Porównanie Demokracji Ateńskiej i Republiki Rzymskiej

Demokracja z greckiego „demos” – lud i „kratos” – władza, termin ten określa rodzaj rządów, w którym władza należy do ogółu obywateli danego państwa. Zapoczątkowana ona została w Atenach w VI w.p.n.e przez reformy Solona, a następnie Klejstenesa, swoją dojrzałą postać zawdzięcza reformom Peryklesa z V w.p.n.e. Ustrój ateński przejmowany był przez inne państwa i związki państw greckich, stanowił także inspirację organizacji ustroju Rzymu. Republika Rzymska powstała w 509 r p.n.e gdy obalono ustrój monarchiczny. W dalszej części mojej pracy postaram się wykazać różnice oraz podobieństwa ustrojów obu tych państw.

Demokracja Ateńska

Społeczeństwo

Pełnoprawnymi obywatelami Aten byli mężczyźni (ukończone 20 lat), których ojciec i matka byli mieszkańcami Aten. Tylko oni posiadali prawa wyborcze i mogli uczestniczyć w życiu politycznym polis (ich szacunkowa liczba wynosiła ok. 60 000). Kobiety były pozbawione praw politycznych. Kolejną grupą zamieszkującą Ateny byli Metojkowie czyli obcokrajowcy, nie posiadali oni żadnych praw politycznych, mimo tego byli bardzo liczną grupą gdyż przyciągała ich możliwość zbicia fortuny. Do tej grupy zaliczają się również filozofowie, pisarze, artyści. Mamy także niewolników, którzy żyją w lepszych warunkach niż ma to miejsce np. w Sparcie. Pracowali głównie jako służba domowa i siła robocza na roli lub w kopalniach. Mogli oni swobodnie chodzić po ulicy, mogli nawet uzyskać wolność (stawali się wtedy Metojkami).

Zgromadzenie ludowe

Naczelna zasada demokracji ateńskiej czyli równość obywateli dawała swój wyraz podczas zgromadzenia ludowego (Eklezja). Było ono podstawową i najważniejszą instytucją życia publicznego. Zbierało się 10 razy na rok. Uczestniczyli w nim wszyscy pełnoprawni obywatele Aten. Każdy z obywateli mógł złożyć projekt ustawy oraz miał prawo zabrać głos (demokracja bezpośrednia). Decyzje podejmowane były większością głosów. Aby ustawa mogła być zatwierdzona musiało być kworum, które liczyło 6000 osób. Obowiązywała jednak zasada, ze nie można było głosować od razu. Wniosek musiał być bowiem szczegółowo przedyskutowany i porównany z istniejącymi już przepisami. Projekt ustawy przechodził do rady, która następnie przedstawiała go zgromadzeniu ze swoją opinią. Taka zasada chroniła państwo przed uchwałami podejmowanymi pod naciskiem chwili. Głosowanie odbywało się przez podniesienie ręki lub za pomocą kamyczków. Zgromadzenie ludowe uchwalało wypowiedzenie wojny jak i zatwierdzenie pokoju. Zajmowało się sprawami armii, wysyłało i przyjmowało poselstwa zza granicy. Prowadziło bieżącą politykę państwa.

Rada 500

Jak sama nazwa wskazuje składała się z 500 osób, po 50 z każdej fyli. Byli oni wybierani w drodze losowania. Za swoją pracę otrzymywali wynagrodzenie. Rada Pięciuset dzieliła się na dziesięć zespołów, które pełniły stałą służbę przez jedną z dziesięciu części roku. Codziennie drogą losowania wybierano przewodniczącego komisji, który przez 24 godziny był jakby „głową państwa”. Pod jego opieką znajdowała się pieczęć państwowa i klucze do skarbca. Jeśli na dany dzień przypadało posiedzenie zgromadzenia, przewodniczył jego obradom. Rada była organem doradczym, który opiniował ustawy, nadzorowała pracę urzędników oraz zajmowała się przygotowaniem polis do wojny.

