Podstawy kapitałowe banku spółdzielczego

Podstawy kapitałowe Banku Spółdzielczego

Bankowość spółdzielcza w Polsce po ponad 130 latach doświadczeń i chlubnych tradycji jest zagrożona. Reformy początku lat 90. stworzyły bankom spółdzielczym szansę odzyskania „upragnionej” swobody działania. Dla wielu z nich swoboda ta okazuje się nadmiernie ciężka do udźwignięcia. Banki spółdzielcze dotkliwie odczuły zetknięcie regułami gospodarki rynkowej, do których nie były przygotowane ani kapitałowo, ani organizacyjnie, ani wreszcie kadrowo czy kwalifikacyjnie.
W zyskownym banku interes jego właścicieli polega na tym, aby utrzymać na możliwie niskim poziomie stosunek kapitału do depozytów, czy w ogóle do funduszy obcych, gdyż sprzyja to maksymalizacji otrzymywanego zwrotu z zainwestowanego kapitału. Jednak specyfika działalności przedsiębiorstwa bankowego sprawia, że istnieje przynajmniej kilka przyczyn, dla których należy utrzymywać na odpowiednim poziomie stosunek funduszy własnych do funduszy obcych wykorzystywanych w jego działalności.
Przyczyny te to m.in.:
 Wymogi prawa bankowego, a zwłaszcza to, że im wyższa baza kapitałowa, tym wyższy pułap kredytowy, jaki dany bank może zaoferować klientowi bez potrzeby odwoływania się np. do instytucji konsorcjum bankowego w celu udzielenia dobremu klientowi kredytu przewyższającego współczynnik koncentracji,
 Im wyższa baza kapitałowa, tym mniejsze prawdopodobieństwo wywierania nacisku na bank przez podmioty sprawujące funkcje nadzorcze, na ograniczenia w udzielaniu kredytów, a jednocześnie częstsze traktowanie z większą wyrozumiałością przez inspektorów nadzoru, gdyż rezerwa kapitałowa chroni interesy depozytariuszy,
 Silna pozycja kapitałowa pozwala bankowi utrzymywać i pozyskiwać tzw. „dużych klientów”, których obroty z bankiem oraz udzielone duże kredyty podnoszą jego rentowność,
 Znaczny kapitał banku stanowi dobry sygnał dla obecnych i potencjalnych klientów, że bank będzie mógł zaspokoić ich popyt na kredyty.
Wielkość funduszy własnych jest czynnikiem wyznaczającym rozmiary działalności banku, a to stwarza potrzebę nieustannego uzupełniania i powiększania zasobów kapitałowych czy to przez akumulowanie na ten cel części zysku, czy też przez pozyskanie dodatkowego kapitału udziałowego.
Analizując źródła funduszy własnych banku, należy rozumieć w jaki sposób jego działalność wpływa na wzrost lub spadek wartości majątku udziałowców banku. Otóż w następstwie realizacji założeń planu strategicznego bank powinien zdobyć określoną pozycję konkurencyjną na wybranych rynkach lub rynku. Charakterystyka tej pozycji obejmuje m.in. oferowane produkty, ceny usług, ryzyko indywidualnego produktu i ryzyko całego portfela produktów, inwestycje w technologie informatyczne itd. Zdobycie zaplanowanej pozycji konkurencyjnej pozwala uzyskiwać strumień zysków, którego rozmiary oraz ryzyko z nim związane warunkują zdolność banku do przyciągania funduszy zewnętrznych.
Innym ważnym źródłem zwiększania kapitału banku jest zatrzymanie niepodzielonego zysku. Bank, wykorzystując posiadaną pozycję konkurencyjną w okresie poprzednim oraz niepodzielny zysk i pozyskany nowy kapitał w ubiegłym roku, inicjuje nowy cykl operacyjny, pozwalający mu się nadal rozwijać. Gdy bank osiąga sukces, w każdym kolejnym cyklu operacyjnym jego dochody są większe, rośnie także cena jego akcji. I odwrotnie, brak sukcesu powoduje, że bank nie jest zdolny generować zysków na końcu cyklu operacyjnego, a w konsekwencji jego wartość spiralnie zmniejsza się. Nie zachęca to potencjalnych udziałowców do zainwestowania swego kapitału.
