"Lalka" Bolesława Prusa, jako najwybitniejsza powieść realizmu krytycznego.

„Jeżeli autor przypatrując się społeczeństwu,
dostrzeże w nim jakieś nowe charaktery ludzkie,
jakieś nowe cele, do których ci ludzie dążą,
czyny, które spełniają i rezultaty, jakie osiągają,
i w ten sposób bezstronny opisuje to, co widział,
wówczas tworzy on powieść lub dramat realistyczny”
Bolesław Prus

Powieść jest jednym z głównych gatunków epickich czasów nowożytnych. Ten fabularny utwór, pisany prozą, odznacza się większym rozmiarem i swobodą wielowątkowej kompozycji. Charakterystyczną dla niego jest również zróżnicowana forma narracji oraz wyraźne nastawienie poznawcze. Powieściopisarze podejmują obecnie problematykę społeczno-obyczajową, psychologiczną, fantastycznonaukową, polityczną, sensacyjną i kryminalną. Szerokość zakresu podejmowanych w dziełach problemów nadaje im swobodny wyraz.

W dzisiejszych czasach powieść jako gatunek jest bardzo rozpowszechniona i rozbudowana, lecz jeszcze w XVII i XVIII wieku poetyki normatywne w ogóle go nie uwzględniały, lub zaliczały go co najwyżej do gatunków niskich. Za rzeczywiste początki powieści przyjęto brać siedemnastowiecznego „Don Kichota” Cervantesa oraz utwór Defoe „Robinson Crusoe” z przełomu XVII i XVIII wieku. Właśnie XVIII wiek przyniósł rozwój gatunku. W tym czasie powstały między innymi „Nowa Heloiza” J.J. Rousseau i „Cierpienia młodego Wertera” J.W. Goethe. Wiek XIX stał się okresem najbujniejszego rozkwitu powieści. Właśnie wtedy pisarz angielski Walter Scott stworzył nową odmianę - powieść historyczną. Ukształtował się również nurt dojrzałego realizmu, w którym to ewolucji uległy m.in. formy narracji i kompozycje wątków fabularnych, jak również przekształcił się zasięg tematyczny i co najważniejsze - światopogląd.

Realizm w dziełach twórców pozytywizmu przejawiał się w prawdziwym i wiernym odtwarzaniu rzeczywistości w literaturze. Powieść realistyczną charakteryzuje naczelna pozycja narratora, kompozycja zamknięta, oparcie fabuły na przebiegu określonej akcji, wprowadzenie postaci typowych dla danych grup społecznych lub pokoleń oraz zaznaczenie psychologicznej motywacji ich działań. Przedstawiciele nurtu uważali, że dzieło literackie ma zawierać odzwierciedlenie ludzkich doświadczeń i zachowań oraz opis typowych charakterów. Pisarz musiał posiadać bardzo szeroką i szczegółową wiedzę, bez której nie podołałby przedstawieniu studium społeczeństwa, szczególnie, że pozytywiści dążyli do uszczegółowienia obrazu. Filarem realizmu było więc przekonanie twórców o poznawalności świata.

W Polsce istotne znaczenie dla uformowania się dojrzałego realizmu miały dzieła pisarzy europejskich. Również dzieła Tołstoja i Dostojewskiego powstały przed wielkimi polskimi powieściami pozytywizmu. Dodatkowo jednak realizm krytyczny w Polsce wzbogacony został przez rodzimą tradycję, czyli: gawędy, pamiętniki i gatunki dziennikarskie, jak również nowele, których twórcami byli zwykle ci sami ludzie, którzy tworzyli wielkie dzieła. Pisarze spoglądali krytycznie na konflikt między utrwalonymi tradycyjnymi zasadami postępowania a nowym spojrzeniem na świat. Paradoksalnie bohater stawał się nie tylko indywidualnością, ale i typowym przedstawicielem danej warstwy społecznej. Postaci literackie posiadały ogromnie złożoną psychikę, natomiast ich losy przedstawiane były w całej swej złożoności.

Zapewne najdonioślejszym dziełem polskiej dziewiętnastowiecznej literatury stała się „Lalka” Bolesława Prusa. Została wydana w 1890 roku i stopniowo zdobywała sobie coraz to większe rzesze czytelników.

Głównym bohaterem powieści jest Stanisław Wokulski - 46-cio letni wdowiec. Jest on człowiekiem bardzo zawziętym, wytrwałym i aktywnym, wręcz „szalonej energii” i właśnie głównie dzięki tym cechom zdobywa ogromny majątek i staje się człowiekiem sukcesu. Stachu rozwija swoją działalność, zakłada spółkę do handlu ze wschodem, poznaje wpływowych i poważanych ludzi, powoli zaskarbia sobie zaufanie wyższych sfer. Jednym słowem pnie się energicznie po drabinie sukcesu. Na dodatek jest filantropem i pomaga ludziom, mniej hojnie obdarzonych przez los. Tak właśnie wygląda typowy dla epoki wizerunek Wokulskiego. Jednak twórca realizmu nie poprzestał na ukazaniu tylko jednej, afirmowanej w pozytywizmie strony człowieka. Okazuje się bowiem, że motywem i motorem działania Stacha jest miłość. To głównie uczucie do kobiety popycha go do realizowania założeń epoki. W jego postaci przeplatają się motywy romantyzmu i pozytywizmu. Bohater przeżywa niesamowicie głębokie rozterki i dylematy, miota się między uczuciem i rozumem, co czyni jego postać niesamowicie złożoną wewnętrznie. Twórca nie opisuje jedynie powierzchownie działań i czynów bohatera, ale wkracza w jego prywatną sferę, odkrywa przed nami jego skomplikowaną psychikę i najskrytsze myśli. Bez dokładniejszego zagłębiania się w postać Stacha zauważyć można jedynie, że jest on typowym przedstawicielem swojej klasy, ot dorobkiewiczem. Złożoność postaci obserwujemy dopiero po bliższym i dokładniejszym przyjrzeniu się jej - może właśnie dlatego jest ona tak uniwersalna, choć zarazem charakterystyczna dla swojej epoki.