Sądy

Składały się z 6000 obywateli wybieranych w drodze losowania, spośród tych którzy ukończyli 30 lat i zgłosili swoją kandydaturę. Podzieleni byli na komplety sędziowskie. Rozpatrywały spory prywatne, nadużycia urzędników, zgodność z prawem zaskarżonych projektów uchwał zgłoszonych na zgromadzeniu. Sprawowały kontrolę nad zgromadzeniem, radą oraz urzędnikami. Sąd wysłuchiwał mowy oskarżyciela i obrońcy, a następnie wydawał wyrok. Specyficzną formą osądzania był Ostracyzm, czyli możliwość pozbycia się polityków, których działalność uznawano za szczególnie szkodliwą dla państwa. Raz w roku stawiano obywatelom na Zgromadzeniu pytanie, czy któryś z polityków zagraża ustrojowi Aten. Gdy zebrani odpowiedzieli twierdząco, wówczas zwoływano specjalne spotkanie na Agorze. Wskazany przez większość z 6000 obywateli (ważność procederu zależała od obecności co najmniej tylu Ateńczyków) polityk musiał opuścić kraj na dziesięć lat.

Urzędnicy

Wybierani byli w drodze losowania ma 1 rok spośród obywateli, którzy ukończyli 30 rok życia. Za swoją pracę pobierali wynagrodzenie. Urzędy obsadzali obywatele, stale się przy tym zmieniający tworząc 10-osobowe kolegia i poddawani stałej kontroli. Raz w miesiącu uczestnicy zgromadzenia odpowiadali na pytanie, czy urzędnicy właściwie wykonują swe funkcje. Gdy zebrani mieli zastrzeżenia, odwoływano winnych. Opuszczając po roku swe stanowisko urzędnik musiał złożyć sprawozdanie z działalności przed 500 sędziami, a każdy obywatel mógł wówczas przyjść i zgłosić zastrzeżenia. W razie stwierdzenia winy karano urzędnika grzywną –za kradzież lub łapownictwo w wysokości dziesięciokrotnie wyższej od osiągniętego zysku. Gdy stwierdzono, że urzędnik wskutek niekompetencji lub niedbalstwa naraził polis na straty finansowe, kazano mu z własnej kieszeni wyrównać poniesiony przez wspólnotę uszczerbek. Nie wyobrażano sobie sytuacji, w której następstwa złego zarządzania finansami państwa spadają na obywateli, a nie na winnego urzędnika. Mimo losowania urzędników Ateńczycy umiejętnie zabezpieczyli się przed ich nieuczciwością. Zrezygnowali też w ogóle z losowania w przypadku dowódców wojskowych (strategów). Strategów wybierało zgromadzenie. Zdarzało się, że tego samego obywatela obdarzano zaufaniem wiele lat z rzędu, np. Peryklesa, który pełnił tę funkcję kolejno przez 14 lat.

Republika Rzymska

Społeczeństwo

W strukturze społeczeństwa rzymskiego przytłaczającą większość stanowili chłopi. Rzemieślnicy i kupcy byli ciągle nieliczni i nie odgrywali istotniejszej roli w życiu społecznym i politycznym. Władza w państwie należała do wąskiej, składającej się z kilkuset rodzin, grupy arystokracji (Patrycjusze). Pozycja arystokracji w życiu politycznym była niezmiernie silna dzięki specyficznej dla Rzymu instytucji patronatu, umożliwiającej jej przewodzenie w obywatelskim gronie. Patroni zapewniali klientom opiekę prawną i materialną w zamian za różnego typu usługi, a zwłaszcza głosowanie na zgromadzeniach zgodnie z ich zaleceniami. Podział mieszkańców rzymskiej civitas na dwie kategorie obywateli: pełnoprawnych, "dobrze urodzonych" patrycjuszy i pozbawionych większości praw plebejuszy zarysował się prawdopodobnie w VI w. p.n.e. Walka plebejuszy z patrycjuszami nasiliła się w okresie wczesnej republiki. Z początkiem II w.p.n.e. Rzym wszedł w okres charakteryzujący się najwyższym rozwojem niewolnictwa. Nigdy i nigdzie w starożytności nie posługiwano się niewolniczą pracą na taką skalę, jak w Italii w wiekach II-I p.n.e. powiększenie liczby niewolników przyczyniło się do pogorszenia ich sytuacji prawnej. W Rzymie tej epoki kształtuje się pogląd, wedle którego niewolnik był rzeczą, a więc znajdował się całkowicie w ręku właściciela. Zgodnie też z nim państwo nie powinno ingerować w stosunki między nim a jego panem, nawet jeśli pan odznaczał się wyjątkowym okrucieństwem i posuwał się aż do pozbawienia niewolnika życia.

