Zmiany w znaczeniach wyrazów "czelny" i "ciekawy" na przestrzeni wieków

W ciągu wieków wszystko się zmienia. W miarę rozwoju cywilizacyjnego pojawiają się nowe wynalazki, którym trzeba przydzielić odpowiednią nazwę. Mogą to być wynalazki przydatne ludziom, które ułatwiają nam życie, ale też takie, które przynoszą więcej szkody niż pożytku. Zmienia się język i dzięki odpowiednim słownikom możemy to zaobserwować. Wiele wyrazów, używanych kilka wieków temu, dziś jest dla nas niezrozumiałych. Są jednak też takie, które tak, jak istniały dawniej, tak istnieją dziś. Niejednokrotnie jednak zmieniło się ich znaczenie. Każdy z nas może porównać znaczenia jakiegoś wyrazu sięgając na przykład najpierw do „Słownika etymologicznego języka polskiego”, a potem do „Słownika współczesnego języka polskiego”. W tej pracy jednak skupię się na dwóch przymiotnikach: „czelny” i „ciekawy”. Czy zmieniło się ich znaczenie w ciągu wieków? Jeśli tak, to co oznaczały kiedyś, a co oznaczają dziś? Między innymi na te pytania postaram się odpowiedzieć w mojej pracy.
Rozglądając się za materiałami do pracy nie uniknęłam momentów zdziwienia, kiedy docierałam do znaczeń szukanych przeze mnie słów. Wyraz „czelny” kojarzył mi się ze słowem „bezczelny”. Byłam przekonana, że to jego przeciwieństwo. Zmylił mnie fakt, że często w języku polskim wyrazy przeciwstawne tworzy się przez dołożenie jakiegoś przedrostka np. „anty-” w wyrazie „antyteza”, „nie-” w „niedobry”, „a-” w „aspołeczny” i wreszcie „bez-” w „bezowocny”.
Już Aleksander Brckner uświadomił mi, że przymiotnik „czelny” należy kojarzyć ze słowem „czoło”. Mało tego, okazało się, że wyraz „bezczelny” nie jest jego antonimem, a synonimem.
Więcej na ten temat dowiedziałam się ze słownika Andrzeja Bańkowskiego. Okazało się, że przymiotnik „czelny” miał dwa główne znaczenia. Pierwszym z nich posługiwano się między XV a XIX wiekiem. Wtedy to wyraz ten oznaczał tyle, co czołowy, przedni, frontowy, a nawet naczelny, czy główny. Określenia te kojarzą się z militariami. Oprócz tego jednak istniało też całkiem odmienne znaczenie wyrazu „czelny”, gdyż w XVI wieku takim mianem nazywano ozdobę noszoną na czole. Po XVII wieku przymiotnik „czelny” zaczął być zastępowany przez określenie „czołowy”. Pewnie dlatego dziś uznawany jest za wyraz przestarzały i bardzo rzadko używany.
Linde, w swoim słowniku, również zaznaczył obecność wyrazu „czelny”. W słowniku znajdziemy nie tylko definicję szukanego przymiotnika, ale też jego przykładowe użycie w zdaniu. Linde potwierdza moje wcześniejsze skojarzenie wyrazu „czelny” z militariami. Przypisuje pochodzenie wyrazu do „czoła”. Tłumaczy też, że przymiotnik ten można zastąpić słowem „frontowe”. Pokazuje to na przykładzie zdania: „Litwa mężnie pierwsze najazdy i potkanie czelne Polakom wytrzymała”, gdzie „potkanie czelne” oznacza spotkanie frontowe, twarzą w twarz.
Oprócz tego znaczenia, Linde wspomina o tym, że wyraz „czelny” można było zastępować przymiotnikiem „naczelny”, „przodkujący”, czy po prostu „będący na czele”. Najlepiej zobrazuje to jeden z przykładów przytoczonych przez samego autora: „Zgromadzili się książęta i wojewodowie i czelni panowie, którzy byli nad innemi postawieni”. Zdanie można zrozumieć w ten sposób, że zebrały się wszystkie osoby, które w danym kraju, mieście, czy po prostu na danym terenie były najważniejsze, piastowały najwyższe tytuły, przodowały pozostałym.
Mieczysław Szymczak, w swoim słowniku, ujmuje wyraz „czelny”, jednak od razu zastrzega, iż jest to wyraz przestarzały. Jego zdaniem określeniem takim mianuje się kogoś nadmiernie śmiałego, ale też aroganckiego, bezczelnego i zuchwałego. Jako przykład, podaje wyrażenie „czelny młokos”, oznaczające aroganckiego młodego człowieka.
Z tego względu, że wyraz „czelny” jest wyrazem przestarzałym, wiele słowników w ogóle o nim nie wspomina. Zamiast tego można wtedy znaleźć rzeczownik „czelność”, wiązany z zuchwałością, bezczelnością i arogancją.
