejscowi sprzymierzeńcy ETA zastrzelili 10 marca dwóch żandarmów. Zawieszeni broni oficjalnie zakończyło się 4 kwietnia.

Na skutek nacisków rządów Francji i Hiszpanii, władze algierskie zaczęły wyrzucać z kraju członków ETA, wydalając ich do Dominikany, skąd mogli szukać schronienia w innych krajach Ameryki Łacińskiej.

11 sierpnia „Etarras” wysłali list-pułapkę strażnikowi więziennemu, jednak otworzyła go jego matka. Śmierć tej kobiety znów solidnie zaszkodziła separatystom w opinii publicznej.

13 września 1990 bomba wysłana w paczce zabiła niewinną osobę, właściciela sklepu rybnego w Bilbao. Separatyści chcieli zabić policjanta, ale pomylili adres.

2.10. Walka ETA pod nowym dowództwem

W końcu 1992 roku wyłonione zostało nowe dowództwo ETA. Dowódcą został Ignacio Garcia Arregui (ps. Inaki de Rentieria). ETA szybko wznowiła swoje ataki.

W styczniu 1993 roku w San Sebastian zamordowano strażnika więziennego, potem co kilka tygodni separatyści dokonywali zabójstw. Jednak organizacja w dalszym ciągu ponosiła straty. 14 lutego w Bidart francuska policja odkryła pod luksusową willą największy skład broni ETA w historii konfliktu. Oprócz kilkuset pistoletów maszynowych rozmaitych typów (Steny, Uzi, Skorpiony) i prawie stu tysięcy naboi, policjanci znaleźli podziemną fabrykę bomb i znakomicie działającą wentylację, a także salę do dyskretnego wypróbowywania broni, amunicji i materiałów wybuchowych.

ETA cierpiała także coraz bardziej na brak funduszy. Haracze płacone przez przedsiębiorców, okupy, dochód z przemytu narkotyków, haracz nałożony na miejscowych przestępców i składki były niewystarczające, gdyż według wyliczeń baskijskiej policji Ertsanza organizacja potrzebowała w końcu lat 80. około 10 – 20 tysięcy dolarów dziennie. Kosztowało utrzymanie struktur legalnych, jak i nielegalnych, plus ponad 2 tysięcy uchodźców i współpracowników, utrzymanie rodzin aresztowanych i zabitych, łapówki, czynsz lokali, zakup sprzętu, broni i materiałów wybuchowych, podróże itp.

W lutym 1995 roku, na rozkaz przywództwa ETA, młodzież skupiona w organizacji Jarrai (około 2 tysięcy członków) rozpoczęła wojnę szarpaną z władzami Kraju Basków. Grupy nastolatków demolowały i podpalały budki telefoniczne, przystanki autobusowe, sklepy, obrzucały kamieniami i butelkami z benzyną policję i budynki administracyjne. Z czasem akcje stały się coraz gwałtowniejsze, gdy rozzuchwaleni chłopcy zaczęli bić wzywających ich do opamiętania ludzi, bez względu na wiek i płeć. W kilku przypadkach bojówkarze oblali swoje ofiary benzyną i podpalili.

W styczniu 1996 roku w całej Hiszpanii rozpoczęły się marsze wzywające do uwolnienia zakładników ETA. Organizacja odpowiedziała 17 stycznia uprowadzając strażnika więziennego, Jose-Antonio Ortegę Larę, będącego także działaczem Partii Ludowej Aznara.

Lara spędził 532 dni w podziemnej celce pozbawionej światła o wymiarach 3 na 1 metr i wysokości niespełna 2 metrów. Gdy go uwolniono był na pół ślepy, ciężko chory z niedożywienia i nie mógł już chodzić. Gdy policjanci otworzyli drzwiczki do lochu, zakładnik wziął ich za porywaczy i poprosił, aby go dobili. Na skutek cierpień Lara popadł w chorobę umysłową.

2.11. „ETA – Kaupora” (ETA – Wynocha)

Tym razem hiszpańskie społeczeństwo miało dość. Na ulice wszystkich miast kraju spontanicznie wyległy setki tysięcy ludzi potępiających ETA i niosących transparenty z napisami „Basta ya!” (Dosyć!) i „ETA – Kaupora” (ETA – Wynocha). Jednak dla ETA największym problemem stała się reakcja Basków, którzy wylegli na ulice tak samo tłumnie jak inni mieszkańcy Hiszpanii. Tłumy baskijskich manifestantów, po raz pierwszy w historii, zaatakował lokale Herri Batasuna i bary, w których spotykali się sympatycy ETA. Jednak ETA i organizacje stanowiące jej legalną witrynę nie zamierzały ugiąć się pod presją opinii publicznej.

