Starożytnosc

Epika-świat przedstawiony przez autora poprzez opowiadanie i opis (epopeja, nowela, opowiadanie, powieść)
Liryka-świat osobistych doznań „ja” lirycznego (monolog)(elegia, tren, oda, pieśń, hymn, erotyk, sonet)
Dramat-bohaterowie prezentują się sami poprzez swoje działanie (dialog i monolog)(tragedia, komedia, dramat właściwy)
Klasycyzm-prąd kulturowy powstał w starożytności, którego wzorce obowiązywały w kulturze europejskiej do końca XVIII
Klasyka-dzieła literackie utrwalone jako wzorcowe przez tradycję, początki literatury greckiej Homer „Iliada” i „Odyseja”
Ateny głównym ośrodkiem literatury helleńskiej, podział literatury greckiej na okresy: *wiek epiki – VIII pne, *wiek liryki – VIII-VII pne, *wiek dramatu – V pne, *wiek epigramatu – III pne
Przedstawiciele rzymskiej kultury antycznej: Horacy, Owidiusz, Wergiliusz, Seneka, Marek Aureliusz
Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej, pełni funkcje poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśniania zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz niepokojących trudnych do wytłumaczenia zjawisk przyrody. Mity powstały poza historią i poza realnymi doświadczeniami. Dzielimy je na:
a) teogoniczne – poświęcone bogom i bóstwom
b) kosmogeniczne – mówiące o powstaniu świata i zjawiskach występujących w przyrodzie
c) antropogeniczne – przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały znaczącą rolę w starożytnym świecie
Opowieść mityczna nie jest wyrażona wprost, ważną rolę odgrywa tu metafora, alegoria i symbol. Świat wierzeń greckich cechował politeizm (wielobóstwo) i antropocentyzm (podobieństwo bogów do ludzi)
Pojęcie prometeizmu. Należy je rozumieć jako poświęcenie dla idei, jako postępowanie jednostki mające na celu dobro całej zbiorowości lub dobro ludzkości, a także jako wyraz buntu przeciwko potęgom wyższym i normom krępującym wolność ducha.
Uranos (niebo) Gaja (ziemia) Prometeusz – stworzył człowieka (tytan), Epimeteusz – jego brat Syzyf – założyciel i król Koryntu. Herakles (nadludzka siła) Hades, Ares, Hermes, Zeus, Hera, Afrodyta, Minos – król Krety, Posejdon
Wergiliusz – Eneida – patriotyzm, heroizm, męstwo
Horacy – mądre refleksje (satyry i listy poetyckie)
Epopeja – epos powstała w starożytności, greckim twórcą był Homer, a rzymskim Wergiliusz. Trwała do 17 wieku, a potem zastąpiła ją powieść.
- rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje mityczne, legendarne lub historyczne bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej
- plan pierwszy stanowi fabuła
- narrator ujawnia się w inwokacji
- epicki dystans
- styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji
- o wyniku końcowym akcji decydowało przeznaczenie (Mojra) któremu podlegali zarówno ludzie jak i bogowie
Iliada – (Homer) powstała na przełomie IX i VIII w. pne. Podzielona na 24 księgi opowiada historię 40 dni dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków
Syn króla Troi – Parys - Król Troi – Priam - Menelaus – Sparta - Helena – żona Menelausa - Odyseusz = koń trojański, zwycięstwo Greków
Odyseja – I połowa VIII pne Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troję, jeden z najdzielniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona błąkał się 10 lat po morzu, doznał wielu przygód, stracił wszystkich towarzyszy, dzięki opiece bogini Pallas Atenę powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go żona Penelopa i syn Telemach
Antygona – Sofokles – Kreon – król Teb, stryj Antygony, Polinejkesa, Ismeny, Eteoklesa, Jego żona Eurydyka, syn Hajmon
Tragedia klasyczna
1. Klasyczne trzy jedności – miejsca, czasu ,akcji
2. Klasyczna budowa akcji – prolog , zawężanie akcji, akcja właściwa a) perypetie b) punkt kulminacyjny – rozwiązanie akcji
3. Akcja typu konfliktowego – akcja opiera się na konflikcie nie rozwiązanym prowadzącym do tragicznego zakończenia
4. Występowanie chóru w roli informatora, w roli komentatora wydarzeń
5. Kreacja bohatera – wysoki status społeczny
Tyrteusz – liryka patriotyczna Safona – poetka miłość
Anakreont – piewca wina Symonides – pieśni chóralne
Gatunki poezji lirycznej
- hymn – pieśń pochwalna
- prozoelion – procesyjna
- pean – okrzyk na cześć Apollina
- dytyramb – okrzyk na cześć Dionizosa
- epinikon – pochwalna na cześć igrzysk sportowych
- skalion – pieśń biesiadna
- eratikon – miłosna
- epithalamon – weselna
- tren – żałobna
Filozofia – Nauka wyjaśniająca pogląd na świat
Filozofia starożytna zajmowała się określeniem istoty piękna w literaturze oraz zasad i konwencji w niej panujących. Arystoteles twórca petyki klasycznej czyli zbioru reguł i zasad teoretyczno-literackich. Za literaturę piękną uważał lirykę, tragedię, epopeję. Stworzył zasady i normy których przestrzegać mieli pisarze aż do XIX w. Jego poetykę nazywa się normatywną
Stoicyzm – zapoczątkowany przez Zenona z Kition (dobro to cnota), ideał – mędrzec ( Seneka, Marek Aureliusz)
Epikureizm – Epikur – dążenie do szczęścia
Hedonizm – użycie życia
Biblia
Każda religia starała się wyjaśnić swoim wiernym nie zrozumiałe dla niego sprawy, wychowywać swych wyznawców. Biblia jest jedną z tych ksiąg, daje nam obraz dawnych kultur, jest skarbnicą myśli ludzkiej, na jej podstawie poznajemy dążenia ludzi do poznania prawdy, doskonalenia moralnego i tworzenie coraz doskonalszych form życia społecznego. Biblia z greckiego znaczy Księgi. Biblia powstała w ciągu XIII w. pne, najstarszym utworem jest Stary Testament. Nowy Testament – najnowsza część Biblii powstał x I w ne (od 51 do 86 r). Biblia jest utworem trójjęzycznym. Stary Testament pisany był po hebrajsku, niektóre po aramejsku, grecku. Teksty Nowego Testamentu w języku greckim z wyjątkiem Ewangelii Św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku. Biblia jest napisana przez wielu autorów, najpierw były to tylko komentarze, potem każdy z nich dopowiadał dzieje i w ten sposób powstała Biblia pisana ręką wielu ludzi. Teksty prawne pisał Mojżesz, mądrościowe – Salomon, hymny i psalmy – Dawid. W Nowym Testamencie są Ewangelie, które są dziełem czterech apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza, Jana. Biblia zawiera też dzieje apostolskie i Apokalipsę Św. Jana. Najdawniejszym tłumaczeniem Starego Testamentu jest Septhaginta (tłumaczenie 75). Przekładu całej Biblii na język łaciński dokonał w IV w. pne Św. Hieronim. Przekład ten został uznany i nazwany Wulgatą. Najważniejsze przekłady Biblii to katolickie: Biblia Królowej Zofii (XV w.), Biblia Leopolity (1561), Biblia Jakuba Wujka (1593). Innowiercze: Biblia brzeska (1563), Biblia nieśmicka (1572), Biblia gdańska (luteranie 1632). Siódmy przekład Biblii ukazał się dopiero po 333 latach w postaci Biblii Tysiąclecia (1965) tłumaczonej z języka oryginalnego. W Polsce pierwsze tłumaczenie dotyczyło przekładu Psałterza i nosiło ono nazwę Psałterza Floriańskiego. Drugie tłumaczenie to Psałterz Puławski. Następny przekład nosi nazwę Biblii Królowej Zofii zwanej inaczej Szaroszpatacką. W okresie Renesansu do rozpowszechnienia Biblii przyczyniła się reformacja. Protestanci wprowadzili Liturgię Słowa czyli czytanie Ewangelii, śpiewanie psalmów po których następowało kazanie Pastora. Wprowadzili oni również interpretację poszczególnych Ewangelii. Po wynalezieniu druku najpierw wydano Psałterze, pierwszy przekład ukazał się w 1532r w drukarni Hieronima Wietona. Pierwszy przekład Ewangelii – 1551r. , Nowy Testament- 1556r. w drukarni Szarffenbergera. Przekłady całości Biblii dokonał Jakub Wujek (katolicki przekład w 1599 r.)
Stary Testament
W jego skład wchodzą: pięcioksiąg mojżeszowy: Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa
-Księgi Historyczne
-Księgi Mądrościowe
-Księgi Prorockie
Księga rodzaju daje obraz stworzenia świata i człowieka. Oto jej zasadnicze zręby myślowe:
a) monoteizm – biblijny przekaz ukazuje jedynego Boga stwarzającego świat i człowieka. W tekście nie ma śladu dualizmu ani politeizmu
b) stworzenie z niczego – Bóg stworzył świat z nicości, a wszystko co istnieje zawdzięcza jemu swój byt
c) pierwotna dobroć stworzeń – każde stworzenie jest dobre, z czego wysuwa się wniosek, że zło fizyczne i moralne istniejące we współczesnym świecie nie pochodzi od Boga
d) godność człowieka- człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem Bożym, ukształtowanym na Jego obraz i podobieństwo
e) cel życia człowieka – panować nad przyrodą rozmnażając się, być posłusznym Bogu
Pouczenia Księgi Hioba
a) Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem
b) Cierpienie ma walory wychowawcze
c) Człowiek winien raczej czcić tajemnicze plany Opatrzności niż je badać
d) Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego
Psalmy
Na tekst Biblii składają się psalmy. Cały ich zbiór wynosi 150 utworów. W psalmie z przekładu Psałterza Puławskiego pochodzącego z XV w. oraz przekładu Czesława Miłosza opisane są liczne wskazówki i przykazania według których powinien żyć każdy człowiek aby po śmierci dostać się do Królestwa Niebieskiego. Psalm 8 jest utworem pochwalnym. Czci on bowiem Boga Ojca, który swoim dziełem dał życie i piękno. Ponadto Bóg wysławiony jest za to, że stworzył człowieka na kształt własny i podobieństwo, który z Jego rozkazu miał panować nad zwierzętami oraz wszelkim życiem istniejącym na Ziemi. W psalmie 45 przekładu Leopolda Staffa przedstawione są narodziny i życie Jezusa Chrystusa, który jest zbawicielem, królem narodu. To on walczy ze złem oraz nawraca i nakłania do wyznania wiary w Boga, swego ojca. Psalm 129 ukazuje prośby i wołania ludzi zanoszone do Boga. Nadzieja na poprawę życia pokładana jest w Bogu, który widząc ich cierpliwość i bojaźń prośby wkrótce spełni. Psalmy są zwierciadłem pobożności ludu Bożego. Obejmują one całokształt zbawczego planu Bożego do stworzenia świata przez wzloty i upadki człowieka w jego dążeniu ku Bogu, aż do czasów pełni Chrystusowej i wielkiej przemiany. Ta ostatnia cecha stanowi bezpośrednio przejście między społecznością dawną a nową zmierzającą ku pełnej realizacji planów Bożych.
Przypowieść
Przypowieść pochodzi od greckiego słowa parabola co znaczy zestawienie obok siebie. Parabola jako gatunek znana była w starożytności greckiej i rzymskiej, a uprawiał ją Arystoteles i Sokrates. Istotą przypowieści biblijnej jest porównanie dwóch składników – pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia codziennego, drugi ma charakter abstrakcyjnego pojęcia. Przypowieść ma więc charakter alegoryczny i symboliczny. Przypowieść ewangelijna to opowiadanie zmyślone oparte na podobieństwie lecz w zasadniczych rysach prawdopodobne, które ma na celu wyświetlenie w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnic królestwa Bożego, jego istoty, wymagań stawianych człowiekowi. Cechy charakterystyczne przypowieści ewangelijnej:
- jest ona opowiadaniem prawdopodobnym ale nie jest bajką
- przypowieść nie jest mitem
- przypowieść opiera się na porównaniu.
Współczesny podział przypowieści jako gatunku literackiego:
- rozwinięte porównanie
- rozwinięte symbole alegoria
- przykłady przypowieściowe
Wpływ Biblii na literaturę
Wpływ Biblii na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych związków z chrześcijańską kulturą europejską. Pismo Święte w różnorodny sposób oddziaływało na literaturę. Przede wszystkim było ono źródłem tematów występujących w piśmie parafraz (wolnego przykładu), przekształcenia lub aktualizacji. Biblia była skarbnicą fabuł literackich. Jest źródłem postaci i sytuacji. Bardzo wiele gatunków literackich wyrosło z Biblii np.:
- treny, psalmy, pieśni, przypowieści, proroctwa, apokalipsa (wizja ostatecznego sądu i końca świata).
W Średniowieczu Biblia oddziaływała na kazania i pieśni. Z Biblii też czerpano tematy do dramatów średniowiecznych zwanych misteriami. Pieśni Maryjne poświęcone Matce Boskiej mają też swój rodowód biblijny. Wpływ Biblii widać w utworze pt: ”Żywot pana Jezu Krysta” oraz w „Żołtarz Jezusów”. Autorem pierwszego jest Baltazar Opeć, a drugiego utworu Ładysław z Gżelniowa. W okresie Renesansu najpełniejszy wpływ Biblii widać w „Psałterzu Dawidów” Jana Kochanowskiego oraz w „Misteriach” takich jak „Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”. Autorem utworu jest Mikołaj z Wilkowiecka. W okresie Baroku wybitni poeci parafrazują psalmy. Są to: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Maciej-Kazimierz Sargiewski, Wacław Potocki, a najwybitniejszym osiągnięciem w tej dziedzinie jest ”Psalmodia Polska” Wespazjana Kochowskiego. Oświecenie spojrzało na Biblię bardziej rozumowo w wyniku propagowanego deizmu i ateizmu. Rzadziej sięgano po Biblię: Deizm: Bóg stworzył świat i na tym skończyła się jego rola. Ateizm – materialistyczny pogląd na świat tzn. nie było Boga, świat powstał z materii. Dopiero w okresie sentymentalizmu oraz po utracie niepodległości przez Polskę bardzo częstym motywem staną się opłakiwania ojczyzny na wzór proroków np.: psalm „Nad rzekami Babilonu”. W okresie Romantyzmu zwłaszcza po upadku powstania listopadowego wzrasta zainteresowanie Biblią. W literaturze patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. W okresie Romantyzmu wytworzy się pogląd przypisujący Polsce rolę Mesjasza, wybawiciela uciemiężonych narodów Europy. Wraca się do motywów biblijnych, proroków: Jeremiasza i Daniela oraz biblijnych wodzów: Mojżesza, Dawida. Wpływy te są widoczne w „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza „Dziady cz. III”, „Anhelli” J. Słowackiego, „Nieboska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Również twórczość Norwida rozwija się pod wpływem Biblii (obfitość cytatów, aluzji biblijnych). Pozytywizm oddala się od Biblii, choć jej wpływy widać np.: w twórczości Marii Konopnickiej. W modernizmie sięganie do Biblii staje się przejawem religijności twórcy bądź też artystycznej mody. Szczególnym zainteresowaniem w modernizmie cieszą się postacie Ewy, Salomei, Magdaleny, Kaina, Judasza. Przekonanie o zmierzchu cywilizowanego świat tworzą moderniści poematy utrzymane w duchu katastroficznym np.: hymny Jana Kasprowicza ujęte w dwa cykle tematyczne pt: „Ginącemu światu”, „Salwe Regina”. W literaturze współczesnej widoczne są dwa nurty. Pierwszy nawiązuje do poezji prorockiej i wzywa do heroicznego życia opartego na wierze. Poeci z tego kręgu aktualizują motywy starotestamentowe – Słonimski, Brandstaetter. Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej.
Ś r e d n i o w i e c z e
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek Średniowiecza wiąże się z 476 e. ne tj. z upadkiem Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XVw. (1453r. tj. upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 – odkryciem Ameryki. Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który kształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Epoka średniowiecza charakteryzuje się jeszcze walką między cesarstwem a papiestwem (korona i tiara), jak również wewnątrz państw obserwuje się walkę między władzą świecką i duchowną o prymat w państwie (miecz i krzyż). Kościół katolicki położył wielkie zasługi dla rozwoju kultury nauki, oświaty, literatury. Duchowni byli wówczas prawie jedynymi wykształconymi ludźmi. Znali łacinę, która była językiem liturgii kościelnej i językiem literatów, dyplomatów. Kościół stworzył literaturę. Należały do niej opowiadania: legendy z życia świętych, opowiadania i legendy o życiu rodzinnym świętych, pieśni religijne związane ze świętami kościelnymi wśród których na uwagę zasługują poświęcone Matce Bożej, zwane maryjnymi oraz dogmaty religijne czyli misterium i moralitet. Pierwszy z nich wystawiany był w kościołach z okazji Świąt Bożego Narodzenia lub Męki Pańskiej. Drugi posiadał pewne elementy świeckie i stanowił historię walki złych i dobrych duchów o duszę człowieka. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy Św. Augustyna, Św. Tomasza z Akwinu
Św. Augustyn
Twierdził, że celem człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy, a ponieważ dusza jest obrazem Boga i nosi w sobie Jego idee, poznanie prawdy i Boga może dokonywać się we wnętrzu człowieka. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu i On decyduje, komu dane będzie szczęście. Poznanie duszy i Bożej ekonomii, zdobycie owej łaski może ułatwić Kościół. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.
Św. Tomasz z Akwinu
Twierdził, że ważne jest doskonalenie wewnętrzne, hamowanie pożądań, zwłaszcza cielesnych. Człowiek przestrzegający norm etyki, prawa i sprawiedliwości jest nie tylko dobrym chrześcijaninem ale i wartościową jednostką w społeczeństwie.
Scholastyka – nauka zwana filozofią szkolną oparta na twierdzeniach przyjętych z góry tzw. apriorycznych, których głównym autorytetem jest Biblia oraz filozofia Arystotelesa
Franciszkanizm – Św. Franciszek z Asyżu. Postawa pokory wobec Boga, miłosierdzia, wobec bliźniego, wyzbywa się wielkich materialnych dążeń na cześć ubóstwa. Postawę tę cechowało umiłowanie życia i uznanie śmierci jako ostatecznego etapu ziemskiej wędrówki człowieka.
Księga średniowieczna pisana była przez skryberów lub skryptorów. Była to praca benedyktyńska. Początkowo papirus, potem pergamin, papier. Pismo gotyckie. Stronnice bogato zdobione miniaturami i inicjałami. Literatura średniowieczna była najczęściej anonimowa.