Zgromadzenie ludowe

Zgromadzenie nosiły nazwę „Komicji”. Obywatele rzymscy tworzyli trzy rodzaje zgromadzeń:

Komicje centurialne: zgromadzenie centurii – zorganizowane wg podziału majątkowego (193 centurie), a wzorowane wg podziału na centurie – jedn. wojskowe, gdyż w prostej linii wywodziły się one właśnie z podziału wojskowego: lepiej uzbrojeni, a więc zamożniejsi, głosując na zgromadzeniu jako pierwsi, pomimo faktu, że było ich mniej, to jednak mając więcej jednostek głosujących (98 centurii) z reguły przesądzali sprawę. Komicja centurialne zwoływał urzędnik mający ius agendi cum populo, czyli prawo do zwoływania zgromadzeń ludowych. W tym przypadku mógł to być konsul, pretor lub dyktator. Komicja centurialne zbierały się na Polu Marsowym (campus Martius) i wybierały wyższych urzędników w Republice Rzymskiej: konsulów, pretorów i cenzorów oraz decydowały o wojnie i pokoju. Komicja te były również organem prawodawczym, czyli uchwalały ustawy (leges). W zakresie wymiaru sprawiedliwości były one sądem apelacyjnym w sprawach gardłowych.

Komicje kurialne: Zgromadzenie zbierało się na Forum Romanum. Głosowano według przynależności do kurii (curiatim). Większość głosów w jednej kurii, dawała jeden głos dla całej kurii. Jako pierwsza głosowała pierwsza kuria (princeps). Pozostałe kurie głosowały po niej, przy czym następowało to już jednocześnie. Wyniki głosowania podawano do publicznej wiadomości (renuntiatio).

Do uprawnień kurii należało:
- wybór króla i wyższych urzędników.
- nadawanie królowi zwierzchniej władzy (imperium).
- zatwierdzanie lub odrzucanie wyroku dotyczącego zdrady stanu
- rozpatrywanie odwołań od decyzji urzędników.
- sprawy wojny i pokoju.
- ogłaszano przejście władzy ojcowskiej na innego członka rodziny (arrogatio).
- decyzje o usunięcie członka z kurii.

Komicje trybusowe: Do zgromadzenie trybusowego (comitia tributa) obywatele przynależeli według dzielnicy zamieszkania (tribus). Spotkania odbywały się na Kapitolu, Forum Romanum bądź na Campus Martius. Zwoływali je jedynie wyżsi urzędnicy: konsul, pretor, edyl kurulny, trybun ludowy. Dla omówienia interesów plebejuszy zwoływano zgromadzenie ludowe zwane concilium plebis. Zwołać je mógł jedynie trybun ludowy, przy czym tej dokonywali kolegialnie, chyba że którykolwiek z nich, uzyskał pełnomocnictwa do dokonania tego w imieniu kolegów w urzędzie.

Zgromadzenie trybusowe miało następujące uprawnienia:
- pracowało nad projektami ustaw, przedstawionych przez trybunów ludowych. (comitia tribunicia).
- dokonywały wyboru trybunów ludowych.
- dokonywały wyboru trybunów wojskowych, edyla, kwestora, niższych urzędników
- wydawało wyroki sądowe na sumę powyżej 3000 asów (pieniądze), na podstawie decyzji urzędników.

Senat

Senat (senatus) w okresie republiki, stał się najważniejszym organem władzy państwowej. Kadencja senatu trwała 5 lat. W senacie mogli zasiadać obywatele rzymscy, wolno urodzeni, o nienagannej opinii, będący w wieku co najmniej 45 lat. Była to rada złożona z byłych urzędników. Senatorzy byli praktycznie nieusuwalni, jedynie cenzor w uzasadnionych przypadkach mógł skreślić poszczególne osoby z listy senatorów. Obradom rady zwoływanej przez urzędników np. pretora przewodniczył jeden z konsulów: princeps senatus. Zwołujący senat wygłaszał referat, do którego odnosił się przewodniczący rady. Następnie wypowiadali się co godniejsi senatorowi, niższych rangą senatorów nie pytano o zdanie. Decyzja rady zapadała w jawnym głosowaniu: senatorowie przechodzili na jedną ze stron sali obrad tzw. kurii. Senat był w zasadzie organem doradczym, jego opinie nie miały mocy wiążącej, ale urzędnicy liczyli się ze zdaniem senatorów.