Zasoby kapitałowe banku powinny buforować nie tylko pokrywanie występujących w normalnych warunkach działania banku strat operacyjnych, ale także skutki ewentualnego spiętrzania strat w okresach pogorszenia koniunktury. Ponadto w warunkach wysokiej inflacji, powodującej spadek wartości kapitałów w czasie, zachodzi potrzeba ich odpowiedniego powiększania, przynajmniej w stopniu równoważącym działanie procesów inflacyjnych.
Wraz z powiększeniem funduszy własnych banku odporność na zagrożenia związane z ryzykiem kredytowym wzrasta i Ti bardziej niż proporcjonalnie do wzrostu tych funduszy.
Jak wynika z doświadczeń zdobytych przez banki, konieczność powiększania kapitału w warunkach konkurencji jest bezwzględnym nakazem. Dyrektywa ta w przypadku udziałowców wielu banków spółdzielczych w Polsce jest mało uświadomiona. Wynika to po części z doświadczeń zdobytych w warunkach gospodarki nakazowo-rozdzielczej, a także z braku zainteresowania inwestycjami kapitałowymi w bank, który nie przynosił łatwo mierzalnych korzyści. Pewne znaczenie odgrywa także status materialny dominującej części udziałowców bs-ów (banków spółdzielczych) oraz tradycyjna zasada jednego głosu, niezależnie od liczby posiadanych udziałów.
W celu zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego banki są obowiązane posiadać fundusze własne dostosowane do rozmiaru prowadzonej działalności.
Ze względu na jakość poszczególnych rodzajów funduszy i ich zdolność do wypełniania funkcji przepisywanych kapitałowi banku ich proporcje podlegają ograniczeniom. I tak:
 Fundusze uzupełniające banku nie mogą przewyższać 100% funduszy podstawowych netto,
 Środki pieniężne, zaliczone do funduszy uzupełniających, nie mogą przewyższać 50% funduszy podstawowych netto,
 Suma zobowiązań podporządkowanych oraz dodatkowej kwoty odpowiedzialności członków bs-ów zaliczonych do funduszy uzupełniających nie może przewyższać 50% funduszu podstawowych netto.
Fundusze własne bs-u stanowi suma funduszy podstawowych i uzupełniających banku. Fundusze podstawowe netto zaś to fundusze podstawowe pomniejszone o:
1. wartość netto akcji własnych posiadanych przez bank, nie większą niż wartość nabycia,
2. wartości niematerialne i prawne, według wartości netto, przy czym:
a) nie pomniejsza się tych funduszy o spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu i prawo wieczystego użytkowania gruntów,
b) pozostałe wartości niematerialne i prawne pomniejszają fundusze podstawowe banku o: 10% w 2001 r., 30% w 2002 r., 60% w 2003 r., 100% w 2004 r.,
3. nie podzielony zysk z lat ubiegłych lub nie pokrytą stratę z lat ubiegłych oraz stratę w trakcie zatwierdzania,
4. stratę na koniec okresu sprawozdawczego, liczoną narastająco od początku roku.
Ponadto dla wyliczenia funduszy własnych netto sumę funduszy podstawowych netto i uzupełniających należy pomniejszyć o:
1) brakującą kwotę niezbędnych rezerw celowych,
2) zaangażowanie kapitałowe banku.
Tworzenie funduszy z odpisów z zysku netto oraz ich przeznaczenie, a także zasady pokrywania strat, określa statut banku. Natomiast tworzenie przez bank innych funduszy uzupełniających ze środków własnych lub obcych wymaga uzyskania zgody KNB, zapewnienia możliwości wykorzystania tych funduszy na pokrycie nie zidentyfikowanego ryzyka oraz aby kwota tych funduszy została ustalona przez zarząd banku i zweryfikowana przez biegłych rewidentów.