Piśmiennictwo kościelno-religijne to
- Bulla papieża Innocentego, nazwana przez Brucknera „Złotą Bullą” z roku 1136 zawierała 410 nazw miejscowości polskich
- Księga Henrykowska – 1270 (daj ać ja pobruszę a ty poczywaj – zdanie polskie)
- Kazanie Świętokrzyskie XIII
- Kazanie Gnieźnieńskie XIV
- Psałterz floriański XIV
- Psałterz puławski XVI
- Biblia Królowej Zofii XVI
- Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna – XIII
Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna, jej dwustrofowy przekaz opatrzony był nutami, zachował się w odpisie z 1407r. Czas powstania utworu jest sporny, najczęściej przyjmuje się I poł. XIIIw. Do dwu najdawniejszych strof przybudowano z czasem dalsze, aż do 22. Pisemny druk Bogurodzicy – 1506. Kompozycja utworu – wezwania i prośby modlitewne i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowy godzący prawa wiary i rozumu. W pieśni stosowane są rymy wewnętrzne i krańcowe. W pieśni głównym tematem są pieśni zanoszone do Boga, by zmiłował się nad losem ludzi cierpiących, którzy potrzebują pomocy. Pieśń śpiewano podczas wielkich bitew (Grunwald, Warmia). Pieśń dodawała otuchy.
Literatura średniowiecza charakteryzowała się dydaktycyzmem czyli pouczeniem ludzi, np.: „Legenda o św. Aleksym” (dotarła do nas w XVw.) Ideałem tej legendy jest świętość. Autorstwo jest nieznane (prawdopodobnie ktoś z kręgów Kościoła). Powstała w Syrii, do Europy dotarła w X w. a do Polski w XV w. Jest przykładem literatury hagiograficznej czyli żywotopisarstwa świętych, zawiera wzór osobowy zalecany przez Kościół do naśladowania. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza rozdaje swój majątek biedakom, odrzuca szczęście rodzinne, opuszcza dom rodzinny, żyje w biedzie, poświęca się modlitwie i religijnej kontemplacji. Nie uznając rozgłosu ucieka z miejsca pobytu by żyć w skromności i zapomnieniu. Po 17 latach wraca jednak nie rozpoznany przez nikogo, pędzi żywot żebraka. Przed śmiercią spisuje żywot, po śmierci kanonizowany – pokorny, umartwiał się, dbał o zbawienie duszy, wielkoduszny, szczodry. Aleksy uznany za świętego był typem ascety średniowiecznego, który rezygnuje z życiowych przyjemności by żyć w surowej dyscyplinie i w zgodzie z Bogiem. Asceza prowadziła ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.
Rycerz – feudałowie świeccy i duchowni oddali ziemię w dzierżawę chłopom i mieszczanom, sami przywdziewali zbroję by brać udział w turniejach i wyprawach wojennych. Walczyli w obronie swojego honoru, religii chrześcijańskiej, swego władcy. W Średniowieczu wytworzył się kult idealnego rycerza, którego propagowała epika rycerska, w Anglii np.: „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”. W Hiszpanii sławiono czyny Cyda, w Niemczech opowieści o Nibelungach strzegących skarbów nadreńskich, w Rosji dzieło „Słowo o wyprawie pułku Igora”, Polacy nie mieli dzieła, ale mieli za to rycerza Zawiszę Czarnego. Spośród wszystkich opowieści rycerskich najsławniejsza była „Pieśń o Rolandzie”. Powstała we Francji (autor nieznany). Sławi czyny rycerza, hrabiego Rolanda, który był rycerzem Karola Wielkiego. Całość koncentruje się wokół wojennej wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii, w trakcie powrotu zostaje zdradziecko napadnięty przez tylną straż, której przewodzi hrabia Roland. Wszyscy ze straży wraz z Rolandem giną. Roland jako rycerz średniowieczny zobowiązany był do przestrzegania zasad rycerskiego kodeksu. Dbał więc o honor rycerski, sławę, dobre imię swego rodu, słowny, walczył w obronie władzy chrześcijańskiej, wierny panu i idei, bronił słabszych, męstwo, odwaga, pogarda śmierci.
Gall Anonim – mnich z Francji. Do Polski przybył z Węgier. Zyskał łaski u Bolesława Krzywoustego (spisał jego dzieje). Jednak w pewnym momencie kroniki urywają się gwałtownie, co wynika chyba z zerwania przyjaznych stosunków. Kronika składa się z 3 części. Pierwsza poświęcona jest panowaniu poprzedników Bolesława Krzywoustego. Dwie pozostałe poświęcone są bohaterskim czynom Bolesława Krzywoustego. Gall Anonim zwrócił uwagę na Bolesława Chrobrego, który doskonale znał się na polityce wewnętrznej państwa. Był dobry, nieustępliwy, pogardzał śmiercią. Uważał na losy państwa. Krzywousty to typowy władca rycerski, doskonały strateg. Zdaniem Galla człowiek idealny to człowiek mający cechy zarówno jednego jak i drugiego króla.
Polska poezja średniowieczna - „O zachowaniu się przy stole” , „Satyra na leniwych chłopów”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” – obraz śmierci, charakter filozoficzno – satyryczny, zastanawianie się nad sensem życia i śmierci oraz krytyka za obżarstwo – mnich, za rozpustę – kobieta.
R e n e s a n s = O d r o d z e n i e
Europa XIV-XVI, Polska XV-XVI. Włochy kolebką Renesansu. Krytyka kościoła katolickiego, zainteresowanie człowiekiem i jego doczesnymi sprawami (antropocentryzm) (teocentryzm – zainteresowanie Bogiem), powrót do wzorców osobowych i kulturowych z epoki antyku, zainteresowanie światem i przyrodą.
Humanizm-to prąd umysłowy, który stawiał w centrum zainteresowań człowieka i jego sprawy. Głosił pochwałę i radość życia, kult człowieka, umiłowanie piękna i przyrody, patriotyzm. Hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego poety Terencjusza: jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce. Humanizm był zaprzeczeniem idei średniowiecza, nie interesowało go życie pozagrobowe lecz ziemskie, głosił optymistyczną radość życia, propagując dążenie każdego człowieka do szczęścia. Humanizm podkreślał potęgę ludzkiego rozumu. Termin obecnie używany jest w szerszym znaczeniu i oznacza postawę intelektualną i moralną nawiązującą do ideologii humanizmu renesansowego, wyrażającą się w zainteresowaniu sprawami człowieka. Tak więc wiek XV i XVI stały się epoką zdecydowanego przełomu w życiu ludzkości. Skończyło się Średniowiecze, zaczęły się czasy nowożytne. Cały szereg faktów i zjawisk w dziedzinie kultury przyczynił się do tego. Były to m.in. wielkie odkrycia geograficzne: odkrycie astronoma Kopernika, reformacja – ruch religijny, wynalazek druku dokonany przez Gutenberga, upadek Konstantynopola i emigracja uczonych greckich do Włoch.
Reformacja – ruch religijno – społeczny, który doprowadził do rozbicia jedności religijnej (XVIw.) Powstały wówczas trzy zasadnicze odłamy religijne: luteranizm przeciwstawiający się dogmatom religii katolickiej i praktykom papieża, kalwinizm – uznający, że człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia albo wiecznego potępienia i arianie odrzucający dogmat o Św. Trójcy, przeciwnicy wojen, obrońcy chłopa pańszczyźnianego, zwolennicy kultury narodowej.
Klemens Janicki w elegii „O sobie samym” opisuje własne życie, które zakończyło się częściowym sukcesem (otrzymał wykształcenie). Druga część elegii opowiada o charakterystyce autora. Janicki w swojej twórczości udokumentował postawę humanisty, zachwyconego starożytnością, żądnego sławy, ale też nie pozbawionego patriotycznych uczuć poety.
Mikołaj Rej - nazwano go ojcem literatury polskiej, ponieważ był pierwszym pisarzem , tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni oryginalne, nie zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w utworach jego odbiło się współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może rozwijać się w języku narodowym. Mikołaj Rej był samotnikiem, toteż jego własne utwory, w których porusza aktualne zagadnienia: polityczne, społeczne, religijne, obyczajowe. Rej stał się pisarzem popularnym i cenionym ulubieńcem ostatnich Jagiellonów.
„Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” wydana w 1543r. to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest to satyra na szlachtę napisana w formie dialogu. Utwór jest ostrym atakiem na wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje również politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa krytyki stanu szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana. Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, gdzie brak jednomyślności, każdy z posłów myśli o prywatnych interesach. Duchowieństwu wytyka próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Krytykując uprzywilejowane warstwy społeczeństwa Rej dał wyraz swemu współczuciu dla upośledzonego i i uciskanego chłopa. Rej jest pierwszym w historii literatury, który wprowadził do dzieła literackiego mowę potoczną, przełamując w ten sposób sztywny schemat średniowieczny. Nie ulega wątpliwości, że za Panem, Wójtem i Plebanem stoi sam Rej - znakomity obserwator, realista i humorysta, śmiejący się ze wszystkiego co mu się w życiu ludzkim nie podoba, co uważa za szkodliwe.
„Żywot człowieka poczciwego” Autor przedstawia w dziele życie polskiego szlachcica dzieląc je na trzy zasadnicze okresy dzieciństwa: młodość, wiek dojrzały, starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawił obraz idealnego szlachcica – ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w życiu człowieka omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat trzeba czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu. Według Reja człowiek rodzi się bez żadnych cech charakteru. Może je jednak wykształcić poprzez naukę i wychowanie. Każda jednak mądrość zdobywana jest różnymi drogami, krótkimi lub długimi. Dzieciństwo jest odpowiednie na książki, dorastanie przyzwyczaja człowieka do turniejów i walk. Rej jest zwolennikiem nauk estetycznych i praktycznych w zastosowaniu. Ceni sobie sprawiedliwość, stałość , stateczność, miłosierdzie i roztropność. Przeciwstawia się naukom szkolnym: matematyce, gramatyce, retoryce. Księga druga poświęcona jest wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny. Zdaniem Reja prawdziwym szlachcicem może zostać ten, kto nie chwali się swoim herbem i własnym pochodzeniem, ale jest godny noszenia swego rodowego nazwiska bowiem walczy za Ojczyznę, broni sprawiedliwości, występuje w obronie słabszych, prawdomówność, umiar, rozsądek. Nie wolno mu być żądnym bogactwa, bo nadmierne bogactwo prowadzi do życia ponad stan, rodzi zamiłowanie do wystawności i zbytków. Bogactwo prowadzi do pychy. Zakończenie tej księgi to sielankowy , a jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i rozrywek. Rej zachwyca się też przyrodą, możliwością obcowania z nią człowieka. Z jej plonów człowiek czerpie korzyści materialne. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część „Żywota” jest mało barwna, pozbawiona interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać. „Żywot” jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas szlacheckich w XVI w. Odzwierciedlona została w tym dziele Rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica – ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego. Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury polskiej, była dowodem na to, że nie tylko łacina, lecz również język polski nadaje się do wyrażania różnorodnych uczuć i przeżyć. Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi cieszyć się życiem. Ta pogodna afirmacja świata pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.
Jan Kochanowski - ur. W 1530r. w Sycynie (woj. sandomierskim)
Fraszki – to drobne utwory okolicznościowe o charakterze żartobliwym, które poeta pisał niemal przez całe życie. Zbiór fraszek składa się z trzech ksiąg i obejmuje 300 dłuższych i krótszych utworów. Ponieważ fraszki powstawały przez szereg lat jako rezultat obserwacji życia na dworze króla, biskupów i magnatów, na sejmikach, sejmach, w podróżach, w czasie pobytu na wsi stanowią one swoisty rodzaj pamiętnika poety. Głównym bohaterem fraszek uczynił poeta samego siebie o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne jak i wypowiedzi na temat własnej twórczości. Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety z jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te cechuje atmosfera realizmu i codzienności: pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy. Fraszka „Do gór i lasów” ma charakter autobiograficzny. Poeta w niezwykle kunsztownej i zwięzłej formie przedstawia całe swe życie: studia, podróż do Niemiec, Francji, Włoch. Przedstawiając różne wydarzenia ze swego życia autor uświadamia sobie nieubłagany wpływ czasu. Zgodnie jednak z renesansową i humanistyczną postawą chce cieszyć się życiem i korzystać z niego „Carpe diem” – żyj dniem dzisiejszym – postawa epikurejska. We fraszce „Na lipę” poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe. Dzięki cieniowi pochodzącemu od lipy, poeta uzyskuje spokój i natchnienie. Utwór jest upersonifikowany, czyli nadano mu elementy ludzkie. Fraszka „Na dom w Czarnolesie” przynosi charakterystykę podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim: czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka, skromność obyczajów. We fraszce „Do fraszek” poeta mówi, że żaden człowiek nie pozna nigdy tajemnicy poety i wielu sekretów zawartych we fraszkach. We fraszce „Raki” poeta ukazał zalety kobiet. Chwali on godność, prawdomówność, niematerialność. Autor wpadł na pomysł, że ten sam wiersz czytany wspak ma przeciwny sens, zalety kobiet są ich wadami. „O żywocie ludzkim” to fraszka refleksyjna zawierająca filozoficzną zadumę nad sensem życia. Człowiek powinien żyć dniem dzisiejszym nie zważać na trudności, pieniądze, sławę, urodę, gdyż wszystko przemija i jest ulotne. Autor porównuje życie ludzkie do przedstawienia teatralnego (zejście za sceny jest równoznaczne śmierci). We fraszce „ O miłoś-ci” autor wyznaje, że miłość jest uczuciem przed którym nie można uciec.
Pieśni – pieśń jako gatunek literacki powstała w starożytności, zaliczana jest do liryki ale w starożytności wykonywana była z towarzyszeniem instrumentu muzycznego. Pieśń uprawiał poeta rzymski Horacy. Miały one zazwyczaj charakter refleksyjny i dotyczyły różnych spraw życia. Poeta grecki Anakreont żyjący w VI w. pne tworzył pieśni biesiadne, od jego imienia zwane anakreontykami. Pieśni Kochanowskiego ułożone w dwie księgi zawierają 50 utworów. W Pieśni IX zawarł poglądy:
- zwolennictwo biesiad, zabaw zgodnie z zasadami epikurejczyków
- życie dniem dzisiejszym, nie myślenie o przyszłości
- rozważne rozporządzanie sowim majątkiem
- zmienność losów ludzkich
- przeznaczenie ludzkie pochodzi od Boga i jest ono ustawione w pewnym określonym porządku
- człowiek nie powinien myśleć i zastanawiać się nad rzeczami wiecznymi, gdyż nie jest w stanie objąć umysłem
- powinien pogodzić się z losem jaki zrządzi mu Bóg
- przygotowanie do życia, nieszczęść i szczęścia
- szczęście wieczne stanowi cnota i życie zgodnie z zasadami religii a nie bogactwa
- zadowolenie z życia i spokojne odejście ze świata bez rozliczania się z Bogiem
Jan Kochanowski w „Pieśni V” ukazuje spustoszenie i nieład w Polsce po napaści Tatarów. Określa ich mianem wilków lub psów tatarskich. Poeta chce też zwrócić uwagę na brak patriotyzmu, poczucia honoru, chęci do walki wśród narodu. Szlachta i rycerstwo myślało o własnym spokoju, miłym życiu. Przymykali oczy na to co się działo. Dlatego Kochanowski z pewną ironią, sarkazmem podsumowując swą wypowiedź zwraca się do szlachty, że niezależnie od ważności sprawy należy ją rozwiązać.. Poeta chce też wyegzekwować pieniądze dla wojska, aby ci stawili opór wrogowi. Poeta w swej odezwie do szlachty zawarł szereg środków stylistycznych jakimi są apostrofy, pytania retoryczne oraz zdania wykrzyknikowe. Pieśń XII i XIX to ukazanie obowiązków wynikających z życia moralnego, nie można mieć w sobie, cnota jest sama w sobie nagrodą. Zwraca też uwagę na odróżnienie nas od zwierząt. Pieśń XXI – pojęcie miłości – szczęście. Pieśń XXIV – ambiwalencja – podwójność natury ludzkiej, myśli o sławie pośmiertnej, porównuje ją do ptaka ze względu na podeszły wiek. „Pieśń Świętojańska o Sobótce” to pochwała życia na wsi w związku z obchodzeniem Sobótki: zrównanie dnia z nocą. Radość ludzi przed sianokosami. Obcowanie z przyrodą to odpoczynek, bezpieczeństwo, ukojenie.
„Odprawa posłów greckich”. Utwór został napisany dla uczczenia zaślubin Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w roku 1576. Treść została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priama, gdzie przebywa Hellena porwana przez Parysa. Przybywają posłowie greccy: Menelaos i Odyseusz z żądaniem wydania Helleny. Iketaon każe Priamowi zostawić Hellenę nawet kosztem wojny. Antenor jako patriota obawia się o losy ojczyzny. Dochodzi jednak do wojny. W utworze można dostrzec krytykę społeczeństwa, jest wyrazem troski o Ojczyznę, o jej losy. Nie wolno władcy myśleć o własnych interesach lecz o interesach państwa. Władców czeka sąd boży. Również to wszystko odnosi się do narodu. Kochanowski nie chce prywaty lecz miłości do ojczyzny.
Treny – powstały w wyniku śmierci Urszulki, wydane w 1580r. Kompozycja trenów jest przemyślana. Można je podzielić tematycznie. Tren 1,2,3 to treny opisujące porównanie nieszczęścia do zjawisk zachodzących w przyrodzie. Treny 5 i 6 to ukazanie przymiotów Urszulki. Tren 10 i 11 – kryzys światopoglądowy poety, utrata wiary w Boga. Doznaje zagubienia
Tren – liryka żałobna, opiewał cnoty zmarłej – pochwała cnót i zalet, ujawnienie wielkości straty, ukazanie żalu, opamiętanie się w żałości
Frycz Modrzewski – postulaty zawarte w dziele „ O poprawie Rzeczypospolitej”:
- poprawa obyczajów, na czele państwa król elekcyjny wybierany przez naród, zniesienie kary śmierci
- równość wobec prawa
- zabezpieczenie doli niższych warstw społecznych
- przeciwnik wojen zaborczych szerzących spustoszenia, tylko obronna wojna, wojna niesie cierpienie, śmierć
- reformy wewnątrz kościoła
- zmiana programów nauczania
- przejęcie nauczania w ręce ludzi do tego nadających się
- język polski w szkole
Szymon Szymonowic – sielanka (starożytność, Grecy i Rzymianie – idylla, Teokryt). Życie na wsi, miłość, perypetie (epika, liryka, dramat) „Żeńcy” – ciężka praca kobiet przy sianokosach, elementy gatunku polskiej sielanki, rzecz dzieje się na wsi, bohaterami – kobiety - chłopki , przewija się motyw piosenki. „Żeńcy” jest utworem przedstawiającym niewątpliwą prawdę na temat stosunków społecznych (zaborczy Starosta)
B a r o k
Barok – Nowa epoka powstała w XIX w. Charakteryzowała się przerostem formy nad treścią. Wydarzenia a Polska – walka ze Szwecją o Inflanty, potop szwedzki 1655-62, wojna z Moskwą, wojny z Turcją, rokosz Lubomirskiego, liberum veto. Szlachta XVII dopisywała sobie rodowody, pochodzenie, utożsamiała się z ludem Sarmatów, którzy byli honorowi, odważni, męscy, imponowali im. Jednak w XVII w. miały te cechy wydźwięk ujemny, oznaczały szlachtę niewykształconą, brak chęci do nauki. Hołdowali tradycjom narodowym. Rozwinęła się epistolografia i pamiętnikarstwo.
