Gleba to element środowiska geograficznego bezpośrednio uzależniony od klimatu, składu mineralnego skały macierzystej, warunków wodnych oraz szaty roślinnej.
Skład procentowy gleby przedstawia się następująco:
- 45% części mineralne,
- 25% woda,
- 25% powietrze,
- 5% substancje organiczne ( w tym 90% humusu tzw. próchnicy gruntowej ).
W zależności od tego, który z wymienionych składników dominował w procesie glebotwórczym wykształcił się określony typ gleby. Proces glebotwórczy polega na stopniowej zmianie zwietrzeliny w glebę. Proces ten prowadzi do wytwarzania poziomów glebowych, które różnią się miedzy sobą barwą, ilością próchnicy, wielkością cząstek mineralnych i strukturą.
Żyzność gleby (naturalne właściwości gleby, dzięki którym może ona zaopatrywać rośliny w składniki pokarmowe, wodę i powietrze. O żyzności gleby decydują m.in. grubość warstwy próchniczej i ilość soli mineralnych. Żyzność gleby można zwiększyć głównie przez nawożenie, meliorację oraz odpowiednią jej uprawę) zależy od wielu czynników, w tym przede wszystkim od:
- warunków klimatycznych
- rodzajów skały, na której powstaje
- rzeźby terenu
Gleby w Polsce
Rozwój gleb na obszarze Polski datuje się od czasu ustąpienia ostatniego lodowca (ok. 12 000 lat temu). Zaczęły wówczas tworzyć się gleby tundrowe. Dopiero później, po ociepleniu się klimatu i pokryciu kraju przez las iglasty rozpoczął się charakterystyczny dla naszego obszaru proces glebotwórczy, jakim jest bielicowanie, polegające głównie na rozkładzie ściółki leśnej przez grzyby w środowisku kwaśnym. W ten sposób powstają gleby kwaśne bielicowe.
W podłożu lasów liściastych, w środowisku mniej kwaśnym, tworzą się z kolei gleby brunatne. Gleby bielicowe i brunatne są rozmieszczone na obszarze całej Polski, zajmując ponad 77% ogólnej powierzchni gleb.
Najlepszymi glebami naszego kraju są czarnoziemy. Są to gleby silnie próchniczne, powstające najczęściej na lessach pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej. Większe powierzchnie czarnoziemów spotykamy głównie na południowym wschodzie. Zajmują one jedynie ok. 1% powierzchni uprawnej.
CHARAKTERYSTYKA I ROZMIESZCZENIE GLEB W POLSCE:
BIELICOWE (25%) – Wytworzone z ubogich piasków lub na przepuszczalnych zwietrzelinach skał masywnych (głównie granity). Kształtują się pod wpływem roślinności borowej w kwaśnym środowisku. Poziom ściółki i próchniczny-miąższości do 20 cm, poziom wymywania związków glinu i żelaza ma miąższość ok. 15 cm i jasną barwę, poniżej występuje brunatnordzawy poziom wymywania (iluwialny). Występują na całym obszarze Polski.
CZARNOZIEMY (1%) – Wytworzone przeważnie z lessów pod wpływem roślinności stepowej. Miąższy poziom próchniczny, nawet ponad 70 cm, pod nim występuje poziom przejściowy. Bardzo korzystne właściwości fizyczne i duża żyzność, pH 5,5 – 7,0. Występowanie: Wyżyna Sandomierska i Miechowska, Płaskowyż Proszowski, Głubczycki, Pogórze Rzeszowskie, Wyżyna Kielecka.
BRUNATNE (52%):
- WŁAŚCIWE – Wytworzone pod roślinnością lasów liściastych z utworów pyłowych, glin lodowcowych, piasków gliniastych, a na terenach górskich ze zwietrzelin skał masywnych (piaskowców, granitów, gnejsów). Pod warstwą ściółki występuje poziom próchniczny o miąższości do 30 cm, a pod nim miąższy poziom brunatnienia. Występowanie (tam gdzie występują osady pyłowe i uboższe lessy): Wyżyna Lubelska, rejon Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Nizina Śląska i Przedgórze Sudeckie.