Na bliższe przyjrzenie się zasługuje też postać narratora w „Lalce”. Oprócz zwykłej, beznamiętnej narracji w sytuację wprowadza nas Pamiętnik starego subiekta. To właśnie te części powieści wnoszą elementy ironii i swoistej automatycznej oceny do wprowadzonej przez pisarza sytuacji. Pamiętnik Rzeckiego w dużej części utrzymany jest w stylu emocjonalnym i uczuciowym. To z niego dowiadujemy się o przeszłości bohaterów i to właśnie Ignacy wypowiada względnie obiektywne sądy o posunięciach Wokulskiego. Owe dwa typy narracji pozwalają czytelnikowi spojrzeć na tę samą sprawę z dwóch różnych perspektyw. Dodatkowo narrator wprowadza elementy humorystyczne, dla przykładu sygnalizując wprost stosunek do państwa Krzeszowskich lub przedstawiając w niepospolity sposób postaci studentów.

Założeniem twórców realizmu krytycznego było przedstawienie takich postaci i sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistości. Trzymając się tych zasad Prus umieszcza swoich bohaterów w realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia opisywanej właśnie sytuacji wprowadzone są dokładne opisy ulic, parku, budynków i kościołów. Bohaterowie powieści noszą odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszają popularne poglądy. Prus tak dalece posunął się w wysiłkach urealnienia sytuacji, że opisy i relacje takich zdarzeń, jak wyścigi na Służewcu wyszukiwał z autentycznych kronik drukowanych w gazetach. Powieść nie traktuje o niesamowitych i rzadko spotykanych sytuacjach, a bohaterowie pomimo swoich charakterystycznych i czasem przejaskrawionych cech są jednak zwykłymi ludźmi. Z pewnością więc historia opisana w „Lalce” mogła przydarzyć się naprawdę.

Wyznacznikiem powieści realizmu dojrzałego było również odpowiednie przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiającą znajomością tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle. To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. Środowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym. Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy. Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku.

Z ogólnego wizerunku powieści wyróżnia się również sposób przedstawienia wyglądu postaci i ich przeżyć wewnętrznych. Łatwo zauważyć, że znalezienie w treści książki opisu wyglądu zewnętrznego Wokulskiego wymaga nielada wysiłku. A jeśli już natrafimy na taki fragment ogranicza się on jedynie do jednego, dwóch zdań („czerwone ręce”). Bez trudu, natomiast, wyszukać można cytaty, mówiące o jego aktualnym stanie psychicznym, nastroju, czy przemyśleniach. Pisarz skupia się więc wyraźnie na bogatym i różnorodnym wnętrzu głównego bohatera. Co chwila targany jest on silnymi uczuciami, co chwila też wylewa przed nami swoje żale i głębokie przemyślenia. Zupełnie inaczej przedstawiają się natomiast prezentacje panny Izabeli. Dominują w nich zachwyty nad urodą pięknej panny. Gdy tylko się pojawia natychmiast uwaga narratora zwrócona zostaje ku jej anielskim rysom i boskiej figurze. Izabela olśniewa swą fizycznością, więc nikt nie zajmuje się jej wnętrzem (musi być przecież tak samo piękne). Wybranka Wokulskiego niewiele mówi, prowadzi jedynie zwykłe konwencjonalne rozmowy, lub posługuje się grzecznościowymi formułkami. Tylko od czasu do czasu autor zdradza nam wizerunek prawdziwej panny Łęckiej, ukazując jej niepospolity narcyzm i pustkę duchową.

Tak głęboka analiza dziewiętnastowiecznych poglądów na świat, ówczesnego społeczeństwa, różnorakich zależności, a w końcu i poszczególnych bohaterów jednoznacznie prowadzą ku stwierdzeniu, iż „Lalka” Bolesława Prusa jest najwybitniejszą powieścią realizmu krytycznego. Pisarz podejmuje problemy z bardzo szerokiego zakresu tematów. Wnikliwie opisuje poszczególne sytuacje, skupia się nad wizerunkami swoich bohaterów, wprowadza zarówno elementy komiczne, jak i tragiczne. Wprowadzona jest również zróżnicowana narracja i spojrzenie na dany problem z różnych punktów widzenia. O czym traktuje powieść? O miłości, przyjaźni, polityce, polskim społeczeństwie, interesach, pracy i o złożoności człowieka. Prus przedstawia nam cały wachlarz różnorodnych charakterów i osobowości, ich marzenia i niespełnione nadzieje, a także codzienne rozterki i szczęście. Posługuje się różnorodnymi formami wypowiedzi, urozmaica tekst, wprowadzając pamiętnik Rzeckiego i rozbudowane monologi wewnętrzne. Historia i wszelkie sytuacje opisane w „Lalce” swobodnie mogłyby okazać fragmentami, wyrwanymi z życia autentycznych, żyjących w XIX wieku ludzi. I choć nie sposób ogarnąć na kilku stronach różnorodności i bogactwa dzieła Prusa nie można nie uznać go za czołową powieść realizmu krytycznego w Polsce.