Kontrreformacja – prąd zmierzający do przywrócenia rangi kościołom katolickim, który w XVI w. utracił swoje znaczenie:
- reforma wewnątrz kościoła
- ścisłe rygory duchowne
- likwidacja odłamów religijnych – arianie
W Polsce kontrreformację przeprowadził zakon Jezuitów założony przez Ignacego Jojdę. Styl charakterystyczny dla baroku to marinizm. Założeniem stylu był koncept. Nowo wprowadzone środki: metafora, epitety, hiperbola – wyolbrzymienie, gradacja – stopniowanie, antyteza – przeciwstawienie, anafora – rozpoczynanie wersu tym samym wyrazem
Piotr Skarga - „Kazania Sejmowe”
- zagrożenie ze strony państw ościennych
- sprawy prywatne nad państwowe
- kłótliwość i niezgoda panująca w kraju
- zły wpływ różnowierców
- osłabienie władzy centralnej
- niesprawiedliwość prawa
- upadek wiary katolickiej
Wacław Potocki – na podstawie utworów „Kto mocniejszy ten lepszy”, „Zbytki polskie”, „Wojna chocimska”, „Pospolite ruszenie”, „Nierządem Polska stoi” wynika, że Potocki chciał przedstawić wady szlachty:
- płytki patriotyzm
- nieodpowiedzialność
- nietolerancję religijną (zrabowanie arian – „Kto mocniejszy ten lepszy”
- wielką prywatę
Wacław Potocki - „Ogród fraszek” - Jest to zbiór 1800 utworów rozmaitej wielkości i różnorodnej treści. W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. „Moralia” - Jest to zbiór zawierający kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia polskiego lub łacińskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez Potockiego. Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem jest unaocznić określoną myśl najczęściej dotyczącą niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu. „Transakcja wojny chocimskiej” - Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi, że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.
W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając wspaniałą przeszłość.
Daniel Naborowski - Naborowski wprowadza w krąg barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem. Wiersze pod tytułami: „Marność” i „Krótkość żywota” prezentują postawę człowieka wobec życia i śmierci. Człowiek powinien się cieszyć i bawić ale pobożnie i uczciwie. Trzeba się bać Boga. Całe życie człowieka, który myśli o przyszłości jest napiętnowane pewnym tragizmem. Człowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej sile. Naborowski twierdzi nawet, że życie to ciągłe umieranie. Człowiek już gdy się rodzi zaczyna umierać. Naborowski twierdzi, że świat należy przyjąć takim jaki jest. Człowiek nie jest doskonały. Bóg jest potężny i człowiek powinien mu się podporządkować. W wierszu pod tytułem „Cnota grunt wszystkiemu” Naborowski przedstawia cnotę jako zaletę człowieka i jego wielką wartość. Człowiekowi nic nie dają dobra materialne. Jedyną wartością, która nie przemija i jest godna uwagi to właśnie cnota. Cnota daje wszystko: szczęście, satysfakcję z życia. Temu, który nie miał cnoty dobra materialne nie dadzą nic po śmierci.
Jan Chryzostom Pasek - Biografia Paska dzieli się na 2 zasadnicze okresy: żołnierski i ziemiański. Jako żołnierz brał udział w wyprawach na Moskwę, walczył ze Szwedami, odważny, potem ożenił się z wdową i rozpoczął życie ziemiańskie, był zaradny, dbał o majątek. Z powodu krewkiego temperamentu zesłany na banicję, zaczął spisywać pamiętniki
Przyczyny rozwoju literatury pamiętnikowej:
- podróże do ziemi Świętej – diariusze
- wydarzenia polityczne Europy XVII
- chęć udokumentowania pochodzenia szlacheckiego
Część pierwsza „Pamiętników” dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica – żołnierza. Jest on dzielny, choć można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, co ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Bohater „Pamiętników” Paska:
- niesubordynacja
- skłonność do picia alkoholu
- skłonność do zwad, kłótni
- dewocja szlachty
Bohater kocha przyrodę i rozumie ją, w stosunku do przyjaciół jest gościnny. Pamiętniki zawierają szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne.
Andrzej Morsztyn – „Bierzmowanie” – wiersz napisany został dla Agnieszki. Poeta porównał gorącą miłość do ogniska, które spala gorącym żarem zakochanego w niej mężczyznę. „Cuda miłości” - miłość przed którą nikt nie może się obronić. Wiersz ma budową sonetu. „Niestatek” – tematem wiersza jest niestatek kobiet. Rzeczy niemożliwe w porównaniu z wadami kobiet są prędzej niewykonalne. „Do trupa” – sonet porównujący śmierć i miłość
Molier wystąpił w „Świętoszku” przeciw obłudzie, przebiegłości, kombinatorstwu. Czasy ówczesnej Francji nie liczą się z prawdziwym chrześcijaninem. Szerzą się bezbożnicy i wolnomyśliciele. Taki był Tartuffe, który potrafił znaleźć się w każdej sytuacji.
Stanisław Konarski
- większość głosów przeciw jednomyślności
- likwidacja liberum veto
- postulat na temat dziedziczenia tronu
Reformy oświatowe – Collegium Nobilium – 1740 r.
- wprowadzenie metody rozumowej
- wprowadzenie matematyki, historii, filozofii, polskiego, francuskiego
- umiejętność połączenia rozumu z zabawą
O ś w i e c e n i e
Oświecenie to prąd kulturowy, który główną uwagę zwrócił na rozum ludzki określany mianem światła naturalnego.
Racjonalizm – prąd zakładający, że podstawą oświecenia jest ludzki rozum – twórcą Kartezjusz
Empiryzm – prąd upatrujący założenia Oświecenia w doświadczeniu
Deizm – założenie, że świat został stworzony przez Boga, wykluczenie jego ingerencji w sprawy ludzkie
Ateizm – w ogóle wykluczał istnienie Boga, stworzenie świata na drodze ewolucyjnych przemian.
Powszechny był pogląd ideologiczny o człowieku jako „tabula rasa” czyli czystej nie zapisanej karty.
Rola Stanisława Poniatowskiego w życiu kulturalnym polskiego Oświecenia. W 1764r. król wstąpił na tron. Wcześniej był stolnikiem królewskim, a później w Petersburgu ambasadorem. Poznał tam carycę Katarzynę. Postanowił podnieść kraj na wyższy poziom. Szlachta uknuła spisek na jego życie zwany mianem konfederacji barskiej. 3 maja pojawia się konstytucja, która nie trwała długo, a następnie konfederacja w Targowicy, wraz z którą wprowadzono obce wojska do Polski i nastąpiły III rozbiory: w 1772, 1793, 1795. Poniatowski umarł. Polska osiągnęła wiek dobrodziejstw, dzięki jego zasługom:
- Warszawa została europejską stolicą, zbudowano tu wiele nowych pałaców, rekonstruowane stare
- rozbudowa zamku królewskiego
- powstanie rezydencji w Ujazdowie (Łazienki)
- wydawano pisma
- 1765 powołał król szkołę w której miała się kształcić młodzież szlachecka (szkoła rycerska – uczyła inżynierii wojskowej, wychowywała w duchu patriotycznym
- powołanie w 1765 teatru polskiego (także teatr narodowy, publiczny)
- czasopismo „Monitor” 1765 (walka z sarmackimi obyczajami)
- 1777 wydano pismo „Zabawy przyjemne i pożyteczne” – redaktor Adam Naruszewicz
Król wydawał także obiady czwartkowe odbywające się na zamku lub w Łazienkach. Były to rozmowy na temat literatury, kultury i sztuki. Jako mecenas sztuki August Poniatowski udzielał artystom zapomogi i finansował ich.
Ignacy Krasicki – debiut publicystyczny na łamach „Monitora”. „Monachomachia” – poemat heroikomiczny (parodia eposu bohaterskiego). Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód i wielkich problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami, które w nich uczestniczą. „Monachomachia” opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami – dominikanów i karmelitów. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa (zakony żebracze) Dysputa teologiczna dominikanów z karmelitami kończy się bójką. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wzniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia wskazują na to, że nikt w zakonie nie słyszał o ascetyzmie wymaganym przecież w życiu klasztornym. Satyryczny obraz „świętych próżniaków” to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. W okresie gdy KEN dokonywała reformy szkolnictwa, gdy walczono o jej świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym narzędziem w rękach wszystkich zwolenników postępu. W „Monachomachii” mnisi charakteryzują się głupotą, bezmyślnością, nieróbstwem, lenistwem, awanturnictwem, zarozumiałością, pychą, hardością i skłonnością do bójek. Krasicki wystąpił więc przeciw zakonowi, utrzymującego się wyłącznie z żebrania oraz zakonowi kontemplacyjnemu. Wytyka mu lenistwo, zdzierstwo wobec wiernych, brak jakichkolwiek zainteresowań. Krasicki pisząc „Monachomachię” postanowił sobie za cel ośmieszenie mnichów za ich wady, postępowanie. Mnisi mieli ogromny wpływ na ludzi a swoje złe poglądy na świat przekazywali społeczeństwu. Dlatego też w ramach działalności KEN Krasicki zapobiegał ześwietczeniu ludzi. Poemat heroikomiczny jest parodią poematu bohaterskiego. Efekt parodii osiąga się przez:
- zestawienie wysokiej rangi bohaterów z ich śmiesznym zachowaniem
- zastosowanie stylu poważnego do rzeczy błahych, mało ważnych
- poemat heroikomiczny zaliczany jest do epiki
Satyra jest to gatunek który powstał w starożytności, uprawiał ją w Rzymie Horacy. W literaturze polskiej w wieku XVII tworzył satyry Krzysztof Opaliński. Ze względu na dydaktyczny charakter satyra była powszechną formą oświeceniowej literatury. Obok Krasickiego, Trembecki, Zabłocki. Satyra przedstawia ujemne zjawiska życia społecznego, kulturalnego, politycznego. Wyśmiewa je, bądź ostro atakuje celem zmiany na lepsze. Satyra może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Satyra abstrakcyjna atakuje zjawiska ponadczasowe, uniwersalne: alkoholizm, głupotę. Satyra konkretna wyśmiewa zjawiska bądź ludzi związanych z daną epoką. Występują dwie odmiany satyr: pamflet, pankwil. Pamflet ma nieco łagodniejszą formę natomiast pankwil jest ostry, zjadliwy, atakuje personalia. Satyra nie jest gatunkiem czystym, zaliczana do gatunków dydaktycznych. Satyry Krasickiego piętnują, demaskują pasożytniczy tryb życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. „Do króla” – wytyka wady królowi Poniatowskiemu. Poeta miał na myśli przede wszystkim krytykę nie króla, ale zacofanie szlachty polskiej. Z ironią wymienia wady króla, które są jego zaletami. „Pijaństwo” – pijak wyrzeka się picia, a za chwilę postępuje znów źle. „Świat zepsuty” – wady społeczeństwa, charakter abstrakcyjny, zanika cnota, szerzy się zepsucie moralne. Wszyscy myślą o balach, zabawach. Występuje obłuda, nienawiść, zanik wiary w społeczeństwie. „Żona modna” - Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie. Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedślubnej dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeździe do domu pana Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom. Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu. Goście żony śmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaściwe i naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.
Bajka – gatunek bardzo stary, wywodzi się z kultury ludowej (starożytność). Twórcą bajki był Ezop, Fednus, rozkwit bajki XIIIw., również La Fontaine. W epoce stanisławowskiej bajkę uprawiał Trembecki, Naruszewicz. Bajka nie jest utworem czystym (epika, liryka). Jej istotą jest alegoria (w utworze występują zwierzęta pełniące rolę masek, pod którymi kryją się przywary ludzi), małpa – głupota, lis – chytrość, lew – siła, wół – pracowitość. W bajce występuje też morał albo sformułowany w postaci pointy podsumowującej charakter moralny bajki albo dający się odczytać między wierszami tekstu. Również należy do literatury dydaktycznej. Bajki to znakomite zwierciadło stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko kultom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. „Szczur i kot” – pycha ludzi, pewność siebie, „Ptaszki w klatce” – charakter dydaktyczny. Opowiada o rozbiorze Polski (ci, którzy urodzili się w niewoli, to ci którzy nie wiedzą co to wolność), „Filozof” – w zależności od sytuacji zmienność poglądów, „Groch przy drodze” – satyra na skąpstwo, „Jagnię i wilcy” – bajka potępia brutalność i bezprawie, odwzorowanie przemocy panującej w Polsce. Władza daje jednym szczęście, ale dla drugich w tym samym czasie jest tragedią, „Kruk i lis” – poprzez chytrość do celu.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – powieść nie była gatunkiem, który uznawała poetyka klasyczna. Jej rozwój nastąpiły w XIX w. Początków powieści możemy doszukiwać się bardzo wcześnie np.: legendarne opowieści z życia rodziny świętej. Pierwszą nowoczesną powieścią jest „Don Kichot” Cervantesa. Rozwój powieści wiąże się z oświeceniem we Francji, Anglii. Powstały wówczas różne typy powieści np.: powiastka filozoficzna, romans edukacyjny, powieść sentymentalna, przypowieść awanturniczo-przygodowa. Jako gatunek literacki należy do epiki. Charakteryzuje ją:
- fabuła, narrator, wielowątkowość akcji (przyczynowo-skutkowa)
- wielość bohaterów z podziałem na pierwszoplanowe i drugoplanowe
Z uwagi na problematykę powieść dzieli się na:
- społeczno-obyczajową, przygodową, fantastyczno-naukową, kryminalną, psychologiczną, historyczną. W drugiej połowie XX w. obserwuje się zmierzch powieści, tendencja do stosowania form krótkich i tzw. antypowieści
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - Księga I – młodość Mikołaja , rodzice, środowisko w jakim się wychował, edukację otrzymywał pod kierunkiem francuskiego guwernera oraz w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu. Księga II ukazuje Mikołaja na fantastycznej wyspie Nipu. Mikołaj będąc parobkiem u mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy, jako człowiek odrodzony moralnie powraca do kraju. Księga III – w swoim majątku wybudował pan Mikołaj dom na wzór tego, w którym mieszkał Xaoo i tam szukał natchnienia, dla swych pożytecznych działań. W księdze tej nie zabrakło też ostrych uwag krytycznych pod adresem polskiego życia politycznego, na arenie którego wiele inicjatyw Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” są powieścią o wyraźnych celach dydaktycznych. Krytyczny obraz polskiego społeczeństwa – zepsucie miast, niski poziom umysłowy przeciętnego szlachcica, prymitywne życie chłopów, błędy wychowawcze i edukacyjne w wychowywaniu młodego pokolenia – miał zasygnalizować niebezpieczeństwo utraty pozycji Polski na arenie europejskiej a wyspa Nipu dostarczyć miała wzorów nowego programu społecznego. Usiłuje go realizować Mikołaj po powrocie do kraju, wzorowy i aktywny obywatel.
Sejm Czteroletni (Wielki) 1788-1792 –obrady:
- konserwatyści, zwolennicy starego porządku, liberum veto i wolnej elekcji
- stronnictwo patriotyczne opowiadające się za reformami. Pierwszy obóz to hetmański, przewodził mu Branicki, drugiemu rodzina Czartoryskich.
- Kuźnica Kołłątajowska opracowała program reform, ujęty w 1791r. w postaci konstytucji 3 maja
Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.
W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa. Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.
Obóz reform
- działacze stronnictwa patriotycznego
- zwolennicy reform dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i polepszenia doli chłopa
- rozumiejący potrzebę reform kraju
- pragnący pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty
- ludzie godni naśladowania
Obóz wsteczny, konserwatywny
- obrońcy starych porządków feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
- sami się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią
- bezkrytyczne przyjmowanie obcej mody
- konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci
Sentymentalizm – był racją, która proponowała człowiekowi uczuciowość. Twórcą sentymentalizmu był genewski filozof Jan Jakub Rousseau – głosił on że cywilizacja niszczy pierwotną naturę człowieka. W jego przekonaniu doprowadzała ona do stępienia uczuciowego, zatem prawidłowy rozwój człowieka mógł odbywać się tylko podczas zgodnego życia z naturą. Kontakt z przyrodą bowiem wyzwalał w człowieku radość istnienia i poczucie wewnętrznej harmonii. W modzie również nastąpiły ogromne zmiany, gdyż przyjęła styl propagowany przez J.J.Rousseaua. Sentymentalizm był też racją nie zmieniającą przyrody, pozostawiającą ją taką jaka została stworzona przez naturę. W Polsce ośrodkiem sentymentalizmu stały się Puławy. Od 1783 r. (własność Czartoryskich). Wówczas Książe Adam Czartoryski, pokłóciwszy się z królem stworzył tam ośrodek kulturalny i polityczny rywalizujący z dworem królewskim. Główną protektorką sentymentalizmu była Izabella z Flemingów Czartoryska – żarliwa patriotka, mecenas literatury oraz pisarka dla młodzieży i dzieci. Napisała podręcznik do nauki historii. Poetami sentymentalizmu byli: Franciszek Kar piński, Franciszek Kniaźnin. Jedną z głównych cech sentymentalizmu to powrót do natury i przyrody. Nastała moda na demonstracyjne pokazywanie uczuć. Uczucia sentymentalizmu były skłonne do płaczu, zadumy, melancholii. Nastała egzaltacja uczuciowa, oprócz powrotu do natury ukazywano też jej związek z człowiekiem. Następna cecha to ludowość. Modna była prostota, przebierano się za chłopów, najpopularniejszy był zawód pasterski. Również wprowadzano do literatury obyczaje ludowe. Liczne były piosenki ludowe, na których opierano utwory. Głównym rodzajem sentymentalizmu była liryka. Nastała moda na sielankę, balladę, powieść grozy i powieść sentymentalną. Najwybitniejszym poetą sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Nazwano go poetą serca albo kochankiem Justyny. Napisana przez niego „Laura i Filon” należy do sielanek konwencjonalnych czyli umownych. Jej bohaterami są chłopi, ale z rozmów wynika, że są właściwie dworzanami przebranymi w chłopskie kostiumy. Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym:
- imiona bohaterów (Laura, Filon) są wystylizowane na tą konwencję
- głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe
Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:
- zaprezentowana jest na tle przyrody
- tematem są uczucia
- bohaterowie kierują się uczuciem
- wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość
- prymat uczuć nad rozsądkiem
- literackie wyznaczniki uczuciowości
- występują elementy ludowe
Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę” - Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody. „Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim” - Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.