Największym rezultatem wybuchu gniewu społeczeństwa było to, że rząd po raz pierwszy otrzymał od wszystkich Hiszpanów, w tym także od Basków, niepisany mandat na zaatakowanie ETA i bliskich jej organizacji na wszystkich frontach.

Po akcjach rządu hiszpańskiego utrudniających pracę ETA i po zawieszeniu broni w 1998 roku, rząd chciał doprowadzić do porozumienia z ETA i wykonał całą serię gestów dobrej woli. Zwolniono kilkudziesięciu aresztantów lub przeniesiono ich do więzień o mniej zaostrzonym rygorze bliżej Kraju Basków.

Jednak ETA ogłosiła koniec zawieszenia broni. Policja i wojsko zostały postawione w najwyższy stan gotowości. Pierwsze próby zamachów nie powiodły się. Doszło do kolejnych aresztowań.

Niestety, 21 stycznia 2000 roku w Madrycie separatystom udało się ponownie zabić. Wybuch bomby przed budynkiem zamieszkanym przez wojskowych i ich rodziny zabił ppłk Pedro Antonio Blanco Garcię.

2.12. Koszmar bez końca?

Konflikt w Kraju Basków powoli wygasa, ale ciągle nie można go definitywnie zakończyć. ETA, mimo iż bardzo osłabiona, ciągle jest w stanie wznowić ataki i zabijać od kilku do kilkunastu osób rocznie. Jej walka o pełna niepodległość ma małe widoki na powodzenie, gdyż jej działalność jest popierana w wyborach tylko przez około 15% Basków hiszpańskich i około 10% Basków francuskich.

Około 50 tysięcy wyborców Herri Batasuna stanowi bazę, z której wywodzi się kilka tysięcy aktywistów, w tym młodzi bojówkarze z Jarrai. Z tej praktycznie niewyczerpalnej rezerwy uzupełniane są szeregi ETA, która może w ten sposób kontynuować swą działalność praktycznie w nieskończoność. Dopóki więc ci ludzie będą popierać ETA, dopóty w Kraju Basków dalej będzie lała się krew.

Konflikt ten pokazał też, iż niemożliwa jest walka ze zdeterminowanymi terrorystami przy jednoczesnym zachowaniu przez cały czas, w każdym miejscu i wobec wszystkich reguł państwa prawa. Dziś nie ulega wątpliwości, że władze hiszpańskie używały przeciw członkom ETA „szwadronów śmierci”, gdy nie było innej możliwości działania.

Dziś prawie wszyscy w Europie pragną, aby położono kres zamachom w Kraju Basków, ale jednocześnie stawia się przed sądem osoby, które doprowadziły do przełomu w walce z ETA i umożliwiły znaczne ograniczenie poziomu przemocy w Kraju Basków wymuszając na władzach Francji, aby włączyły się w walkę z separatystami mającymi bazę na ich terytorium.

2.13. ETA dziś

Na czele organizacji ETA stoi obecnie kobieta, 38-letnia Soledad Iparraguire, pseudonim Anboto, która w ten sposób mści się za śmierć swego narzeczonego Jose Manuela Arisimuo, zabitego w latach 80-tych przez policję w czasie ulicznej strzelaniny.

2.14. Ważniejsze wydarzenia w działalności ETA

1961 – próba wykolejenia pociągu do Donosti z weteranami hiszpańskiej wojny domowej
1968 – zabójstwo szefa policji M. Mauzanasa, znanego z torturowania bojowników ETA
1969 – policja aresztowała prawie całe kierownictwo ETA.
1970 – w procesie sądowym 9 z 16 bojowników zostało skazanych na śmierć
1973 – zabójstwo hiszpańskiego premiera L. Carrero Blanco
1979 – Baskonia i Katalonia zdobywają status autonomii, lecz ETA uznaje go za zbyt wąski i nie rezygnuje z walki
1988 – kierownictwo ETA zaproponowało rządowi hiszpańskiemu omówienie spornych kwestii (spotkanie w Algierze 1989)
1995 – ETA ponownie wystąpiła z propozycją przerwania walk w zamian za negocjacje w sprawie więźniów politycznych, uciekinierów i wygnańców oraz odsunięciem armii hiszpańskiej do procesu rozszerzenia autonomii w Kraju Basków
1997 – wszyscy członkowie komitetu centralnego zostali skazani na 7 lat więzienia
2001 – policja aresztowała 7 członków ETA i przejęła 64 kg dynamitu

2.15. Organizacje współpracujące z ETA

• Partido Nacionalista Vasco (Baskijska Partia Nacjonalistyczna)
• IRA (Irlandzka Armia Republikańska)
• Czerwone Brygady
• Organizacja Wyzwolenia Palestyny

3. BILANS KONFLIKTU

Bilans ofiar i aresztowanych od pierwszych zamachów do 1996 roku.