Zasady pokrywania strat banku spółdzielczego określone w jego statucie odgrywają bardzo istotną rolę, gdyż ani Prawo bankowe, ani Prawo spółdzielcze, ani nawet ustawa o r. b. s. i BGŻ nie zawierają wskazówek co do kolejności wykorzystywania poszczególnych duszy na ten cel, odwołując się jedynie do programu postępowania naprawczego. Polskie ustawodawstwo dopuszcza funkcjonowanie banku spółdzielczego nawet przy „ujemnych” funduszach własnych, byle był opracowany i realizowany program postępowania naprawczego.
Od połowy lat 90. spółdzielczy sektor bankowy podlega ustawowej restrukturyzacji. Druga połowa lat 90. wyraźnie wskazuje, że banki spółdzielcze o niskich funduszach własnych działają na granicy rentowności. Wynika to m.in. z wysokich kosztów ogólnych oraz relatywnie niskich możliwości uzyskiwania dochodów, zwłaszcza wobec coraz bardziej ograniczonego strumienia środków pomocowych kierowanych do spółdzielczego sektora bankowego, kurczącej się marży, a także nadmiernego w stosunku do sumy aktywów zatrudnienia.
Kluczowym postanowieniem odnośnie do wyposażenia banków spółdzielczych w kapitał własny są art. 30 ust. 1 ptk 1) P. b. ( Utworzenie banku może nastąpić, jeżeli zostało zapewnione wyposażenie banku w fundusze własne, których wielkość powinna być dostosowana do rodzaju czynności bankowych przewidzianych do wykonywania i rozmiaru zamierzonej działalności) oraz art. 32 ust. 2 P. b. (KNB określa w drodze uchwały szczegółowe zasady dotyczące wyposażenia banków spółdzielczych w kapitał założycielski).
Polityka banku spółdzielczego powinna zmierzać do utrzymywania takiego poziomu kapitału, który pozwala zaspokoić popyt na usługi finansowe jego klientów. Jednakże gdy analizy wykażą, że można zaspokoić te potrzeby przy niższych kapitałach niż wymagane przepisami minimalne progi kapitałowe racjonalnym rozwiązaniem jest połączenie się z innym bankiem lub bankami spółdzielczymi. Sytuacja jest znacznie trudniejsza w bankach nieefektywnych lub takich, których szanse na sukces finansowy są marne. Banki znajdujące się w takiej sytuacji powinny możliwie szybko znaleźć partnerów zdolnych do ich przejęcia i podniesienia efektywności działania, m.in. dzięki koncentracji kapitału oraz korzyściom skali.
Powstanie stosunkowo silnych finansowo i organizacyjnie bs-ów sprzyjać będzie nadaniu stosunkom tych banków z bankami regionalnymi/zrzeszającymi charakteru biznesowego.
Bank jest obowiązany utrzymywać sumę funduszy własnych na takim poziomie, aby wynosiła ona nie mniej niż 8% aktywów i zobowiązań pozabilansowych banku ważonych ryzykiem.
Norma współczynnika wypłacalności sprawia, że bank – chcąc rozwijać swą działalność i zwiększać sumę aktywów – albo napotka na barierę współczynnika wypłacalności, albo będzie musiał ograniczać najbardziej ryzykowne, albo rentowne aktywa, albo też zwiększyć swe fundusze własne.
Bank rozpoczynający działalność operacyjną jest obowiązany utrzymywać współczynnik wypłacalności na poziomie nie niższym niż 15% przez pierwsze 12 miesięcy działalności, a przez następne 12 na poziomie nie niższym niż 12%.