Stanisław Staszic – pochodził z rodziny mieszczańskiej. Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szansę zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i chłopów. Działalnością swą obejmował najważniejsze dziedziny życia politycznego, społecznego. Poglądy swe wyłożył w dwóch dziełach: w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” i w „Przestrogach dla Polski”. Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego jak pisał „końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela”. Propaguje by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki, chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform KEN. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienie liberum veto, domagał przyznania sejmowi władzy wykonawczej, przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie ma jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu, rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Oni zniszczyli według Staszica szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najpiękniejszą i najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni.
Hugo Kołłątaj – to drugi obok Staszica wybitny przedstawiciel obozu postępu. Urodził się na Wołyniu w niezamożnej rodzinie szlacheckiej w okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. „Do Stanisława Małachowskiego ..... Anonima listów kilka” przygotował program reform uwieńczonych konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnicą Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po utracie niepodległości Polski, aresztowany przez Austriaków, przebywał 8 lat w więzieniu. Po powrocie do kraju, zajął się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii, oświacie. Podobnie jak Staszic żąda Kołłątaj dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że gdy ten powierzał władzę wykonawczą sejmowi, Kołłątaj pozostawia mu jedynie władzę ustawodawczą. Władzę wykonawczą przekazuje ministerstwom. W sejmie przewiduje dwie izby – jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan. Ostro protestuje Kołłątaj przeciwko tragicznej sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypominał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie on swą sytuację i jej przyczyny. Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał m.in. „Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchem jęczy – człowiek jest i w niczym od nas się nie różni”. Nic więc dziwnego, że postać Kołłątaja i jego myśli znane były i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się wówczas opinia, że lud i pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i „oni przemogą bo są liczniejsi”.

Nawiązania do romantyzmu
Bogactwo samej epoki, zestawienie jej ideałów z pozytywizmem i dialog literatury późniejszych epok z ideologią romantyczną. Takie trzy ujęcia zagadnienia romantyzmu mogą niechybnie wystąpić na maturze. Potrzebna do takiej pracy jest znajomość dorobku i życia twórców epoki. To podstawa i punkt wyjścia, bo późniejsze wypowiedzi o romantyzmie, od pozytywizmu po współczesność - to już dialog.
Dwie postawy wobec romantyzmu wciąż pojawiają się w naszej literaturze: albo zachwyt i uwielbienie – albo krytyka, szyderstwo, parodia. Rzadko niechęć, bo nawet w tych co krytykują i hołdują praktycyzmowi – tkwi ziarno romantyzmu
Pisząc o tym maturzysta także powinien zdradzić swoje opinie i zając jakieś stanowisko w tym sporze. Może posiłkować się lub polemizować z następującymi utworami:
Nad Niemnem E. Orzeszkowej – idea pracy, krytyka postaw romantycznych, a zarazem hołd złożony powstańcom.
Lalka B. Prusa – motyw miłości romantycznej , osoba Wokulskiego, w którym zderzają się ideały obu epok.
Trylogia Sienkiewicza – pielęgnowanie postaw i ideałów romantycznych.
Wesele Wyspiański – Twórca ten jest neoromantykiem, wskrzesza ideały tej epoki, ale i dyskutuje z nimi.
Hymny Jana Kasprowicza – przywołują romantyczny bunt przeciw Bogu.
Proza S. Żeromskiego (Wierna rzeka, Popioły, Ludzie bezdomni, opowiadania) – podejmuje temat walk wyzwoleńczych, konstruuje bohatera o romantycznych cechach.
Ferdydurke W. Gombrowicza – poddaje romantyczne mity krrytyce i parodystycznej deformacji.
Poezja skamandrów – propaguje hasło odrzucenia romantycznej wzniosłości i tematów o cierpieniu i wyzwoleniu ojczyzny („odrzucam z ramion płaszcz Konrada” – Słonimski)
Tango Mrożka – dyskutuje postawę bohatera romantycznego na przykładzie Artura. Artur jest to młodzian, który poczuł się spadkobiercą romantyków. Oburzony na rodziców i ich światopogląd, pragnął porządkować świat, przywrócić zagubione normy moralne, przywrócić ład i prawdziwą miłość. Interesujące jest to, że biedny Artur miał rodziców awangardowych i jego bunt musiał odwoływać się do jak najbardziej tradycyjnych wartości.
Dolina Issy Czesław Miłosz – ujmuje temat litewski – podobnie jak romantycy (np.”Dziady”)
Proza T. Konwickiego – Sennik współczesny; Bohiń (motyw litewski); także filmy – np. realizacja Dziedów Adama Mickiewicza.
Poezja E. Brylla – krytycznie i ironicznie przedstawia romantyczne mity, ale wraca wiciąz do nich – np. Rzecz listopadowa.

Kariera
Kariera - powodzenie w życiu, zdobywanie coraz wyższych stanowisk w pracy zawodowej, naukowej, społecznej itp., osiągnięcie jakiegoś celu zapewniającego dobre widoki na przyszłość; dobra pozycja życiowa lub przebieg pracy zawodowej człowieka w ciągu jego życia; zawód, fach, stanowisko.
Konrad Wallenrod; Ojciec Goriot; Czerwone i czarne; Lord Jim; Dzika kaczka; Ludzie bezdomni; Siłaczka; Doktor Piotr; Przedwiośnie; Granica.
W sprawie kariery trochę sposób naszych ocen się zmienił „Karierowicz” nadal brzmi paskudnie, ale ktoś kto zrobił karierę, jest u szczytu kariery to... już zupełnie co innego. Otóż: sukces i kariera mogą być chlubą, bo zależą od pracy własnych rąk i głowy, a nie muszą zaraz zostać zdobyte po trupach innych. Tematy często głoszą nadal: być czy mieć? Kariera czy ideał? Nadzieja na sukces czy wierność zasadom? W świetle doświadczeń literackich powinniśmy odpowiedzieć: być, ideały, wierność zasadom. Skłaniają ku temu portrety rozmaitych postaci.
Eugeniusz Rastignac z „Ojca Goriot”. Dobry materiał na karierowicza. Pakiet ideałów z którymi przybył do Paryża z prowincji, bladł i chudł w zderzeniu z prawdą o życiu. Szybko uwierzył młody Eugeniusz staremu przestępcy – Vautrinowi, że nawet żeby posprzątać, trzeba się pobrudzić, i że część ideałów należy wyrzucić na śmietnik. Również córki Goriota to „karierowiczki” tamtych czasów – wśród ideałów tamtych czasów bez wahania zamieściły miłość do ojca i wszelką lojalność... Rastignac zrobi karierę, zostanie mężem bogatej żony, ministrem i hrabią. Za jaką cenę?
Julian Sorel z powieści Stendhala „Czerwone i czarne” to znakomity przykład karierowicza. Chłopak z ludu – inteligentny, wyrachowany, wręcz amoralny w swoim dążeniu do celu prowincjusz. Sorel przemierza szczeble swojej kariery sukcesywnie i z powodzeniem do momentu, w którym wpada w sidła prawdziwego uczucia. Zdobywa kolejne zaszczyty, lecz w rezultacie ginie marnie. Moglibyśmy uznać tragiczny finał Sorela za moralizatorską nutę autora, gdyby nie fakt, że losy bohatera odzwierciedlają wydarzenia z życia prawdziwego pana Bertheta z Grenoble, syna kowala.
Uriah Heep z „Dawida Copperfielda” Dickensa. Typ odrażający, maluczki, kłamliwy, a przy tym paskudnie obłudny i uniżony. Kłaniając się ludziom do stóp stara się ich zniszczyć. Żle kończy, przyłapany na swych matactwach ląduje w więzieniu. Heep to symbol kariery szczególnie wstrętnej, portret karierowicza odstraszającego od tego rodzaju postępowania.
Doktor Obarecki - z „Siłaczki Żeromskiego” gine zawsze w cieniu swojej szlachetnej koleżanki Stasi Bozowskiej. Żeromski zadziałał tu kontrastem: Stasia zdarła zdrowie nauczając biedotę, Obarecki „obrósł w tłuszcz”, wiodąc życie przeciętnego doktora, który udziela pomocy tylko zamożnym, za odpowiednią opłatą. Trudno może nazwać aż karierą jego postawę – to wybór życia wygodnego i głuchego na ludzkie cierpienie, jakiego dokonał za młodu. Czy można potępić Obareckiego? Cóż - zdrady posłannictwa lekarza, który jednak powinien pomagać ludziom ze względu na ich majątek – nie można chwali, ani zrozumieć Może jest wieć gdzieś droga pośrednia .
Nikodem Dyzma – tytułowy bohater powieści Dołęgi – Mostowicza. Postać Dyzmy jest wszak nie do pominięcia przy rozważaniu istoty kariery. Ów spryciarz, „karierowicz z przypadku” zdobywa zaszczyty, urzędy, piękne kobiety i duże pieniądze – poprzez małe nieporozumienie – qui pro quo – wszyscy biorą go za kogoś ważnego. Pruje więc w górę sam się sobie dziwiąc. Spadnie równie dynamicznie – po drodze jednak obnaży głupotę i zepsucie swojego elitarnego otoczenia.
Michał Toporny z „Tańczącego jastrzębia” Kawalca – to przykład zupełnie innego rodzaju kariery „ufundowanej” awansem wsi po II wojnie światowej. Zmiany ustroju dała Topornemu możliwość wykształcenia, wyjścia poza opłotki swojego gospodarstwa, poznania innego, miejskiego świata. Nowy świat zagarnął go: Toporny porzucił swoją wiejską żonę i syna, został inżynierem, mężem wykształconej kobiety z dobrego domu, potem dyrektorem – i między nami mówiąc nie czuł się w swoim nowym życiu. Także tę biografię wieńczy samobójstwo. Natomiast kariera opłacona trudem mozolnej pracy, silnej woli – zastanawia, utrudnia jednoznaczne oceny.
PODSUMOWANIE: Przywołaliśmy kilka przykładów postaci z kart literatury które oddały się robieniu kariery. Przypuszczam, że żadna z nich nie zachęca was do naśladowania jej czynów. Niektóre są dyskusyjne, inne wręcz odrażające. Może więc lepiej zostać społecznikiem, ideowcem?



Pieśń o Rolandzie
Roland, Karol Wielki, Oliwier, Ganelon
Dzieje Tristana i Izoldy
Tristan, Izolda, Marek
Giovanni Boccaccio „Dekameron”
Federigo, Monna.
Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”
Antenor, Aleksander, Helena, Priam, Ikateon, Ulisses, Menelaus
Przedstawia przybycie posłów greckich do króla Priama by ten oddał Helene która została porwana przez Aleksandra. Utwór posiada podwójne przesłanie: uniwersalne i ukryte, Troja staje się alegorią Rzeczypospolitej.
Pierre Corneille „Cyd albo Roderyk”
Diego, Roderyk(Cyd), Gomes, Chimena, Sankty, Królewna,
William Szekspir „Hamlet”
Klaudiusz, Gertruda, Hamlet, Poloniusz, Leartes, Ofelia, Horacy, Fortynbras
Makbet
Dunkan, Malcolm, Donalbein, Makbet, Lady Makbet, Banko, Fleance, Makduf, Lennox, Rosse, Angus, Menteith, Caithness
Molier „Skąpiec”
Harpagon, Kleant, Eliza, Walery, Marianna, Anzylem,
Świętoszek
Pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Damis, Walery, Kleant, Tartuffe(Świętoszek)
Julian Ursyn Niemcewicz ”Powrót posła”
Pan i Pani Podkomorzy, Starosta Gadulski, Starościna, Teresa, Walery, Szarmancki, Agatka, Jakub
Johan Wolfgang Goethe „Cierpienia młodego Wertera”
Werter, Lotta, Albert
George Byron „Giaur”
Giaur, Hassan, Leila
Honoriusz Balzak „Ojciec Goriot”
Goriot, Rastignac, Vautrin, Pani Vauquer, Anastazja, Delfina
Adam Mickiewicz „Romantyczność”
Jasiek, Karusia
Dziady cz II
W kaplicy cmentarnej zjawiają się kolejno duchy: Józio i Rózia, Widmo pana, Zosia, Widmo kochanka
Dziady cz IV
Ksiądz, Dzieci Księdza, Pustelnik – Gustaw
Konrad Wallenrod
Konrad Wallenrod, Halban, Aldona
Dziady cz III
Konrad, Ksiądz Piotr
Pan Tadeusz
Jacek Soplica –Ksiądz Robak, Tadeusz, Sędzia, Podkomorzy, Wojski, Zosia, Telimena, Hrabia, Gerwazy
Zygmunt Krasiński „Nie-Boska komedia”
Hrabia Henryk,Pankracy,Leonard, Żona Hrabiego, Orcio
Aleksander Fredro „Śluby panieńskie”
Gustaw, Albin, Aniela, Klara, Radost, pani Dobrójska
M. Konopnicka „Miłosierdzie gminy”
Kuntz Wunderli, Probst, społeczność Hottingen
Mendel Gdański
Mendel, Kubuś, Zegarmistrz, sąsiedzi Mendla.
Nasza szkapa
Filip Mostowiak, Anna Mostowiak, Wicek, Felek, Piotruś Mostowiakowie.
Bolesław Prus „Omyłka”
Antoś, Matka Antosia, Kasjer.
Powracająca fala
Gotlieb Adler, Ferdynand, Kazimierz Gosławski, Pastor Bohme
Lalka
Stanisław Wookulski, Ignacy Rzecki, Julian Ochocki, Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, Helena Stawska.
Eliza Orzeszkowa „Gloria victis”
Romuald Traugutt, Jagmin, Marcyś Tarłowski, Anielka
Nad Niemnem
Justyna Orzelska, Benedykt Korczyński, Emilia Korczyńska, Marta Korczyńska, Witold i Leonia Korczyńscy, Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński, Ignacy Orzelski, Maria Kirłowa, Bolesław Kirło, Andrzejowa Korczyńska, Anzylem i Jan Bohatyrowicze
Henryk Sienkiewicz „Szkice węglem”
Zołzikiewicz, Maria Rzepa, Wawrzon Rzepa
W.S. Reymont „Chłopi”
Maciej Boryna, Jagna Paczesiówna, Antek, Hanka, Jagustynka, Kuba, Roch, Ksiądz, Dominikowa, Kowal, Magda, Bylica, Mateusz, Wójt, Witek, Pan Jacek, Jankiel.
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni”
Tomasz Judym, Joasia Podborska, Wiktor Judym, Niewadzka, Natalia Orszeńska, Wanda Orszeńska, Korzecki, Węglichowski, Jan Bogusław Krzywosąd Chobrzański, Les-Leszczykowski
Joseph Conrad „Lord Jim”
Jim, Marlow, Doramin, Dain Warris, Jewel, Cornelius, Montague Brierly, Stein, Braun
Stanisław Wyspiański „Wesele”
Pan Młody, Panna Młoda, Gospodarz, Gospodyni, Poeta, Dziennikarz, Nos, Radczyni, Rachela, Żyd, Czepiec, Marysia, Zosia, Haneczka, Jasiek i Kuba, Klimina, Isia, Dziad, Kasper, Widmo, Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór, Wernyhora, Chochoł.
Gabriela Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Aniela Dulska, Felicjan Dulski, Zbyszko Dulski, Hesia, Mela, Juliasiewiczowa, Hanka
Stefan Żeromski „Przedwiośnie”
Jadwiga Barykowa, Seweryn Baryka, Cezary Grzegorz Baryka, Hipolit Wielosławski, ksiądz Anastazy, Karolina Szarłatowiczówna, Laura Kościeniecka, Antoni Lulek.
Zofia Nałkowska „Granica”
Zenon Ziembiewicz, Justyna Bogutówna, Elżbieta Biecka, Cecylia Kolichowska, Żancia Ziembiewiczowa, Walerian Ziembiewicz, Joasia Gołąbska, Ksiądz Adolf Czerlon, Karol Wąbrowski.
Maria Dąbrowska „Noce i dnie”
Barbara Joanna Niechcicowa, Bogumił Niechcic, Agnieszka Niechcicówna, Teresa Kociełłowa, Jan Łada, Michalina Ostrzeńska, Panna Cecylia, Lucjan Kociełło, Leon Woynarowski
Witold Gombrowicz „Ferdydurke”
Józio Kowalski, Profesor T. Pimko, Zuta Młodziakówna, Joanna i Witold Młodziakowie, rodzina Hurleckich, Miętus
Stanisław Ignacy Witkiewicz „Szewcy”
Sajetan Tempe, Księżna Irina, prokurator Robert Scurvy, Józek, Jędrek
Jerzy Szaniawski „Żeglarz”
Kapitan Nut (Paweł Szmidt), Jan, Med., Jakub Fala, Redaktor, Przewodniczący, Admirał
Franz Kafaka „Proces”
Józef K.
Michał Afanasjew Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”
Małgorzata, Mistrz, Iwan Nikołajewicz Ponyrion, Michał Aleksandrowicz Berlioz, Poncjusz Piłat, Ha-Nocri, Woland, Azazello, Behemot, Korowiow
Kazimierz Moczarski „Rozmowy z katem”
Kazimierz Moczarski, Jrgen Stroop, Gustaw Schielke
Tadeusz Borowski „Pożegnanie z Marią”
Tadeusz, Maria, Inżynier, Kierownik Jan, Doktorowa.
Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat”
Herling-Grudziński, społeczność więźniów,
Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”
Marek Edelman, Profesor, Mordechaj Anilewicz, Elżbieta Chętkowska, Aga Żuchowska, doc. Zofia Wrólówna, Celina, Antek, Jerzy Winkler, Blaum, Michał Klepfisz.
Miron Białoszewski „Pamiętnik z powstania warszawskiego”
Miron, Matka Mirona, Ojciec Mirona, Zocha, Swen, „Babu Stefu” Irena P., Teik
Jerzy Andrzejewski „Popiół i diament”
Stefan Szczuka, Kalicki, Franciszek Podgórski, Antoni Kossecki, Pułkownik Staniewicz, Katarzyna Staniewiczowa, Adam i Róża Puciatyccy, Fred Teleżyński, Waga, Andrzej Kossecki, Maciek Chełmicki, Krystyna Rozbicka, Święcki, Franek Drewnowski, Weychert, Pieniążek, Pawlicki, Profesor Szretter, Kotowicz, Jerzy Szretter, Janusz Kotowicz, Alek Kossecki, Felek Szymański, Marcin Bogucki
„Bramy raju”
Mnich, Maud, Robert, Blanka, Aleksy Melissen, Ludwik z Vendome, Jakub z Cloyes
„Ciemności kryją ziemię”
Wielki Inkwizytor – Tomas Torquemada, Diego Manete
Jerzy Szaniawski „Dwa teatry”
Dyrektor teatru, Lizelotta, Laura, Woźny Matkowski, Chłopiec, Autor, Montek, Dyrektor Drugi.
Tadeusz Konwicki „Mała apokalipsa”
Hubert, Rysio Szmidt, Edek Szmidt, Kolka Nachałow, Nadieżda, Halina, Sacher, Kobiałka, Hans Jrgen Gonsiorek, Tadzio Skórko, Caban, Jan, Bułat, Żorż, Zenek.