Łączna liczba ofiar śmiertelnych 818
W tym:
- osoby zabite przez ETA 717
- separatyści zabici przez policję, żandarmerię i wojsko 19
- separatyści zabici przed „szwadrony śmierci” i straceni 67
- separatyści zaginieni bez wieści (prawdopodobnie zabici) 5
- separatyści zmarli w więzieniach z przyczyn naturalnych 10

Łączna liczba osób aresztowanych od 1961 roku 10 796
- separatyści w więzieniach hiszpańskich w marcu 1996 roku 616
- baskijscy uchodźcy za granicą ponad 2000
- osoby porwane przez ETA 76

Do 17 września 1998 ETA zamordowała 768 osób.

4. ŚWIATOWA OPINIA PUBLICZNA WOBEC SEPARATYSTÓW BASKIJSKICH

4.1. Komentarze

„Baskijscy separatyści z ETA pokazują się w czarnych ubraniach, czarnych beretach i z zasłoniętymi białym materiałem twarzami. Ich działania nie sprzyjają rozwojowi Baskonii, obdarzonej największą spośród 17 hiszpańskich prowincji autonomią, a także przywilejami ekonomicznymi. Akty terroru wciąż zniechęcają obcy kapitał”
Centrum Eukacji Obywatelskiej

„Po kampanii pełnej przemocy ze strony ETA, wszyscy z niepokojem oczekują na wyniki wyborów, uważanych za najważniejsze od czasu śmierci gen. Franco w 1975 roku. Większość sondaży przedwyborczych potwierdza opinię, że koalicja antyniepodległościowa, na którą składają się Partia Powszechna (PP) i Baskijska Partia Socjalistyczna (PSE), ma szansę zaistnieć w parlamencie”
Wiadomości Witrualnej Polski

„Wobec dramatów Czeczenii czy Kosowa trudno przejąć się żądaniami baskijskich separatystów i ich tajnej organizacji ETA, która ma już na sumieniu 800 ofiar. Ich prowincja ma największą spośród 17 hiszpańskich regionów autonomię.”
Tygodnik „Polityka”

„Gdyby nie ETA, Kraj Basków byłby bogatym regionem Europy”
„Dziennik Polski”

„W dniu, w którym w Bilbao miały rozpocząć się polsko-hiszpańskie rozmowy gospodarcze – w pobliskim miasteczku umierał przeszyty czterema kulami Jose Luis Lopez de la Calle, lokalny komentator madryckiego dziennika „El Mundo”. W swoich komentarzach pisał, że ogromna większość Basków chce korzystać z owoców rozwoju Hiszpanii, a tylko drobna grupka terrorystów upiera się przy niepodległości swojej prowincji – i dlatego zginął.”
„Rzeczpospolita”

Literatura

1. „Krwawiąca Europa – konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990-2000, tło historyczne i stan obecny”; Maciej Kuczyński; Dom Wydawniczy BELLONA; Biblioteka Wiedzy Wojskowej; Warszawa 2001
2. „Historia Powszechna po roku 1945”; Maria Adamczyk, Bożena Chrząstowska, Józef Tomasz Pokrzywiak; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; Warszawa 1990
3. http://www.ceo.org.pl - Wydarzenia Tygodnia
4. http://priv.twoje-sudety.pl/~pedrosek/eta/rzad.html - ETA i Rząd Hiszpanii
5. wiem.onet.pl – Wieka Internetowa Encyklopedia Multimedialna
6. Centrum Edukacji Obywatelskiej – www.ceo.org.pl
7. Dziennik „Rzeczpospolita” – wydanie internetowe
8. Dziennik „Dziennik Polski” – wydanie internetowe
9. Tygodnik „Wprost” – wydanie internetowe
10. www.wp.pl - Wirtualna Polska

Autorzy

- Marzena Belica
- Katarzyna Wanat
- Michał Podsiadło
- Jakub Przybek

Czwarty Fakultet Ekonomiczny, Geografia, Prof. Paweł Kulka