Obok przedsięwzięć organizacyjnych poprzedzających konsolidację bilansów banków uczestników zrzeszenia, z których jednym z ważniejszych jest audyt finansowy, konieczne jest opracowanie zasad sporządzania zbiorczego sprawozdania obejmującego:
 zbiorczy bilans zrzeszenia regionalnego,
 zbiorczy rachunek zysków i strat zrzeszenia regionalnego,
 „informację dodatkową” zawierającą informacje szczegółowo charakteryzujące zrzeszenie regionalne.
Przy sporządzaniu dokumentów składających się na zbiorcze sprawozdanie finansowe zrzeszenia regionalnego stosować należy następujące zasady:
1. środki pieniężne w drodze w ramach zrzeszenia regionalnego wykazywane są w dokumentacji konsolidacyjnej jako otrzymane przez jednostkę, która będzie ich odbiorcą,
2. wzajemne należności i zobowiązywania kompensują się w bilansie, a przychody osiągnięte i koszty poniesione na transakcjach pomiędzy bankami zrzeszenia regionalnego kompensują się w rachunku zysków i strat, w pozycji kosztów i przychodów,
3. nie zrealizowane z punktu widzenia zrzeszenia zyski lub straty powstałe na skutek dokonania między bankami objętymi konsolidacją sprzedaży składników majątkowych po innych cenach niż wartość księgowa netto wykazana w księgach banku sprzedającego podlegają wyłączeniu ze zbiorczego bilansu w powiązaniu z rachunkiem wyników tego banku.
Z punktu widzenia deponentów środków w bankach spółdzielczych powyższa regulacja nie jest dostatecznie dobrze sprecyzowana, a wiąże się to m.in. z kategorią „dnia spełnienia warunku gwarancji”. Spełnienie warunku gwarancji, przesądzające o uruchomieniu procedury gromadzenia i przekazywania środków syndykowi na wypłaty deponentom środków następuje w dniu, w którym zachodzi jedno z wymienionych niżej zdarzeń:
 postanowienie o ogłoszeniu upadłości banku,
 uprawomocnienie się postanowienia o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości,
 niemożność wywiązania się przez zrzeszenie regionalne ze zobowiązań zaciągniętych przez banki spółdzielcze będące uczestnikami tego zrzeszenia.
W tym ostatnim przypadku powstają wątpliwości co do sposobu „stwierdzenia niemożności wywiązania się ze zobowiązań”, które mogą być przyczyną trudnych do rozstrzygnięcia sporów co do samego faktu jak i terminu powstania stanu „niemożności”. Biorąc pod uwagę, że zrzeszenie regionalne jest podmiotem zbiorowym nie posiadającym osobowości prawnej, wydaje się, że wspomniane stwierdzenie „niemożności” musi dotyczyć wszystkich banków wchodzących w jego skład.
Praktycznie może do niego dojść w dwojaki sposób:
 przez uzyskanie tytułu egzekucyjnego wraz z klauzulą wykonalności przeciwko wszystkim uczestnikom zrzeszenia, a następnie przeprowadzenie bezskutecznej egzekucji z majątku wszystkich banków,
 przez ogłoszenie upadłości wszystkich banków wchodzących w skład zrzeszenia.
Oba te rozwiązania wydają się niepraktyczne i bez usunięcia wspomnianych luk prawnych pozycja klientów banków – uczestników zrzeszenia regionalnego będzie mniej korzystna niż innych, a i same banki z opisanych rozwiązań nie mogą być zadowolone. Podobnie pewne wątpliwości budzi możliwość udzielania pomocy finansowej, o której mowa w art. 4 ust. 2 bankom uczestnikom skonsolidowanego zrzeszenia regionalnego.




Bibliografia:
1) J.Szambleńczyk, „Ekonomika Banku Spółdzielczego” Wyd. BMiB Warszawa 1999
2) T.Orzeszko, „Banki Spółdzielcze w Polsce” Wyd. WSB w Poznaniu 1998
3) R.W.Kaszubski, „Restrukturyzacja Banków Spółdzielczych w Polsce” Wyd. KiK Warszawa 1998