Do uprawnień senatu można zaliczyć:
- wypowiedzenie wojny
- zawarcie pokoju
- przyjmowanie poselstw z obcych państw
- wyznaczanie prokonsulów i namiestników prowincji
- kierował sprawami finansowymi państwa
- zarządzanie poboru rekrutów
- przeprowadzanie wyborów urzędników
- nadzorował sprawy religijne
- ustanawiał i znosił kulty
- ogłaszał stan wyjątkowy

Sądy

Czynności sędziowskie początkowo wykonywali konsulowie, następnie kompetencje w tym zakresie przekazano urzędowi pretora. W postępowaniu karnym prawo orzekania wyroków należało do Zgromadzenia ludowego, by od 149 r. p.n.e. przenieść na nowo utworzone sądy kryminalne. W sprawowaniu sądów uczestniczyli obywateli wpisani przez pretora miejskiego na listę sędziów przysięgłych. Początkowo mogli nimi być jedynie członkowie stanu senatorskiego, ale z czasem sytuacja uległa zmianie i zaszczytu tego dostąpić mogli także ludzie bogaci nie zasiadający w senacie. Po roku 70 p.n.e. do pełnienia tej funkcji, zostali dopuszczeni także przedstawiciele plebsu, kierujący poszczególnymi dzielnicami.

Urzędnicy

Urzędy w Rzymie były dostępne dla ludzi bogatych - w początkach republiki tylko dla patrycjuszy, od IV wieku także dla plebejuszy. Urzędnicy (magistratus) nie otrzymywali pensji, piastowali zaszczytną godność (urząd określano mianem "honor"), która wymagała finansowania różnych przedsięwzięć z "własnej kieszeni". Zasadą była jednoroczność i kolegialność urzędu, tj. piastowanie stanowiska przez dwóch, czterech itp. urzędników. Urzędnicy sprawowali władzę wykonawczą w sprawach wojskowo-religijnych (imperium) i cywilnych (potestas).

Konsulowie – (dwóch) byli najważniejszymi urzędnikami w państwie. Posiadali pełnię władzy cywilnej i wojskowej. Konsulowie kierowali armią, interpretowali tzw. auspicja czyli znaki wróżebne, które służyły za podstawę do podjęcia ważnych decyzji. Ich imiona służyły do datowania roku. Konsul zwoływał zgromadzenie ludowe, oraz przewodniczył obradom senatu.

Pretor – (jeden) Zajmował się wymiarem sprawiedliwości, mógł dowodzić armią, był zastępcą konuli, mógł otrzymywać namiestnictwo w prowincjach.

Edyl – (czterech) nadzorowali porządek i bezpieczeństwo w mieście, zaopatrywanie mieszkańców miasta w żywność, ustalali ceny, na zlecenie senatu, urządzali igrzyska

Kwestorzy – zarządzali archiwum państwowym, towarszyszyli namiestnikom prowincji.

Trybun plebejski - byli wybierani przez zgromadzenia plebejskie. Trybun miał prawo weta wobec decyzji innych urzędników, uwięzienia urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych. Trybuni wyrośli przede wszystkim na obrońców plebsu przed nadużyciami ze strony patrycjatu. Urząd trybuna ludowego zastrzeżony był jedynie dla plebejuszy. Trybunowi przypadała nietykalność osobista.

Cenzor - dokonywali spisu obywateli, układali listy senatu, madzorowali dzierżawę publicznych dochodów, dbali o publiczne budynki.

Dyktator - Dyktator był urzędnikiem o nadzwyczajnych pełnomocnictwach. Powoływano go w okresie stanu nadzwyczajnego, np.: w czasie wojny. O powołaniu dyktatora decydował senat, a mianował go jeden z konsulów. Dyktatorem mógł być jedynie były konsul.