Bohiń
Helena Konwicka, Eliasz Szyra, Michał Konwicki, Aleksander Broel-Plater, Ksiądz Siemaszko, Ildek, Konstanty, Korsakow, Puszkin, Wissarion Dżugaszwili.
Sławomir Mrożek „Tango”
Artur, Eleonora, Stomil, Eugenia, Eugeniusz, Ala, Edek
Tadeusz Różewicz „Kartoteka”
Bohater, Nauczyciel, kobiety,Wujek, Gruby, Pan z przedziałkiem
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara”
Rodion Romanowicz Raskolnikow, Sonia, Dunia, Marmieładow, Katarzyna Iwanowa, Arkadiusz Swidrygajłow, Porfiry Piotrowicz, Razumichin.
Albert Camus „Dżuma”
Bernard Rieux, Jean Tarrou, Joseph Grand, Raymond Rambert, Paneloux, Cottard.
George Orwell „Rok 1984”
Winston Smith, O’Brien, Julia, Emmanuel Goldstein, pani Parsons, Tom Parsons Syme, Charrington
„Folwark zwierzęcy”
Major, Napoleon, Snowball, Squealer, Boxer, Clover, Osioł Benjamin, Mollie, Mojżesz, Muriel, Bluebell, Jessie, Pincher, Jones, Pilkington, Frederick, Whymper.
Najdoskonalszy portret psychologiczny w “Chłopach”.
“Chłopi” Władysława Reymonta są najdoskonalszym dziełem młodopolskim. Dowodem na to stwierdzenie może być Nagroda Nobla, jaką pisarz otrzymał w roku 1924, właśnie za to dzieło. Na popularność “Chłopów” złożyło się wiele czynników. Nie jest to tylko powieść o rodzinie Borynów i mieszkańcach wsi Lipce. Problematyka powieści wykracza poza wiejski temat i podejmuje szereg różnych kwestii. W “Chłopach” zostały poruszone tematy ogólnoludzkie, filozoficzne. Przedstawione są ludzkie namiętności, związek człowieka z naturą i jego duża zależność od niej, związek z ziemią, na której żyje, mentalność i system wartości moralnych chłopów, a także problem walki o władzę i rywalizacji o kobietę. “Chłopi” zawdzięczają swą popularność dzięki kompozycji: szczegółowym opisom, uniwersalizmowi czasu i miejsca, także scenom batalistycznym. Bardzo dokładnie poznajemy bohaterów utworu. Dzięki drobiazgowo naszkicowanym portretom psychologicznym dowiadujemy się bardzo wiele o danej osobie.
Jedną z głównych postaci utworu jest Maciej Boryna. Jest to najważniejsza osoba we wsi. Bez niego nie zapada żadna ważna decyzja w Lipcach. Jest on praktycznie przywódcą wioski, doświadczony przez życie. Ma 58 lat, jest wdowcem. Mimo swojego wieku nadal czuje się młody. Dlatego zapragnął poślubić młodą i bardzo piękną Jagnę. Nienawidzi syna. Wypędza go z domu. Jego uczucie w stosunku do niego zostaje spotęgowane, kiedy dowiaduje się o związku jego młodej żony z Antkiem Boryną. O jego skąpstwie i chciwości może świadczyć to, że chociaż był najbogatszym gospodarzem we wsi, to nie chciał ofiarować części swoich ziem synowi. Obawiał się, że może on zostać wypędzony później przez Antka. Boryna gardzi najbiedniejszymi, nie wzrusza go ludzka niedola. Jego małżeństwo z Jagną staje się dla niego źródłem wstydu. Nieomal staje się zabójcą swojej żony i syna, kiedy przyłapuje ich na spotkaniu ze sobą. Boryna jest jednak człowiekiem pracowitym. Swej pozycji dorobił się uczciwą i ciężką pracą. Decydując się na obronę interesów wsi, podczas konfliktu z dziedzicem, bez wahania obejmuje stanowisko przywódcy. Maciej Boryna staje się symbolem trwałego związku z ziemią, kiedy przed śmiercią udaje się w nocy na pole i dokonuje symbolicznych zasiewów. Tam też umiera.
Postępowanie Boryny wynika ze światopoglądu, jaki sobie ukształtował przez całe życie. Jego postępowanie, po części, z pewnością wynika z doświadczenia życiowego. Dba on bardzo dobrze o swoje interesy, jednak nie potrafi postawić się na miejscu innych, nie potrafi zrozumieć tego, co czują inni. Za wszelką cenę dąży do postawionych sobie celów. Jego śmierć jest aktem symbolicznym, stanowiącym podsumowanie jego całego życia – przywiązanie do wsi, do roli i do ziemi, na której spędził długie lata.
Stanisław Reymont przedstawił w “Chłopach” jeszcze inne, równie dokładne portrety psychologiczne. Dzięki takiemu zabiegowi cała powieść jest bardzo realna, rzeczywista. Dzięki temu poszczególne postacie stają się bliskie czytelnikowi.
Wokulski, Judym, Ziembiewicz - bohaterowie z awansu
I. Tworzenie modelu zachowań, poglądów, kształtowanie opinii - cechą charakterystyczną epoki.
1.Lata 1848-1939 pełne gwałtownych przemian na wielu płaszczyznach życia:
- nastroje schyłkowe związane z fin de siecle
- zacieranie się różnorakich wpływów w kształtowaniu się schematów społecznych
- dynamiczność rzeczywistości związania ze zbrojnymi wystąpieniami oraz wzrostem nastrojów rewolucyjnych.
Nie było pokolenia, które by przeżyło tak kosmopolityczny najazd, ukształtowało się pod tak rozmaitymi znakami (Kazimierz Wyke)
2. Pojawienie się nowego typu bohatera noszącego cechy romantyczno - pozytywistyczne będącego indywidualnością, nieszczęśliwie zakochanego, rozdartego wewnętrznie pomiędzy ideałami, a ludzkimi odruchami tj. pragnieniem szczęścia osobistego, bezpieczeństwa, odwzajemnionej miłości.
- uważającego siebie za część przyrody, podlegającego tym samym co one prawom (determinizm, naturalizm).
- będącego zwolennikiem rozwoju produkcji jako warunku dobrobytu
- opowiadającego się za koniecznością reform socjalnych
- uważającego naukę pomocną w udoskonalaniu, polepszaniu i ułatwianiu życia ludzkiego.
- poddanego wnikliwej analizie psychologicznej
3. Próba oceny i klasyfikacji poczynań jednostek - bohater z awansu.
postawa cechująca osoby:
A) Których męstwo, odwaga, heroizm i poświęcenie wypływają z wewnętrznej potrzeby danej osoby lub zostają wymuszone i ukształtowane przez okoliczności.
B) Których czyny bądź postawa zostają niewłaściwe odczytane przez otoczenie nadające im cechy, których nie posiadają.
II. Wszystkie uczucia, czyny i wyobrażenia mają swoje źródło w świecie zewnętrznym lub w naszym własnym świecie (Piotr Chmielowski)
-Wokulski, Judym i Ziembiewicz bohaterami z awansu
1. Są tacy ludzie, którzy sami sobie niejako aranżują świat i im właśnie wszystko udaje (Danuta Zaniślan)
- Wokulski i jego dzieje dramatyczne konfrontacje wielkiej indywidualności z nierozumiejącym jej tłumem
A) Pogarda i bunt wobec schematów myślowych i ograniczenia - chęć znalezienia lekarstwa na pustkę myślową i obyczajową panującą wśród arystokracji
- praca jako wartość nadrzędna stanowiąca broń, narzędzie w walce przeciwko zgniliźnie społecznej i absurdom otaczającego świata
- pragnienie zaangażowanie wyższej klasy w czynne kształtowanie i przekształcanie rzeczywistości
B) Współczucie i miłość kreujące poczynaniami bohatera:
- chęć niesienia pomocy najbardziej potrzebującym, filantropia i altruizm
- miłość do kobiety będąca motorem wszelkich działań, nadająca im sens i cel
C) Pragnienie wyzwolenie z pęt związanych a przynależnością środowiskową, zaznaczanie swojej obecności wobec poprzez próby i poszerzenia doświadczeń:
nierówność społeczna między ludźmi-warunkiem rozwoju i postępu (wobec Waltera Lippana)
D) Awans społeczny jako czynnik dominujący w poczynaniach Wokulskiego pomagający jednocześnie na pomoc najbiedniejszym oraz realizacją pragnienia bycia użytecznym zawartego w założeniach utylitaryzmu
2. Woleli się mylić w działaniu niż trwać..., woleli błądzić w drodze niż stać w miejscu (Zbigniew Załuski)
- Judym jako samotny pielgrzym i gniewny bojownik "lepsze jutro":
A) Romantyczna pasja będąca motorem działania pobudzająca wizję przyszłości:
- czyny Judyma jako protest przeciwko zakłamaniu i wygodzie ludzi zadufanych w sobie pewnych swojej pozycji w świecie uregulowanym przez zasady broniące interesów wybranej grupy ludzi
- Judym jako obrońca etyki i odpowiedzialności społecznej
- bohater przeciwstawiający się mieszczańskim kanonom zachowań, złu i krzywdą.
B) Bogate życie wewnętrzne i złożona psychika przyczyną osamotnienia i niezrozumienia bohatera:
- nie znajduje on sobie w źle urządzonym społeczeństwie
- uczciwość i poczucie odpowiedzialności jako przeszkoda w kontaktach ze światem pełnym zakłamania, hipokryzji i troski o prywatne interesy.
C) Judym sięgający po prawo bezwzględnego i samodzielnego osądu świata:
- stwarzający własną autonomiczną hierarchię wartości
- szukający oparcia w sobie, we własnej wrażliwości moralnej i uczuciowej.
D) Awans społeczny bohatera stwarzający możliwości oraz rozkwit jego filantropijnych pragnień.
3.Człowiek jest bezsilnym płomykiem stanowiącym przedmiot działania sił, których sensu nie jest i nie będzie w stanie pojąć, a tym samym nigdy tych sił nie ujażmi i nie podporządkuje swoim interesom (Tomasz Weeis)
- Ziembiewicz tragiczna indywidualność czy zwykły karierowicz?
A) Role społeczne bohatera kształtujące jego obraz ulegający stałym przemianom.
- uzależnienie jednostki od zbiorowości
- wulgarny schemat życia erotyczno - obyczajowego w rodzinnym majątku
- wakacyjna przygoda z wiejską dziewczyną nie wybiegająca poza ten schemat
- bierność i tchórzostwo, rezygnacja z ideału samodzielności wobec ludzi wpływowych i bogatych
- uległość wobec protektora
- reprezentant mieszczańsko - urzędniczego "towarzystwa" małego miasteczka
- pozbawiony wrażliwości moralnej, utrzymujący dziewczyną spychaną na margines życia
B) Bunt bohatera przeciwko utożsamianiu jego indywidualności z widzeniem jej przez innych ludzi:
- jednoczesne niekonsekwencje w działaniu
C) Rezygnacja z dążenia do przełamania schematów, postępowania według własnych zasad:
-postawa odarta z męstwa i heroizmu
D) Awans społeczny będący przyczyną katastrofy i klęski życiowej - niemożność wykorzystania sprzyjających okoliczności.
III. W naturze każdego z nas tkwi opór przeciw sprowadzaniu do jakiś norm (Stefania Szurlejdona)
Jednocześnie jest się takim jak myślą ludzie nie takim jak myślimy o sobie samym (Zofia Nałkowska)
- bohaterowie wtopieni w banalność schematów społeczno - obyczajowych
- wieloznaczność i wieloaspektowość rzeczywistości niepozwalająca na jednoznaczną oceną bohaterów
1. Wpływ środowiska na poczynania bohaterów
2. Działania bohaterów wynikiem buntu lub niezadowolenia z warunków bytu własnego lub innych.
3. Próba samorealizacji, pragnienie bycia użytecznym, czynienie dobra
4. Postępowanie kierowane uczuciami: litością, miłością lub współczuciem
5. Znalezienie w życiu priorytetu, któremu podporządkowuje się każdą inicjatywę:
- niemożność jednoznacznej oceny postępowania ze względu na niepewną i uzależnioną od wielu czynników, okoliczności wiedzy o człowieku.
R o m a n t y z m
Romantyzm – prąd kulturalny i literacki, który zrodził się w opozycji do trzeźwej literatury narodowościowej. Byt to bunt przeciwko nierówności społecznej, niesprawiedliwości politycznej. Romantyzm propagował szeroko pojęty indywidualizm. Bunt romantyczny był buntem ludzi młodych pełnych zapału, wiary w swoje poczynania. Uwierzyli, że zmienią i przebudują świat. Kierowali się uczuciem. Rewolucja romantyczna wkroczyła we wszystkie dziedziny życia. Narodziny polskiego romantyzmu przypadają na rok 1822.
Adam Mickiewicz – „Oda do młodości” – w „Odzie do młodości” ukazuje autor obraz ludzi starych i młodych. Świat ludzi starych to świat ludzi krótkowzrocznych, egoistów, ludzi stojących po stronie starych przeżytych już poglądów. Zdaniem poety świat ten musi ustąpić światu ludzi młodych, zapaleńców, idealistów, świat ludzi starych to świat ludzi martwych. Ludzie młodzi to ludzie solidarni, romantyczni, zdolni do poświęceń, którzy mają na celu dobro całej ludzkości. Podmiot liryczny pragnie zdecydowanych zmian. Kontrastowany jest tu świat stary, obecny z nowym, z marzeniami. Są tu żądania walki z tym co ogranicza wolność i swobodę. Aby nastał nowy świat należy się jednoczyć. Młodzież powinna patrzeć dalej niż stare pokolenie. Nie wolno się przejmować niepowodzeniami. Jeżeli nie zacznie się działać to pozostanie się w starym świecie. Nowy świat ma być rozpoczęty przez młodość. Oni będą nim władać. Ci którzy walczą nigdy nie zestarzeją się duchem. Wiersz ten ma charakter rewolucyjny. Jest to nawoływanie do walki o wolność. Oda wyraża optymizm wierząc, że świat zostanie zmieniony. Jest to utwór z pogranicza romantyzmu i klasycyzmu. Oda jako forma klasyczna posiadała motywy mitologiczne, formy kontrastowe.
„Romantyczność” – tematem ballady jest wydarzenie dziejące się na wsi, którego bohaterką jest obłąkana z miłości za ukochanym a zmarłym Jaśkiem – Karusia. To co przedstawił poeta posłużyło mu by przedstawić swój program ideowy i artystyczny. Słowa „miej serce i patrz w serce” są wyrazem przekonań o wyższości uczucia nad rozumem. Z wierzeń ludowych zaczerpnął też autor przekonanie o istnieniu świata pozazmysłowego, irracjonalnego, który zdolny jest do kontaktu ze światem ludzi żywych. Poeta solidaryzuje się z poglądami ludzi.
Ballada jest utworem z pogranicza trzech rodzajów literackich: Tematem jest zazwyczaj wydarzenie niezwykłe, a nawet fantastyczne. Nastrój tajemniczy i grozy. Cechą ballady jest nastawienie moralizatorskie.
Typowe motywy romantyczne ballady:
- utwór niezwykły, fantastyczny
- nastrój grozy
- wyższość uczucia nad rozumem
- niewola jest największą hańbą
- zjawiska nadprzyrodzone
Typowe motywy ludowe:
- język prosty, wyrażenia potoczne
- tematyka ludowa
- kara za popełnione przestępstwa
Dziady – uroczystość zwana Dziadami wywodziła się z kultury pogańskiej, miała na celu umożliwienie zmarłym ludziom drogę do nieba. Obrzędy te odbywały się ok. 1 listopada. Był to zwyczaj typowy dla ziem białoruskich i litewskich.
„Dziady cz. II” – pojawiają się duchy w kaplicy. Guślarz odprawia modły. Najpierw przychodzi duch dzieci, potem duch pana, wreszcie duch dziewczyny.
„Dziady cz. IV” – Gustaw – kochanek romantyczny i indywidualista - IV część „Dziadów” zaczyna się sielankowym nastrojem. Nastrój zmienia się od czasu pojawienia się pustelnika. Nie wiadomo, czy jest on duchem, czy osobą żywą. Gustaw (pustelnik) przybywa do księdza ponieważ był on jego księdza i szuka u niego pomocy, chce się wyspowiadać. Zwraca się do księdza jak do człowieka, który go dobrze zna. To on wprowadzał Gustawa w świat. Przedstawił mu wiedzę o świecie uporządkowanym (klasycystycznym). Gustaw poznał jednak inny świat. Świat uczuć (cierpienia i miłości). Wtedy to zawaliła się cała wiedza, którą przekazał mu ksiądz. Główną treścią spowiedzi Gustawa są dzieje jego miłości . Barierę stanowił inny stan majątkowy wybranki. Oboje byli w sobie zakochani. Rozmawiali ze sobą. Miłość okazywali także czynami (troską o siebie, opieką). Łączyły ich poglądy na temat życia, uczuć. Łączyła ich także literatura (Homer, „Cierpienia młodego Wertera”). Łączyły ich wspólne zainteresowania. Swoje losy przyrównywali do losów bohaterów literackich. Gustaw wyjechał jednak a po powrocie dowiedział się, że jego ukochana wyszła za kogoś innego. To, że wyszła za mąż było decyzją jej rodziców. Nie kochała swojego męża. Prowadzi to do takich cierpień Gustawa, że popełnia samobójstwo. Uczucie miłości zmieniło więc całe jego życie. Miłość jest ogromną siła, którą ma moc sprawczą. Miłość to zgodność ideałów i poglądów. Miłość romantyczna to miłość platoniczna, która stanowi o wartości istnienia, i która, jeśli zaistnieje, jest najważniejsza dla człowieka. Miłość ta polega głównie na związku dusz. Istnieje również po śmierci. Jest więc wieczna i nieśmiertelna. Cała wypowiedź Gustawa jest dokładną analizą psychiki ludzkiej w obliczu nieszczęścia. Wyeksponowane jest wszystko to co dzieje się w duszy Gustawa. Wydaje się, że pustelnik popadł w obłęd , że zachowuje się nienormalnie. Uczucie miłości jest silniejsze od strachu przed śmiercią. Gustaw (poprzez to cierpienie) znienawidził kobiety. Od księdza oczekuje zrozumienia i wytłumaczenia. Ksiądz nie pojmuje (pomimo, że przytakuje) ogromu cierpień Gustawa. Odruchy serca nie przemawiają do niego. Obydwaj mówią jakby innymi językami. Ksiądz stara się racjonalnie wytłumaczyć postępowanie Gustawa. Próbuje pojąć to wszystko za pomocą zmysłów, co jest niemożliwe. Gustaw przebija się sztyletem. Ksiądz samobójstwo próbuje zrozumieć też w sposób racjonalny. Nie może jednak pojąć zmysłami tego, że Gustaw dalej żyje. Rozmowa księdza z Gustawem to polemika na temat świata. Gustaw mówi, że umarł, ale umarł dla świata. Koniec jest dość nieoczekiwany. Kończy się pewną myślą. „Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu”. Jeśli za życia człowiek był opętany miłością to opóźnia tym drogę do szczęścia w niebie. Myśl tą powtarza także, niespodziewanie chór. Gustaw chce o wszystkim opowiedzieć ale nikt go nie może zrozumieć. Musi więc pozostać ze swoimi uczuciami sam. Jest indywidualistą. Dla niego samotność jest koniecznością bo nikt nie potrafi odczuwać tak silnie jak on sam.