- KWAŚNE – Wytworzone ze skał kwaśnych (zwietrzeliny granitów granitognejsów, gruboziarnistych piaskowców, odwapnionych iłów i glin). Od gleb brunatnych właściwych różnią się mniejszą aktywnością biologiczną oraz kwaśnym odczynem (pH<5). Występowanie: tereny górskie i podgórskie oraz Polska niżowa: pas między Wrocławiem i Kaliszem, Nizina Szczecińska
CZARNE ZIEMIE (2%) – Wytworzone na utworach zasobnych w minerały ilaste i wapń, kształtowały się głównie pod wpływem roślinności darniowo-łąkowej. Płytko zalegające wody gruntowe sprzyjają powstawaniu i akumulacji próchnicy, dlatego poziom próchniczny jest bardzo miąższy, bezpośrednio po nim występuje skała macierzysta. Występowanie: obniżenia terenu, w których występowały kiedyś bagna, jeziora lub starorzecza, Kujawy, okolice Pyrzyc, Wrocławia.
RĘDZINY (1%) – Wytworzone na podłożu węglanowym (skały wapienne: wa-pienie, margle, dolomity oraz skały siarczanowe: gipsy). Miąższość poziomu próchnicznego oraz inne właściwości zależą od skały macierzystej oraz intensywności procesu brunatnienia i gromadzenia próchnicy. Występowanie: Tatry Zachodnie, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Roztocze, Wyżyna Lubelska.
MADY (5%)
- RZECZNE – Wytworzone na osadach rzecznych. Miąższość poszczególnych poziomów jest zależna od wieku gleby i jej położenia w dolinie - im bliżej wody tym słabiej wykształcone poziomy glebowe (częściej zmywany materiał). Występowanie: doliny rzeczne, delty, zwłaszcza delta Wisły-Żuławy.
- MORSKIE – Wytworzone z osadów morskich na terenach okresowo zalewanych. Wykazują warstwową budowę profilu, a od gleb rzecznych odróżnia je m.in. obecność muszelek w poziomach glebowych. Występowanie: niewielkie powierzchnie nad Zatoką Gdańską.
Gleby astrefowe
PROFIL GLEBOWY - główne poziomy glebowe
| Symbol | Poziom | Charakterystyka poziomu |
|---|---|---|
| O | organiczny | Występuje na powierzchni, jest utworzony w warunkach bez-tlenowych (gleby organiczne) lub tlenowych (gleby mineralne i mineralno-organiczne). |
| A | próchniczny | Występuje na powierzchni, przeważnie ma ciemną barwę-od szarości do czerni, zależnie od stopnia zhumifikowania materii organicznej. Miąższość poziomu zależy od typu oraz stopnia wykształcenia gleby (wiek). |
| E | wymywania (eluwialny) | Występuje bezpośrednio pod poziomem organicznym lub próchnicznym. Jest charakterystyczny m.in. dla gleb bielicowych i płowych. Odznacza się jasnoszarą, a czasami nawet białą barwą, którą zawdzięcza wymyciu związków barwnych w głąb profilu glebowego. |
| B | wzbogacenia | Poziom ten ma zabarwienie rdzawoszare, jasnobrunatne lub zbliżone. Charakteryzuje się nagromadzeniem materii wskutek wymywania i/lub wietrzenia. Poziom może zawierać węglany i inne sole, a także związki próchniczne. |
| G | glejowy | Wykształca się w warunkach wilgotnienia i słabego dostępu lub braku tlenu. Charakteryzuje się popielatym, zielonkawym albo niebieskawym zabarwieniem. |
| M | murszowy | Charakterystyczny dla pobagiennych gleb organicznych: torfowych, gytiowych, mułowych. Masa organiczna dzieli się na drobne agregaty lub przybiera postać ziaren. |
| P | bagienny | Jest to część profilu gleby (powierzchniowa lub podpowierzchniowa), która jest objęta bagiennym procesem glebotwórczym. Poziom charakterystyczny dla gleb: mułowych, torfowo-mułowych oraz gytiowych |
| C | skały macierzystej | Przeważnie jest to niezmieniony procesami glebotwórczymi luźny lub lity materiał skalny, z którego rozwinęła się gleba. |
| D | podłoże mineralne | Nielite podłoże gleb organicznych, np. aluwia (piaski, iły, mułki). |
| R | podłoże skalne | Materiał zalegający poniżej poziomu skały macierzystej. Jest to skała lita, spękana lub zwięzła, która występuje w podłożu. |
KLASY BONITACYJNE
Bonitacja gleb, ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej, biorąca pod uwagę żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, stopień kultury gleby i trudność jej uprawy, w powiązaniu agroklimatem, rzeźbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych. W zależności od przyjętej bonitacji wartość użytkową wy-raża się w klasach lub w punktach.