Łatwo można zauważyć, że znaczenie słowa „czelny” zmieniało się przez wieki. Najpierw było kojarzone z militariami, potem takim określeniem nazywano ozdobę noszoną na czole, aż w końcu używało się słowa „czelny” jako synonimu do słów „arogancki” czy „zuchwały”. Jak wspominałam, słowo te w dzisiejszych czasach należy do przestarzałych, a już od wieku XVII zastępowane było przez przymiotnik „czołowy”. Współcześnie używa się właśnie tego określenia.
Transformacje znaczeniowe nie ominęły też drugiego wyrazu, którym się zajmę, mianowicie przymiotnika „ciekawy”. Podejrzewałam, że z szukaniem znaczeń tego wyrazu będzie łatwiej. Nigdy się też nie zastanawiałam, czy przymiotnik „ciekawy” mógł znaczyć kiedyś coś innego, niż dziś. Rzeczywiście okazało się, że wyraz ten nie zawsze oznaczał jakąś rzecz dla nas interesującą, wzbudzającą naszą ciekawość, czy też człowieka zainteresowanego pewnym zjawiskiem i chcącego się na jego temat dowiedzieć więcej.
Trudno uwierzyć dziś, że mianem „człowieka ciekawego” określano kogoś, kto był skłonny do szybkiego i częstego biegania. Potem zaczęto tak nazywać osobę bardzo ruchliwą, niespokojną, a co za tym idzie, również osobę niestateczną i nierozważną. Takie znaczenie przymiotnika „ciekawy” utrzymywało się między XVI a XVIII wiekiem. Dziś można je usłyszeć w rozmowach między myśliwymi, którzy tak określają tropiącego psa, też przecież cechującego się szybkim biegiem. O podobnym znaczeniu słowa „ciekawy” wspomina, w swoim słowniku Linde. Tyle, że on odnosi się do zająca: „Zająca prędkiego myśliwy zwie ciekawym”. Później nawiązuje również do szybko płynącego czasu: „Czas ciekawy, prędko uciekający(...)”. „Ciekawy” w pewnym momencie oznaczał nawet kogoś popędliwego i porywczego: „ W postępkach swoich zawsze był ciekawy”. Przymiotnikiem „ciekawy” można było też nazwać kogoś domyślnego lub coś przenikającego np. „ciekawy umysł”.
W wieku XVIII przymiotnik „ciekawy” zaczął pojawiać się w tzw. mowie salonowej i oznaczał kogoś starannego, troskliwego, ale również żądnego nowości, nowych wrażeń, no i wreszcie osobę interesującą się wszystkim wokół. Okazuje się jednak, że jeszcze w wieku XVIII mianem „człowieka ciekawego” określano też taką osobę, która swoją niezwykłością budziła w innych zainteresowanie. Takie znaczenie przetrwało również po dziś dzień.
W najbardziej współczesnej wersji przymiotnika „ciekawy” używamy do określenia czegoś lub kogoś, wzbudzającego nasze zainteresowanie, interesującego, skupiającego naszą uwagę np. ciekawe czasopismo, ciekawa wypowiedź, ciekawy mężczyzna. „Ciekawy” oznacza też człowieka interesującego się kimś lub czymś, a nawet dociekliwego. Takim przykładem jest: dziecko ciekawe świata. Wyrazu „ciekawy” możemy również użyć w formie rzeczownika i wtedy będzie on oznaczał ludzi interesujących się czymś w danej chwili, chcących się czegoś dowiedzieć, nawet żądnych wrażeń. Nazywamy ich ciekawskimi lub gapiami.
Jest mnóstwo innych określeń, którymi można zastąpić wyraz „ciekawy”. Coś lub ktoś może być przecież intrygujące, czy też zajmujące lub atrakcyjne. Dla każdego „ciekawy” może oznaczać coś innego. Dla jednych ciekawym jest coś widowiskowego i spektakularnego, a dla innych coś skromnego i tajemniczego. Trzeba jednak się w jednym zgodzić- wyraz ten przez wieki uległ ogromnym transformacjom.
Już te dwa podane przeze mnie przykłady- wyrazy „czelny” i „ciekawy”- dowodzą temu, że słowa, które są dziś częściej lub rzadziej przez nas używane, musiały przejść w ciągu wieków przez wiele etapów, aby mogły oznaczać to, co znaczą współcześnie. Wiele z nich kiedyś miało takie zadziwiające znaczenie, że mało kto wymyśliłby je bez zajrzenia do „Słownika etymologicznego”. Jesteśmy w o tyle komfortowej sytuacji i żyjemy w tak wygodnych czasach, że dostęp do tego typu słowników mamy praktycznie nieograniczony. Trudniejszy w dostępie są tylko słowniki starsze. Nie ulega, więc wątpliwości, że zagłębianie się w pracy badawczej nad znaczeniem czy pisownią danego wyrazu, porównywanie tych wyników wymaga olbrzymiego nakładu sił i wytrwałości. Czasem warto się tego podjąć, gdyż można dowiedzieć się naprawdę bardzo ciekawych rzeczy, z których przeciętny człowiek zwyczajnie nie zdaje sobie sprawy.