„Dziady cz. III” – zostały napisane w Dreźnie pod wpływem ogólnych przeżyć podczas powstania listopadowego w Polsce. Akcja nie jest ściśle związana z powstaniem tylko uwidacznia okres pobytu Mickiewicza w więzieniu podczas procesu Filomatów i Filaretów. Dziady zostały napisane w Paryżu w 1832 r.
Charakter przedmowy – Adam Mickiewicz w przedmowie ukazał charakterystykę rządów Cara Aleksandra i jego wiernego sługi Nowosilcowa, którzy chcieli zniszczyć narodowość Polską. Istnieje też drugi cel, dla których poeta napisał III cz. Dziadów. Chciał on ukazać przyszłym Polakom historię narodu polskiego, cierpiącego liczne katusze w walce o przetrwanie i zachowanie narodowości polskiej.
Znaczenie dedykacji – Poeta w dedykacji zawarł podziękowanie swoim współtowarzyszom w więzieniu, którzy walczyli o wolność, niepodległość, potrafili iść do więzienia, znosić najcięższe kary, a nawet ponieść śmierć w słusznej sprawie.
Kim jest Konrad ? – Konrad to poeta obdarzony niezwykłą wyobraźnią, siłę przeżywania, zapowiadający zemstę na wrogu. Konrad jest także metamorfozą Gustawa, podobnie nieszczęśliwy, ale nie z powodu nieszczęść osobistych lecz z powodu nieszczęśliwych losów ojczyzny. Konrad to natchniony poeta ponoszący klęskę w zdobyciu możliwości przewidywania losów świata (mała improwizacja). Konrad jest bohaterem samotnym z wyboru, a to dlatego, iż czuje wyższość nad innymi ludźmi, żaden z nich nie zrozumie ogromu przesłań jakie Konrad chce ukazać. Konrad nazywa siebie mistrzem i uważa, że jest zdolny do rządzenia naturą. Stosunek Konrada do ludzi jest złożony, ambiwalentny, ponieważ chce ich uratować, kocha naród, ojczyznę, z drugiej strony wzbudza pogardę dla poetów, ukazuje ich niedoskonałość. Konrad jest człowiekiem pysznym, dumnym, zdolnym do porównywania siebie z Bogiem. Konrad chce władzy od Boga nad duszami ludzkimi.
Widzenie księdza Piotra – scena ta ma charakter mesjanistyczny Mickiewicz przypisuje Polsce rolę Mesjasza czyli przyszłego odkupiciela. „Polska Chrystusem narodów”. Oznaczało ono, że Polska jak Chrystus musi cierpieć, a gdy wypełni się jej miara cierpienia zmartwychwstanie jak Chrystus przynosząc wolność nie tylko sobie lecz wszystkim uciemiężonym narodom Europy. Poprzez tę scenę poeta chce dodać narodowi polskiemu otuchy i wiary w to, że klęska powstania listopadowego nie jest daremna, ale stanowi etap przybliżający wyzwolenie uciemiężonej i cierpiącej ojczyzny. Scena II i V dramatu mickiewiczowskiego pełnią rolę symboliczną. W scenie III widać pierwiastek prometejski w postępowaniu Konrada, natomiast w scenie V pierwiastek mesjanistyczny.
Salon warszawski – Towarzystwo stolikowe tworzy arystokracja, urzędnicy, literaci, generałowie, damy. Towarzystwo rozmawiało o balach, przyjęciach, rozrywkach. Towarzystwo to w przeważającej części stanowi grupa osób, która chce uzyskać jak największe dobra materialne, w służalczy sposób podporządkowuje się carowi. Część nawet boi słuchać tego co nie zostało objęte cenzurą. Przy drzwiach stoi kilku młodych ludzi, a także dwóch starych Polaków. Zgromadzeni rozmawiają po polsku co świadczy o ich gorącym patriotyzmie. Wśród tej grupy można wymienić Zenona Niemojewskiego i Adolfa Januszkiewicza. Ludzie ci rozmawiają o fali prześladowań, aresztowaniach i zsyłkach. Rozmawiają o aresztowaniu i uwięzieniu Adolfa Cichowskiego, który jest dowodem martyrologii narodu polskiego. „Nasz naród jest jak lawa,| z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa. Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi| Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi” – słowa te wypowiedziane są przez Piotra Wysockiego i wyrażają pogardę arystokracji, która w służalczy sposób podporządkowywuje się carowi. Polska jest narodem „spływającym jak lawa”, która nie wiadomo co przyniesie w każdej chwili ze sobą.
Środowisko wroga
Nowosilcow – senator na ziemiach litewskich
- zniszczenie polskiej młodzieży mającej zrywy niepodległościowe
- skazywanie bez udowadniania win
- metoda terroru i zastraszenia
- źle odnosił się do osób duchownych
Doktor – Polak, zdrajca Ojczyzny, podwładny senatora. Jego prawdziwe nazwisko brzmi August Becu. Profesor medycyny Uniwersytetu Wileńskiego
- życie służalcze
- rywalizacja o względy z Pelikanem – Wacławem , doktorem, profesorem Uniwersytetu Wileńskiego (służalczy, wymierza policzek księdzu)
Konfrontacja trzech obrazów Rosji – Ustęp III cz. Dziadów
Rosja Carska – despotyczna, tyrańska ludność, nie zauważa nędzy i biedoty, Rosja bogata i arystokratycznego pochodzenia, dbająca o własne interesy, przypodobanie Nowosilcowowi i carowi.
Rosja biedna – biedota, można im zarzucić wszystko. Poeta solidaryzuje się z ludem, współczuje mu doznanych krzywd.
Rosja walcząca – obraz ludzi nie poddających się uciskowi cara. Pragnieniem tych ludzi jest przezwyciężyć przemoc cara i obalić go (chcą tego dekabryści)
Prometeizm - Konrad ma cechy bohatera mitologicznego. Został uwięziony za udział w spisku przeciw carowi. W celi więziennej następuje jego przemiana wewnętrzna. Uważa się za jedynego, który mógłby być przywódcą duchowym Polaków. W Wielkiej Improwizacji wzywa Boga na rozmowę. Żąda od niego „rządu dusz”, który pokaże drogę zbawienia. Dopuszcza się aktu bluźnierstwa wobec Boga. Wytyka Mu brak serca i mówi, że jest „tylko mądrością”, nie obchodzi Go los świata. Bóg nie umie wskazać Polakom drogi do zwycięstwa, za to Konrad jest do tego zdolny. Chce obwołać się nowym przywódcą duchowym ludzi, których „kocha i za milijony cierpi katusze”, gdyż tylko one chce przeciwstawić się władzy ziemskiej i boskiej.
Charakter prometejski: Konrad stylizowany jest na polskiego Prometeusza, chce zbawić ludzkość, sam wybiera sobie walkę z Bogiem i realizowanie swojej idei. Nie boi się skutków swojej działalności. Liczy się z potępieniem wiecznym, ale wyprowadzi ludzi z nacisku carskiego.
Mesjanizm
- miał zjednoczyć naród
- Polacy są narodem wybranym i od nich zależy wyzwolenie całej Europy
- cierpienie narodu ma przynieść Polsce zwycięstwo
- przelana krew młodych romantyków ma sens, bowiem przez nią wiedzie droga do odzyskania niepodległości
- miał podtrzymać Polaków na duchu i umacniać wiarę w zwycięstwo
- tajemniczy mąż 44 ma być wskrzesicielem narodu, miał jako jedyny ocaleć z rzezi, ma wszystkie cechy apokaliptycznego wybawcy
III cz. Dziadów jako dramat romantyczny – dramat romantyczny odrzucił klasyczne trzy jedności czasu, miejsca i akcji. Kompozycja dramatu jest luźna nie powiązana w ciąg przyczyn i skutków natomiast połaczona motywami literackimi takimi jak:
- martyrologią narodu
- walka narodowo-wyzwoleńczą
- osobą głównego bohatera
Dramat romantyczny nie zachowuje czystości gatunku ani rodzaju np. oceny tragiczne występują obok komicznych, a nawet groteskowych. Niektóre sceny dramatu mają charakter liryczny lub epicki. Różnice w konstrukcji bohaterów polegają na: statusie społecznym bohaterów, kierowaniu własnym losem oraz na tragizmie bohaterów. Bohater antyczny zazwyczaj nie kierował się własnym losem, ale był tragiczny. Posiadał wysoki status społeczny. Bohater romantyczny ma zwykły status, kieruje własnym losem, potrafi wypowiedzieć walkę Bogu. Tragizm jego polega na tym, że pragnie szczęścia dla ojczyzny, ale zazwyczaj nie kończy się to zwycięstwem. Brak w dramacie chóru, ale natomiast można zauważyć istnienie świata irracjonalnego.
„Sonety Krymskie” to utwory powstałe pod wpływem wycieczek poety po morzu, górach i zabytkach Krymu. „Stepy akermańskie” – bohaterem lirycznym jest poeta, który przedstawia wrażenia wizualne w formie monologu. Stara się przedstawić swoje uczucia z pobytu na stepach akermańskich. Opisy tego krajobrazu ukazuje na podstawie porównania stepu z morzem. Oprócz uczuć ukazuje także swoje złudzenia słuchowe, które były wynikiem ciszy z jaką spotkał się poeta. Na wrażenia wizualne składają się opisy przyrody (bezkresny ocean). Szuka poeta na niebie gwiazd – przewodniczek łodzi. Wszystko ukazuje w sposób metaforycznego porównania. Złudzenie słuchowe – bezkresna cisza. Refleksja „Jedźmy nikt ni woła” wyraża gorycz z powodu niemożliwości powrotu do Ojczyzny. Nikt go nie woła, ogarnia go smutek. Sonet „Burza” – obraz rozszalałej burzy i walkę ludzi z nim o przetrwanie. Ponadto dokonał poeta animizacji czyli nadania cech zwierzęcych wichurze. Poeta nakazuje się nie załamywać, aby walczyć do ostatniej chwili z żywiołem. W końcowej refleksji, poeta pisze, że szczęśliwy ten, kto ma ojczyznę i rodzinę, do której powraca.
Sonety orientalne – „Bakczysaraj” – utwór autentyczny, ukazujący pałace Chana. W sonecie można zauważyć samotność panującą dookoła, pałac jest opuszczony. Jednym z najpiękniejszych elementów znajdujących się w ogrodzie jest fontanna. „Czatyrdach” – mówi o jednej z największych gór. Poeta chce ukazać piękno i wielkość szczytu. Wiadomości na temat góry dostarcza mirza. To on ją opisuje. Jak wiemy ludzie ze wschodu posiadali skłonność wyolbrzymiania cech opisywanego przedmiotu. Poeta zestawia też obraz Czatyrdachu z mirzą i z Bogiem. Mówi, że mirza jest przy Czatyrdachu maleńką istotą, ale Czatyrdach w zestawieniu z Bogiem traci na wielkości i znaczeniu. Jest to refleksja romantyczna. „Ajudach” – w sonecie opisuje piękno przyrody roztaczające się ze szczytu góry. Poeta lubił tam przebywać ponieważ przychodziło do niego wówczas natchnienie, które przelał na papier. Poeta pragnie zostawić coś po sobie, aby jego utwory przypominały go ludziom i by nie poszedł w zapomnienie. Czasowniki ukazują piękno, artyzm i nowatorstwo (forma dialogu, konstruowanie nowej metafory)
„Konrad Wallenrod” – motto: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia.... trzeba być lisem i lwem” Bohater jest pochodzenia litewskiego, został porwany przez Krzyżaków, Halban kształtował osobowość Konrada. Dostał się na dwór księcia litewskiego Kiejstuta, pojął za żonę jego córkę Aldonę, chce podstępem zniszczyć potęgę zakonu. Po przybyciu na dwór krzyżacki zostaje mistrzem zakonu, daje Litwie czas by przygotowała się do nieuchronnej wojny. Rozpoczyna wojnę tak by doprowadzić do zagłady Zakonu, spotyka się z Aldoną zamkniętą w wieży, chce uciec z nią na Litwę, odmowa Aldony – odkrycie o podwójnej grze Konrada, samobójstwie bohatera. Wielkość Konrada polega na zdolności do poświęceń, odwadze, heroizmie, na samotności, ponieważ czynów walecznych dokonał sam. Tragizm jego polega na:
- chwyceniu się sposobu przebiegłości
- chciał osiągnąć sławę, lecz historia posądzi go o zdradę
- odmowa Aldony o powrocie
- do końca nie był pewien, czy osiągnie zwycięstwo
- osiąga szczęście krzywdząc Aldonę
Postać Konrada dla współczesnych poecie była natchnieniem do walki z zaborcą, przykładem odwagi i męstwa. Propagowała ponadto hasło „cel uświęca środki”, które miało wyrażać poświęcenie własnego życia dla ojczyzny oraz walkę sposobem (podstępem) nieetycznym, w razie takiej potrzeby. Mickiewicz przypisuje ważną rolę poezji ludowej, która ma na celu przekazywać tradycje narodowe z pokolenia na pokolenie, wskrzeszać ludzi do walki. Poeta natomiast musi stać się narodowym wieszczem, który będzie podniecał wyżej wymienione cele, prowadząc swój naród przez każde przeciwności.
Funkcja poezji i poety w życiu narodu pozbawionego wolności - „Pieśń Wajdeloty”
Poezja ma:
- być pomostem łączącym literaturę klasycystyczną i romantyczną
- powinna ocalić od zapomnienia historii
- zagrzewać do czynu
- przechowywać najcenniejsze skarby narodowe
- być świadectwem tożsamości narodowej, jest gwarancją jej zachowania
- nie ma siły, która by zabiła literaturę
- ma być zdolna do sterowania zbiorową świadomością
- oddziaływać na czytelnika
- być kluczem do zrozumienia narodowych dziejów
- być formą przetrwania i odnowienia narodu
- ukazywać dzieje narodu, jego przeszłość i żywą tradycję
- musi łączyć naród by nie był podzielony i rozbity
- ma budzić uczucie patriotyczne
- być adresowana do całego społeczeństwa i zrozumiała dla wszystkich
- być pielęgnowana przez naród
- być przewodniczką narodu
- wyrażać uczucia i myśli całego narodu
Poeta:
- ma do spełnienia misję w literaturze jaką pełnił Tyrteusz (zagrzewać do walki)
- łączyć pokolenia całego narodu
- spajać teraźniejszość, przeszłość i przyszłość
„Pan Tadeusz” – przyczyny napisania:
- tęsknota za krajem „lat dziecinnych”
- próba pogodzenia zwaśnionej, skłóconej emigracji polskiej
Wydany 1834 – Paryż. Na tło historyczne składa się akcja właściwa i 1811-12 i akcja retrospektywna (XVIII w.)
Na akcję właściwą składają się wydarzenia historyczne:
- obraz Napoleona w utworze
- praca emisariuszy, działalność propagandowa
- organizowanie powstania na Litwie
- namawianie do ucieczek do Księstwa Warszawskiego w celu zasilenia legionów
- kampania Napoleona
Jacek Soplica – powodzenie u kobiet, świetnie posługiwał się bronią i szablą, Stolnik nie dał mu córki Ewy za żonę, bohater rozpił się, poślubił prostą ubogą dziewczynę, matkę Tadeusza, zemścił się na Stolniku, okrzyknięto go zdrajcą, ale zrehabilitował się walcząc w Legionach, będąc emisariuszem, wdziewając habit bernardynów, ratował Sopliców od zajazdu i Moskali, śmierć i pośmiertne oczyszczenie czci Jacka.
Bohater romantyczny a Jacek.
Podobieństwa:
- poświęca szczęście
- tragizm, odwaga, męstwo
- awanturniczy tryb życia
- kieruje się losem
- tajemniczość
Różnice:
- przebywa wśród szlachty
- idzie do zakonu
- działa wśród ludzi w Legionach
- nie ma w nim pychy i dumy
- przeciętny bohater
- nie działa uczuciem lecz kieruje się rozwagą i rozsądkiem
- osiągnął zwycięstwo
- brak prometeizmu
Społeczeństwo szlacheckie: magnateria: Stolnik Horeszko – człowiek pyszny i dumny, znaczący wiele w powieści, bogaty, obłudny w stosunku do swoich braci, wykorzystał szczęście Ewy do własnych interesów (chciał zostać senatorem). Był jednak patriotą i zwolennikiem konstytucji 3 maja. Średnia szlachta: Podkomorzy – tytuł nie daje mu stanowiska ale szacunek wśród szlachty, pedantyczny, wrażliwy na punkcie zajmowanego urzędu. Szacunek ze względu na wiek i stanowisko, zwolennik konserwatyzmu. Sędzia – dobry gospodarz, dobry stosunek do chłopów, zwraca uwagę na grzeczność, nie wdaje się zbytnio w politykę, nie żałuje pieniędzy na Ojczyznę, gorący patriota, ale i pieniacz, np. spór o zamek. Szlachta zaściankowa: Dobrzyńscy – raczej biedni, ale starają się odróżnić od chłopów. Szlachta kłótliwa, szukająca sprzeczki, patriotyzm, gotowa jest stanąć do walki ze wspólnym wrogiem: Moskale. Przedstawicielami modnego świata są: Telimena i Hrabia – kosmopolita, ogromny patriota, wystawia pułk dzięki swym zasobom materialnym. Ze zwykłej sytuacji robi wielkie przedsięwzięcie – romantyk.
„Pan Tadeusz” jest epopeją bo należy do epiki, występuje szeroko rozbudowana fabuła kilkuwątkowa, (spór o zamek, wątek romantyczny, wątek miłosny). Narracje w formie opisu i opowiadania oraz dialog. Poeta pozwala sobie na osobiste wyznania „ja lirycznego”. Utwór jest napisany 13 zgłoskowcem , wierszem typowym dla epiki. Tematem utworu były ważne zgodnie z tradycją epopeiczną wydarzenia historyczne (tu wojny napoleońskie).
Opisy przyrody w „Panu Tadeuszu”. Opis burzy wyraża kształt, barwę, ruch i dźwięk (porównania, epitety – barwa, ruch – czasowniki, onomatopeja – wyrazy dźwiękonaśladowcze). Mają one ca celu opisy: przedstawić piękno ojczystego kraju, tło wydarzeń, opóźnienie akcji (wprowadzenie do niej), stosunek poety do krajobrazu ojczystego.
„Liryki lozańskie” są podsumowaniem twórczości poety, jego życia, tego co osiągnął. Zastanawia się więc, czy gdyby mógł żyć 2 razy, czy to drugie życie byłoby inne, czy takie samo. Liryki mają nastrój zadumy, melancholii. Pisze je pod wpływem własnych doznań i przeżyć w sytuacji załamania wewnętrznego.