Przy bonitacji gleb uwzględnia się następujące kryteria:
1) budowę profilu glebowego (typ i podtyp gleby, rodzaj, gatunek i miąższość po-ziomu próchnicznego oraz zawartość próchnicy, odczyn i skład chemiczny, właści-wości fizyczne)
2) stosunki wilgotnościowe, uwarunkowane położeniem w terenie,
3) wysokość n.p.m.
Na podstawie tych kryteriów zalicza się gleby do odpowiednich klas bonitacyjnych (klasyfikacja bonitacyjna gleb). Czynnikami uzupełniającymi bonitacji gleb są właści-wości otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy.
W polskim systemie bonitacji gleb wyróżnia się 8 klas gleb gruntów ornych (I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI) i 6 klas gleb użytków zielonych (I, II, III, IV, V, VI). Gleby orne bardzo dobre i dobre (I-IIIb) zajmują w Polsce 28,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych, gleby średniej jakości (IVa i IVb) - 39,1%, gleby słabe i bardzo słabe (V i VI) - 32,3%. W ogólnej powierzchni użytków zielonych klasy najsłabsze (V i VI) stanowią aż 42,6%.
KLASYFIKACJA GLEB
| KLASA | PRZYKŁAD |
|---|---|
| I – gleby orne najlepsze | czarnoziemy, mady pyłowe, mady próchniczne, niektóre czarne ziemie, rędziny i gleby brunatne wytworzone z lessów |
| II – gleby orne bardzo dobre | gleby takich rodzajów jak klasa I, a także niektóre gleby płowe i brunatne |
| IIIa – gleby orne dobre | gleby brunatne i płowe, zdegradowane czarnoziemy, mady piaszczyste, niektóre rędziny, nie wymagające melioracji (lub zmeliorowane) gleby torfowo-murszowe i torfowe |
| IIIb – gleby orne średnio dobre | gleby brunatne, płowe i opadowo-glejowe, czarne ziemie, rędziny, nie wymagające melioracji (lub zmeliorowane) gleby orne torfowo-murszowe i torfowe |
| IVa – gleby orne średniej jakości, lepsze | gleby brunatne, płowe, bielicowe, brunatne, płowe i opadowo-glejowe, podmokłe czarnoziemy, mady ciężkie, rędziny, zmeliorowane gleby torfowe i torfowo-murszowe |
| IVb – gleby orne średniej jakości gorsze | (to samo, co wyżej) |
| V – gleby orne słabe | gleby brunatne, rdzawe, płowe, bielicowe wytworzone z piasków i żwirów gliniastych, płytkie mady, rędziny i gleby kamieniste |
| VI gleby orne najsłabsze | Gleby rdzawe, bielicowe, rankery, płytkie rędziny inicjalne, ciężkie mady podmokłe |
Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy:
- równoleżnikowy – od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską
- południkowy – od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii
W Polsce przeważają gleby średniej jakości i gleby słabe. Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju, szczególnie w części północnej i środkowej. Gleby te wymagają wzbogacania w obornik, kompost, nawozy sztuczne, wymagają wapnowania, a nierzadko - uregulowania stosunków wodnych
Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Jedynie wąski pas nizin środkowych i nadmorskich poddaje się temu procesowi w niewielkim stopniu. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja spowodowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, stepowanie, zamulenie. Cechy te posiada większość gleb obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych.
Dewastacja i degradacja gleb jest powodowana przez: górnictwo, przemysł (energetyka, hutnictwo), przemysł chemiczny, transport, chemizację, intensyfikację rolnictwa, gospodarkę komunalną, wycieki produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu i magazynowania.