Juliusz Słowacki – „Kordian” - Akcja przygotowania dzieje się w chacie czarnoksiężnika Twardowskiego w górach Karpackich w 1799r. Występują Czarownice, diabły Astaroth, Mefistofil. Rozmawiają na temat Chłopickiego, Czrtoryskiego, Skrzyneckiego, Niemcewicza, Lelewela, Krukowieckiego. Chłopickiemu zarzucają politykę ugodową w stosunku do władcy, Skrzyneckiemu – złą strategię, dbanie o własne interesy, Krukowieckiemu dążenie do ugody z Rosją. Jedyny godny to Czartoryski. To jest właśnie klęską powstania listopadowego oraz niedopuszczenie chłopów do walki.
W utworze mickiewiczowskim „Dziady cz. III” pada stwierdzenie „Polska Chrystusem Narodów”. W tych słowach zawarta jest wymowa, która mówi o bierności ludzi w powstaniu. Symbolem tych ludzi stała się liczba „czterdzieści i cztery”, która poprzez poezję ma dodać ludziom otuchy. Polska musi cierpieć jak Chrystus, a gdy wypełni się jej miara cierpień zmartwychwstanie jak Chrystus, niosąc wyzwolenie sobie i wszystkim uciemiężonym narodom Europy. Poeta (Słowacki) używa stwierdzenia „Polska Winkelriedem narodów”, bo Kordian walczy mimo tego czy Polska zwycięży czy nie. Nie chce się poddać, chce walczyć.
Czy Kordian jest typowym bohaterem romantycznym? – Pierwszym wielkim dziełem J. Słowackiego w którym wszystkie problemy walki narodowowyzwoleńczej doszły do głosu jest „Kordian”. Dramat został napisany późną jesienią 1833r. wydany zaś anonimowo w 1834r. w Paryżu. Nosi on podtytuł „Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny”. Słowacki zamierzał napisać jeszcze dwa dramaty powiązane w całość. Akcja „Kordiana” rozgrywa się na kilka lat przed wybuchem powstania w okresie przygotowania do spisku na życie Mikołaja I, kiedy ten przyjechał do Warszawy koronować się zgodnie z konstytucją na króla polskiego. Głównym bohaterem utworu jak wskazuje tytuł jest Kordian. Dramat o nim można rozłożyć na dwie odrębne części. Pierwsza z nich to romantyczna biografia bohatera obejmująca akt I i II, druga to działalność Kordiana spiskowca zawarta w akcie III. Kordian to przedwcześnie dojrzały 15-letni młodzieniec. W jego psychice górowała początkowo niezdolność do czynu i brak wiary w jakiekolwiek ideały. Jest pesymistą, jego podejście do świata ma charakter pasywny, ponieważ nie potrafi wyzwolić w sobie chęci do działania. Tragizm jego wynika z nieszczęśliwej miłości do Laury, która doprowadza go do nieudanej próby samobójstwa, a później do samotnej podróży, podczas której Kordian zbiera doświadczenia, które spowodują, iż zrozumie, że jego miejsce jest tylko w kraju. Momentem przełomowym w doświadczeniach Kordiana za granicą jest audiencja u papieża. Papież Grzegorz XVI zawzięty nieprzyjaciel wszystkich postępowych, patriotycznych ruchów uważał, że cały naród powinien podporządkować się Mikołajowi I. Po audiencji Kordian zrozumiał, że nie znajdzie u nikogo zrozumienia, tym bardziej, że nie znalazł go u papieża, za jedyną dla niego drogą, jest walka. Kordian występuje tu jako zapalony rewolucjonista, poeta i podchorąży. Słowacki przenosi akcję do Warszawy w środek przygotowań poprzedzających nie wykonany jeszcze zamach na cara. Głównie akcja dramatu rozgrywa się wówczas wokół osoby Kordiana w dwóch punktach. Pierwszy z nich to scena w podziemiach katedry Św. Jana. Drugi to scena u drzwi sypialnych cara, kiedy o duszę pełniącego wartę Kordiana walczą Strach i Imaginacja. Zebranie spiskowców w podziemiach katedry ma postanowić, czy zamach na życie cara i jego rodzinę będzie wykonany. Spiskowcy są na to początkowo przygotowani, a umacnia ich w tym gorące przemówienie Kordiana. Odmienne, wrogie stanowisko dla rewolucji zajmuje Prezes. Stara się wytłumaczyć zebranym, że inne narody i rządy nie poprą Polaków, jeśli ci sięgną do metod walki stosowanych przez rewolucję francuską. Z jednej strony słuszność ma Kordian, ponieważ za wszelką cenę pragnie wyzwolić Polskę spod ucisku, jednak z drugiej strony morderstwo cara nie byłoby równoznaczne z uzyskaniem wolności. Ci którzy myśleli początkowo jak Kordian, pod wpływem argumentów Prezesa zmienili zdanie. Kordian decyduje się sam na zabicie cara, ale nie udaje mu się to, bo jego duszą zawładnęły dwie zjawy. Scena ma charakter fantastyczny. Imaginacja przedstawia Kordianowi obraz czynu mającego nastąpić, tak przepełniony grozą i odpowiedzialnością, że pod ciężarem tych wyobraźni Kordian pada zemdlony na progu sypialni cara. Mimo użycia środków fantastycznych znaczenie tego dramatycznego węzła jest realistyczne. Kordian ponosi klęskę, bo działa sam. Jego dramatyzm jest więc dramatem przedstawiciela ruchu narodowowyzwoleńczego. Kordian jest typowym bohaterem romantycznym. Jest bowiem postacią, która poniosła klęskę. Jak już wspomniałem wynika ona z samotnego działania. Kordian jest bohaterem odważnym, dynamicznym, doskonałym patriotą. Poświęca się w imię wolności. Kieruje się uczuciem a nie rozwagą i rozsądkiem. Kordian nie dba o własne wygody. Kosztem życia, pragnie zwyciężyć. Kordian dojrzał i chociaż nie osiągnął zwycięstwa na arenie społeczno-politycznej to osiągnął zwycięstwo nad samym sobą. Wiedział o jakie ideały ma walczyć, widział cel w życiu.
Winkelriedyzm - Słowacki wysuwa pewnego rodzaju propozycję, która jest w pewnym stopniu opozycją do mesjanizmu. Jest to koncepcja, która polega na tym, że Polska ma skupić na sobie zainteresowanie zaborcy, ma być aktywna, zaangażować wroga, w tym czasie inne narody zwyciężą zaborcę. Słowacki dostosowuje swoją ideologię do warunków historycznych i politycznych. Winkelriedyzm rodzi się na szczycie góry Monte Blanc. Walcząc pod tym hasłem Kordian też ponosi klęskę, więc zaproponowana przez Słowackiego koncepcja nie wytrzymuje, ponieważ zakłada ona czyn nielicznych.
Polemika z Mickiewiczem w utworze - Mickiewicz już za życia uznany został klasykiem, rola Słowackiego zaś została pomniejszona. Pojawiła się zazdrość poczucie niedocenienia. Różnice światopoglądowe sprawiły, że Słowacki niejednokrotnie polemizował z Mickiewiczem.
Rozbieżność co do zadań poezji i poety (prolog)
I osoba (Mickiewicz) - poezja ma uśmierzyć ból, ma dać sen, letarg, aby zapomnieć o cierpieniach. Zaleca ona bierność, chce być osobą, na której skupi się cały ból. Koncepcja takiej poezji związana jest z mesjanizmem - poeta jako prorok, wieszcz.
II osoba (Lelewel) - przeciwnik mesjanizmu, nie popiera bierności. Poezja ma być bronią, aktywność, walka orężna, zbrojna, poezja ma ranić głupich i wrogów. Model poezji walczącej, tyrtejskiej, wezwanie do walki.
III osoba (Słowacki) - połączenie sił, jednoczenie narodu, poezja odwołująca się do ludowych tradycji, wzbudzająca ducha walki, zachowanie narodowych wartości, pielęgnowanie ich, poezja zbiornicą historii, tradycji, zachowywanie ducha narodu.
„Grób Agamemnona” - Wiersz możemy podzielić na dwie części. Pierwsza z nich odnosi się do przeżyć osobistych poety wywołanych widokiem grobu wielkiego wojownika greckiego. Podmiot liryczny prosi o natchnienie. Lutnia, która jest symbolem weny twórczej, jest mu potrzebna do opisania uczuć i przeżyć. Nastrój jest przygnębiający - poczucie małości wobec Homera i walczących bohaterów. Poeta-pielgrzym czuję się bardzo mały w porównaniu z wielkością pogrzebanych. Czuje wobec nich pokorę.
W drugiej części utworu Słowacki scharakteryzował społeczeństwo polskie. Poddał ostrej ocenie szlachtę polską, którą obarczył winą za upadek powstania listopadowego. Skrytykował ów „czerep rubaszny”, którym przykryta jest „anielska dusza narodu”. Zdaniem podmiotu lirycznego konserwatyzm szlachecki hamował działalność sił politycznych o charakterze demokratycznym i postępowym. Według niego:
- Polacy dbają tylko o pieniądze, zapominają o tym co najważniejsze
- muszą zmienić swój system wartości
- powinni mieć wodza takiego jak Leonides
- powinni być waleczniejsi, poświęcać się
- szlachta nie pozwala wybuchnąć uczuciom, więc naród jest słaby
Słowacki proponuje:
- odrodzenie państwa
- prawdziwe uczucia narodu muszą górować, przezwyciężenie czerepu
- zjednoczenie
- Polska kiedyś była „pawiem i papugą” narodów, teraz jest niewolnicą
- zatraciła uczucia, emocje, zdolność logicznego myślenia
Chce obudzić emocje, zjednoczyć, poruszyć sumienie. Poeta-romantyk nie może opisać drugich - tym razem polskich - Termopil (dzieło starożytnych, dowód odwagi i wielkości), może jedynie opowiedzieć o klęsce narodu. Brak mu nadziei na zwycięstwo, wstydzi się za Polaków. Jednocześnie kieruje do nich ostrzeżenie. Dopóki szlachta będzie uważała się za jedyną warstwę narodu i nie da wolności całemu społeczeństwu, dopóty nic się nie zmieni. Polacy muszą zacząć walczyć z zaborcą,.
Liryki osobiste – „Hymn”, „Testament mój”
„Testament mój” – napisany na emigracji pod wpływem przeczucia śmierci. Liryka bezpośrednia, charakter poetyckiego testamentu, podmiot liryczny skarży się na los, który na sławę kazał mu długo czekać. Wiersz oddziałuje na naród, by wzbudzić w nim honor i ambicję
„Hymn” – o zachodzie słońca w drodze do Aleksandrii. Napisał go bo przypomniały mu się ojczyste strony. Wiersz jest wybuchem uczuć poety, jego wspomnień. Opisuje samotną tułaczkę po świecie. Liryka bezpośrednia. Słowacki nie jest pewien, czy ktoś będzie o nim po śmierci pamiętał. Jest zrezygnowany z niemożności powrotu do kraju. Wiersz ma charakter modlitewny.
Zygmunt Krasiński - „Nie-boska komedia”. Dramat pisany był pod wpływem przeżyć związanych z powstaniem listopadowym, rozmyślań o losach narodu polskiego w 1835r. w Paryżu. Został on napisany anonimowo a dedykowany Joannie Bobrowej. Charakterystyką utworu jest złożenie go z 4 części co nadaje charakter powieści a nie dramatu. Obecnie rozróżniamy dwie części tradycyjne:
- sprawa rodzinna, dotycząca męża, który w dalszej części będzie Hrabią Henrykiem
- rewolucja – dramat społeczny dokonany przez zbuntowany lud pod wodzą Pankracego
Dramat rodzinny Hrabiego polegał na tym, że składa przysięgę wierności żonie, ale je nie dotrzymuje. Jako poeta znudzony jest życiem rodzinnym, daje się omamić Dziewicy, która jest symbolem poezji odrywającej go od obowiązków. Skutkiem postępowania Męża są: obłęd Żony, jej śmierć, choroba Orcia (Jerzego Stanisława). Hrabia Henryk a Pankracy
„Nie-boska komedia” to dramat Zygmunta Krasińskiego, pisany anonimowo pod wpływem przeżyć związanych z powstaniem listopadowym. Tragizm „Nie-boskiej..” przedstawiony został za pomocą dwu przeciwstawnych reguł wrogo nastawionych do siebie obozów. Przedstawicielami tychże grup społecznych są: Hrabia Henryk i Pankracy. Hrabia Henryk jest arystokratą, który stojąc na czele swojej klasy orientuje się w małej wartości swoich podwładnych, którzy jako klasa przemijająca skazani buli na zniszczenie z rąk liczniejszej postępowej grupy ludzi. Pankracy zaś to przywódca rewolucjonistów. Utwór ukazuje go jako człowieka żądnego władzy, który pragnie siłami rąk ludu zmienić dotychczasowy porządek świata, poprzez wprowadzenie nowej religii. Chcąc poprawy własnej doli rewolucjoniści chcą zniszczyć arystokrację i przejąć ich bogactwo. Hrabia Henryk jest romantycznym poetą pełnym sprzeczności i niechęci do życia. Zawierając małżeństwo składa przysięgę żonie, której jednak nie dotrzymuje. Jako poeta jest znudzony życiem codziennym, pragnie zmiany własnego otoczenia, dlatego daje się omamić Dziewicy, która jako symbol poezji oderwała go od normalnych obowiązków. Brak silnej woli niszczy mu życie osobiste i doprowadza do rodzinnej tragedii. Pankracy jest zupełnie innym człowiekiem. Jego zainteresowania wzbudza świat ludzi wśród których żyje. Pragnie przewidzieć następstwa rewolucji, to czy po jej zwycięstwie zdoła zbudować nowy świat. Jest on człowiekiem zdecydowanym, wierzącym w zwycięstwo własnych racji. Jego pewność siebie dobrze oddziałuje na wzburzony lud i pobudza go do skutecznej obrony powziętych postanowień. Obóz Hrabiego to obóz ludzi zdegenerowanych, nie wierzących w powodzenie akcji. Stając na czele obrońców Św. Trójcy, pobudza go do walki chęć odegrania roli przywódcy. Jego poczucie pychy wzrasta, gdy tylko pomyśli o zadaniu jakie może spełni/ broniąc losów „starego świata”. Jego honor, a przede wszystkim duma zabraniają Hrabiemu na skorzystanie z propozycji Pankracego. Wizja śmierci zupełnie go nie przeraża. Widząc zwycięstwo rewolucjonistów popełnia samobójstwo, ze względu na niechęć do tworzenia nowego świata. Pankracy to człowiek mocno stojący na ziemi i potrafiący doskonale ocenić sytuację. Trzeźwość umysłu i opanowanie pomagają bohaterowi na przeprowadzenie skutecznych działań. Mimo tych zalet Pankracy jest jednak samotnym człowiekiem. Pewnego rodzaju oparcie znajduje tylko w Leonardzie, z którym nie zawsze potrafi dojść do porozumienia. Właśnie dlatego w życiu Pankracego największą rolę odgrywa Hrabia, ze względu na nadzieje jakie pokłada w nim Pankracy. Chce on ocalić życie Hrabiemu, ponieważ uważa go za jedynego wartościowego człowieka. Pogarda jaką wzbudzają w nim arystokraci, jest mniejsza od pogardy dla ludzi z własnego obozu. Jego ogromny autorytet decyduje o sprawności i szybkości wykonywanych poleceń. Dramat zdaje się kończyć całkowitym zwycięstwem ludu. W ostatniej jednak scenie Pankracy ma wizję, od której ginie. Widzi postać Chrystusa i jako zaprzeczenie wszystkiego co czynił dotychczas umiera z okrzykiem „Zwyciężyłeś Galilejczyku”. Fragment ten ma świadczyć o zbytniej pewności siebie bohatera, który swoje wszystkie założenia uważał za nieomylne. Brakowało im jednak miłości, która jest podstawą istnienia życia i dobroci na świecie.
Krasicki choć sam pochodził ze szlachty uznał ją za klasę przemijającą.
Ideowy sens „Nie-boskiej komedii”. Głównym tematem jest starcie się dwóch racji ideowych z których żadna nie jest racją pełną. Obydwa obozy nawzajem się zwalczając mogą krytykować najwyżej własne zbrodnie. Podkreśla to w utworze dyskusja ideowa między Hrabią Henrykiem a Pankracym. Pankracy wyznaje wiarę w postęp i przed nim schyla czoło. Hrabia Henryk przekreśla to rozumowanie, utrzymując, że w obozie rewolucji widział tylko stare zbrodnie świata, rozpustę, krew. Krasiński stwierdza więc, że obydwaj przywódcy reprezentują te same zbrodnie, nie mogą dokonać więc odrodzenia. Świat arystokracji i rewolucji to obydwa „nieboskie” światy. Dlatego w zakończeniu utworu Zygmunt Krasiński wprowadza nową siłę, która na gruncie starego zbuduje nowy świat. Potrzebna jest więc bezpośrednia ingerencja Boga, bo Bóg nie traci kontroli nad światem oddanym ludziom we władanie, nie wypuszcza z rąk cugli. Pozorne jest tylko zwycięstwo obozu rewolucji. Pankracy ginie wobec wizji Chrystusa, który karze świat rewolucji. Zdaniem poety, każdemu z obozów zabrakło wielkiej idei wszechmiłości, która jest twórcza. Tę reprezentuje zaś Chrystus, Mesjasz, Odkupiciel, który zbuduje świat oparty na idei wszechmiłości chrześcijańskiej.
Cyprian Kamil Norwid – wiersz „Klaskaniem mając.....” pochodzi z tomiku „Vade-mecum”. Był to tomik zredagowany przez Norwida, posiadał starannie dobrane wiersze. Ten pierwszy liryk jest bardzo zwięzłym obrazem epoki, na którą przypadały młodzieńcze lata Norwida. Bardzo wymownie i w sposób niezwykle skrótowy poeta napisał „Było w Ojczyźnie laurowo i ciemno”, oba te przysłówki nawzajem się wykluczają, bo laur jest dodatkiem zwycięzców, a ciemnia to ciemnota, zabobony, zacofanie. O tym właśnie zacofaniu pisze autor podczas rządów Paskiewicza, który od 10 lat po upadku powstania listopadowego utrzymywał społeczeństwo w grozie terroru. Symbolem tego była cytadela – więzienie. Wśród wyższych sfer panowała martwota, obojętność dla ideałów powstańczych. Ale mimo terroru działają konspiracyjnie młodzi ludzie, którzy swą działalnością protestowali przeciwko obojętności salonowej
Kult wielkich ludzi w poezji Norwida - „Coś ty Atenom zrobił Sokratesie” – utwór powstał w 1656 r. po śmierci Mickiewicza, pod wpływem obserwacji ostatnich lat jego życia. Utwór podzielony jest został na 3 części 2 i 3 ma charakter refleksyjny. W części 1 przedstawia 7 postaci, o których śmierci i losów pośmiertnych pisze. Wszyscy z opisywanych ludzi zostali niedocenieni za życia, zaś po śmierci urządzono im wspaniały pogrzeb. Dla Norwida świat jest źle urządzony, ponieważ żaden twórca za życia nie jest doceniony. Dopiero po śmierci postać jego wzbudza uwagę, chociaż jest mu to już niepotrzebne. „Bema pamięci żałobny rapsod” – Józef Bem urodzony w Tarnowie w 1794r. odbył studia wojskowe w szkole artylerii, był uczestnikiem wojen napoleońskich, potem awansował do stopnia generała. Sławę zdobył w bitwie pod Ostrołęką, kiedy uratował wojska polskie od rozbicia. Po klęsce powstania listopadowego przebywał w Paryżu. Odznaczał się brawurową odwagą i doskonałą strategią. Z jego inicjatywy Węgrzy, Słowianie, Rumuni porzucili bratobójcze walki. Po upadku rewolucji został wysłany do Syrii, gdzie ciężki klimat spowodował jego zgon. Rapsod poeta rozpoczyna słowami, które wyrażają smutek po stracie wspaniałego człowieka, który nie będzie już uczestniczył w żadnej bitwie. Jest to pochód przy blaskach pochodni i gromnic żałobnych, pogrzeb jakiego domagał się Norwid dla uczczenia wielkich ludzi. Nastrój zbiorowego żalu potęgują głosy trąb, które „aż się zanoszą we łkaniu”. W pierwszych trzech strofach poeta przedstawia żałobny pochód na wzór pradawnych słowiańskich obchodów pogrzebowych, kiedy to rozpacz powszechną wyrażały płaczki i gdy do obrzędu należało tłuczenie naczyń glinianych, używanych za życia przez zmarłego. Piąta strofa podkreśla podniosłą symbolikę nieustającego w trudzie pochodu, powoli zmieniającego się w korowód. „Do obywatela Johna Browna” – Tu postać związana jest z historią USA. John Brown - działacz społeczny, który walczył o zniesienie niewolnictwa murzynów. Niewolnictwo uderza w ludzką godność, wszystkich, jego obecność to hańba dla tych, którzy się go dopuszczają. Opanował arsenał wojenny, aby wymusić zniesienie niewolnictwa. Chciał go wysadzić, nie chciał się poddać. Został aresztowany i skazany na śmierć. To wydarzenie jest powodem napisania tego utworu. Wiersz ten napisany jest w formie listu. Jego postacią jest mewa, która ma szybko dotrzeć do Browna. Zastanawia się czy zastanie go ona jeszcze wśród żywych. Wykonanie owego wyroku byłoby zamachem na wolność ludzi w USA, zaprzeczeniem wolności i demokracji. Poeta wątpi czy Ameryka jest krajem wolnym. Walczyli o wolność Kościuszko i Waszyngton. Obawa przed tym jak może być ta mewa przyjęta, powitana. Egzekucja może spowodować agresję. Kamienie przeciw ludziom za zniesieniem niewolnictwa. Uderzenie w obrońców demokracji, wolności. Ludzie nie dojrzeli do nowości, do nowej wartości, zmian stąd agresja. Brown wobec śmierci jest heroiczny i nieugięty. Śmierć odizoluje go od brutalnego świata. Siła idei, której nosicielem jest Brown jest potężna, że ci, którzy wykonują wyrok nie są w stanie uwierzyć, ze przestanie ona istnieć. Po śmierci Browna zdesperowani murzyni będą walczyć w imię swej godności. Nasilenie cierpień i okrucieństwo, pogorszenie losów jednych i drugich. Po śmierci Browna może nastąpić nasilenie niewolnictwa, zanikanie swobód obywatelskich dla murzynów. Nastanie noc, ciemność społeczeństwa. Wiersz kończy pointa. Zanim w ludziach dojrzeje idea, przywódcy zginą. Potrzebny jest czas przygotowań, aż w końcu przyjdzie pokolenie, które ją zrealizuje. Idea trwa dopóki nie zostanie zrealizowana. Zanim przekonania doczekają się swych kreacji. Człowieka można zabić, ale jego pragnienia wolności zniszczyć się nie da. Pragnienie to jest bowiem niezbywalnym prawem każdego człowieka. Ludzie są równi, nie ma podziałów, nie namawia do okrucieństwa, człowiekowi należy się szacunek. Dbałość o człowieka, jednostki muszą przetrwać. Humanizm związany z głębokim szacunkiem dla człowieka, obrona ludzkiej godności i honoru ludzkiej istoty i tych, którzy zhańbieni są niewolnictwem. Ci którzy dopuszczają do istnienia niewolnictwa zaprzeczają tym swojej ludzkiej postaci. Ludzie powinni być sobie równi. Mieć takie same prawa i obowiązki. „ Jedynie od ludzi dzielnych można oczekiwać ludzkiego zachowania się wobec pokonanego nieprzyjaciela, tchórze dowodzą swej odwagi okrucieństwem”. Nie jest sztuką pokonanie człowieka, ale sztuką jest jego dobre traktowanie. Walka twarzą w twarz jest walką słuszną. Ludzie, którzy nie mają argumentów na swoje idee muszą odwoływać się do okrucieństwa. Tchórze chcą sami sobie udowodnić, że mają rację. Forma traktowania równego świadczy o traktującym. trzeba umieć oszczędzić wroga.
„Fortepian Chopina” – wiersz składa się z 4 części pod względem tematycznym. Pierwsza nawiązuje do ostatnich lat życia Chopina. Część druga to charakterystyka muzyki kompozytora. W części trzeciej poeta przechodzi do ogólnych wniosków na temat sztuki. Wspomina wydarzenie wyrzucenia na bruk fortepianu Chopina po śmierci. Norwid uważa, że muzyka Chopina ukazuje Polskę idealną, przywodzącą na myśl legendarnego Piasta Kołodzieja. Norwid wie też, że doskonałość jest trudno osiągalna, podnosi więc znaczenie muzyki Chopina. Słowa „ideał sięgnął bruku” oznaczają to , że to co wielkie spotyka się najpierw z niezrozumiałością, inni sądzą, że muzyka Chopina dotarła nawet do ludu symbolizowanego przez bruk, z którego twórczości czerpał Chopin, tworząc swoje nieśmiertelne mazurki.
Nowatorstwo artystyczne Norwida - Norwid był poetą trudnym, nie zdobył więc uznania. W poezji Norwida uwydatnia się myślicielstwo. Filozofia jego jest polska, katolicka. Znajdziemy w utworach wiele cytatów z Ewangelii, odniesień do Biblii. Moralność jego nie była purytańska ale nakazywała ludziom pracę, jako ich podstawowy obowiązek. W twórczości i tematyce Norwida najważniejsze są trzy literackie motywy: człowiek, Ojczyzna, prawda. Norwid podjął walkę z epoką. Walczył też z romantykami, którzy uważali, że poeta to wybraniec Boga. Mówił, że człowiek jako boski twór ma w sobie coś doskonałego, więc i człowiek może tworzyć i to każdy. Każdy ma więc obowiązek tworzyć piękno bez względu na to czy ma zdolności. Piękno nie rodzi się w szczęściu, tworzy się w bólu i trudzie. Bunt ten miał charakter konstruktywny. Zamiast czegoś proponował coś innego. Uważał, że człowiek w pogoni za wartościami moralnymi gubi wartości duchowe Norwid uważa też, że tyle wysiłku ile poeta wkłada w napisanie wiersza, tyle człowiek wkłada w jego interpretację. Wysiłek jest więc symbolem dobrej poezji. Poezja powinna mieć charakter narodowy. Poeta pisał „jak najmniej słów, jak najwięcej treści” – teoria przemilczeń i niedopowiedzeń. Czytelnik sam musi się domyśleć. Poeta wprowadził muzyczność utworu, chętnie posługiwał się archaizmami, wprowadzał neologizmy. Poezja jego mieściła się właściwie w Młodej Polsce – modernizmie bo tam odwoływano się do jego nazwiska. Ciągle go się czyta, cytuje. Jest inspiracją dla współczesnych postaw.
P o z y t y w i z m
Pozytywizm – Kierunki filozoficzne w pozytywizmie: August Comte – uznał, że w sposób ścisły, naukowy można zajmować się tym co jest sprawdzalne na drodze doświadczenia. Jako zwolennik relatywizmu uważał, że żadne twierdzenie naukowe, nie jest prawdziwe raz na zawsze, że każde może być uzupełnione, zmienione przez inne twierdzenie
Herbert Spencer – uznał, że istnieje analogia między światem zwierzęcym a ludzkim, tu i tu panują zasady selekcji przeprowadzanej naturalnie (ginie słabszy, zwycięża silniejszy). W społeczeństwie ludzkim istnieje wówczas harmonia między poszczególnymi klasami społecznymi, zachodzi harmonijna wymiana usług. Za prawidłową formę rozwoju społecznego uważał wyłącznie rewolucję. Jego teoria to „teoria organiczna”
Na literaturę duży wpływ wywarł Hipolit Taine. Sformułował on teorię wyjaśniającą jego zdaniem mechanizm powstawania dzieł literackich. Spośród różnych czynników trzy uznał za najważniejsze:
- rasa, czyli zespół czynników biologicznych
- środowisko geograficzne i społeczne
- chwile dziejowe, czyli tradycja, przeszłość i teraźniejszość
Konsekwencje artystyczne filozofii pozytywistycznej:
Scjentyzm – literatura zgodnie z metodami pozytywistycznymi ma posługiwać się faktem, doświadczeniem i naukowymi prawami
Agnostycyzm – w związku z unaukowieniem pozytywiści odrzucają racjonalizm romantyczny i metafizykę, uważając, za prawdziwe to co da się wytłumaczyć w sposób naukowy. Agnostycyzm wyzwalał tendencje areligijne.
Utylitaryzm – znaczy dosłownie użyteczność. Głównym celem utylitaryzmu jest szerzenie przekonania, że wszystkie nasze uczynki są dobre, jeśli pociągają za sobą szczęście ogółu.
Realizm – często krytyczny, metoda literacka polegająca na przedstawianiu rzeczywistości w sposób prawdziwy, często krytyczny bo ujawniający różne mankamenty życia celem eliminacji.
Naturalizm – metoda literacka polegająca na przekazywaniu rzeczywistości z fotograficzną doskonałością szczegółów, z ujawnieniem drastycznych stron, które to ujawnienie miało mieć charakter obiektywny, tzn. pozbawiony wszelkiego odautorskiego komentarza.
„Ojciec Goriot” – Honoriusz Balzac. Arystokrację francuską charakteryzuje egoizm, bezduszność, brak litości, uczuć, obłuda i fałsz. Ceni sobie pieniądze, tytuły. Brak w niej otwartości i szczerości, jest ambitna i zuchwała, bezwzględna i gotowa uczynić wszystko, aby zdobyć więcej pieniędzy i zaszczytów. Przedstawicielem jej jest Eugeniusz Rastignac, pani de Beauseant, Taillefer. Mieszczaństwo – również ceni sobie pieniądz. On decyduje o szacunku. Staje się nieraz przyczyną zbrodni. Świat przestępczy to Vautrin - jest symbolem cynizmu, zła.
Eugeniusz Rastignac - młody student, jest uczciwy i przyzwoity, chce pomóc Goriotowi, który nie widząc własnej nędzy dba do szaleństwa o szczęście córek. Jest człowiekiem moralnym, honorowym.
Pozytywizm polski a zaborcy – zabór rosyjski – rusyfikacje, zabór niemiecki – germanizacja, rabunkowe napady, dążenie do uczynienia polskich ziem spichlerzem, faworyzowanie rolnictwa, hamowanie rozwoju przemysłu, zabór austriacki – najlepsza sytuacja społeczna i kulturalna, najwięcej swobody, istnienie życia kulturalnego, niezbyt ostra cenzura. Najgorsza sytuacja gospodarcza.
Podstawowe hasła programu pozytywnego
- praca organiczna
- praca u podstaw
- emancypacja kobiet
- równouprawnienie mniejszości narodowych
- propagowanie wiedzy i postępu technicznego
Od pisarza oczekiwano rzetelnej wiedzy, naukowego podejścia d omawianych zagadnień, często nazywano go lekarzem i nauczycielem. Miał bowiem wychowywać społeczeństwo i leczyć je poprzez literaturę.. Literatura miała charakter tendencyjny i utylitarny. Nowy typ bohatera to bohater pracowity, rzetelny i mądry. Rozwinęły się powieść, opowiadania, obrazek , reportaż, felieton, list z podróży. Metody artystyczne to realizm krytyczny.
Gdy Orzeszkowa powitała z radością możliwość pobytu na wsi, zrodziła się w nij myśl obserwacji wiejskiego życia, kontaktu z przyrodą, na którą była wrażliwa. Toteż postanowiła swe uczucia przelać na papier. Początkowo myślała o napisaniu romansu, jednak z chwilą, gdy włączyła do treści wątek polityczny utwór wyszedł poza ramy romansu, stając się tendencyjną powieścią współczesną. Motyw powstania zastąpiony został symbolem mogiły, miejsca ostatniej potyczki, spoczynku Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza. Stosunek do mogiły uczyniła Orzeszkowa miernikiem patriotyzmu poszczególnych postaci utworu. Obok politycznego mamy też wątek społeczny o konflikcie dwóch niegdyś zaprzyjaźnionych rodów wywodzących się z różnych klas oraz miłosny dotyczący miłości Jana – prostego chłopa i Justyny – arystokratki. W powieści mamy również do czynienia z konfliktem pokoleń – pierwiastkiem charakterystycznym dla literatury pozytywizmu. Utwór stosuje się do wszystkich form wykształtowanych przez tę epokę. Został przez czytelników przyjęty z aplauzem, z łatwością przeszedł przez cenzurę, która nie dopatrzyła się akcentów patriotycznych, a które tak dobrze zauważyli i zrozumieli czytelnicy. Dopełnieniem sukcesu stała się pochlebna opinia krytyki, która stwierdziła podobieństwo powieści do epopei „Pan Tadeusz”. Podobne były wątki, piękne opisy przyrody.
Obraz ziemiaństwa w powieści
Benedykt Korczyński reprezentuje sytuację średniozamożnego ziemianina, jest człowiekiem, który traci część swojego majątku z powodu straty siły roboczej. Jako gospodarz jest sumienny, wspaniale wywiązuje się ze swoich obowiązków, prowadzi jednak spory o ziemie. Emilia go nie rozumiała. Był ambitny, napełniony troskami, prowadzi osiadły tryb życia, heroiczny obrońca posiadanej ziemi, której nie chce oddać w ręce rosyjskie. Sytuacja popowstaniowa, ciężkie kontrybucje nałożone na majątki polskie zmuszają do ciężkiej pracy, do ciągłej troski o wydajność ziemi, by mieli z czego zapłacić nałożone podatki. Codzienne kłopoty uczyniły go innym człowiekiem, obdarły go ze złudzeń, zmusiły do porzucenia dawnych ideałów. Przed wybuchem powstania utrzymywał bliskie kontakty z zaściankiem. Bohatyrowiczowie byli częstymi gośćmi Korczyna. Te przyjazne stosunki zakończyło powstanie i jego skutki. Benedykt wbrew własnym odczuciom procesuje się o wyrządzone szkody z chłopami, wyciągając od nich każdy należny mu grosz. Wchodzi też w konflikty z synem Witoldem, młodym pozytywistą, który chce pomagać chłopom.
Arystokrację w powieści reprezentuje Różyc. Jest on przykładem człowieka którego zniszczyło posiadane bogactwo, próżniaczy tryb życia. Połowę swej milionowej fortuny stracił grając w kasynach, w wojażach, poznając nowe kobiety. Taki tryb życia przyniósł mu jedynie rozczarowanie, utratę wiary w sens istnienia i głębokie rozczarowanie. Swój stan usiłuje ratować morfiną, by choć na krótko zapomnieć o tragedii, którą sam na siebie sprowadził. Stosunek do ojczyzny negatywny, nie obchodzi go nic.
Zubożała szlachta – Bolesław Kirło – nie interesuje go gospodarstwo, to należy do jego żony. Kirło prowadzi próżniaczy tryb życia, jest bawidamkiem. W każdym towarzystwie znajduje sobie kobietę i ją adoruje.
Sytuacja materialna zaścianka Bohatyrowiczów. Zaścianek jest ubogi, panuje duże rozwarstwienie wśród ludzi, ziemię mają ci, co mogą ją sobie kupić. Zaścianek jest ubogi, ale czysty i zadbany.
Obraz codziennych zajęć – Chłopi pracujący na roli traktowali pracę jak święto – Żniwa były czymś bardzo osobliwym. Praca była dla ludzi bardzo przyjemna.
Kultura i obyczaje zaścianka związane są ze szlacheckim pochodzeniem mieszkańców. Kultywują obyczaje dworskie i podkreślają szlacheckie pochodzenie. Przestrzegają dawnych tradycji i obyczajów. Znana jest im staropolska gościnność. Ciężkie żniwne prace wykonywane były z towarzyszeniem zwyczajów. Najpełniej opisany został obrzęd weselny świadczący o odrębności kultury zaścianka.
Stosunek do tradycji i przeszłości. Bohatyrowicze są dumni ze swojego pochodzenia, swoją mogiłę szanują i są z niej dumni. Mogiła jest symbolem zbratania dwóch istniejących antagonistycznych rodów: chłopów i szlachty (Benedykt Korczyński jeszcze nie stracił urazu).
„Nad Niemnem” jest powieścią pozytywistyczną, bo:
- jest powieścią realistyczną (przedstawia stosunki społeczno-polityczne po 1864 r.)
- powieść z pogranicza realizmu krytycznego
- powieść tendencyjna (propaguje hasła pracy od postaw, organicznej)
- powieść utylitarna (propaguje wzorce służące dla ogółu narodu, pracowitość, patriotyzm, demokratyzm)
Utwór jest wielowątkowy: wątek polityczny, wątek społeczno-obyczajowy oraz wątki epizodyczne połączone różnymi motywami: mogiła, konflikty szczęśliwie rozwiązane. Powieść ma konstrukcję przyczynowo-skutkową.
Powieść „Nad Niemnem” wykazuje szereg podobieństw do :Pana Tadeusza” – podobieństwo wątków, wątek polityczny: powstanie styczniowe i wojny napoleońskie, wątek społeczno-obyczajowy: konflikt pokoleniowy i wątek miłosny, konflikt o ziemię i o zamek. Podobne jest też szczęśliwe zakończenie utworów, rozwiązanie sporów i konfliktów, również opisy przyrody: rozluźniają napięcie akcji, opóźniają akcję, stanowią wprowadzenie do akcji właściwej.
Bolesław Prus – „Lalka” – Akcja właściwa „Lalki” przypada na 1840 r. w którym miała miejsce Wiosna Ludów oraz na rok 1860, który stał się momentem przełomowym, prowadzącym do spisku i powstania. Akcja retrospektywna to akcja przedstawiająca wydarzenia europejskie, na tle których rozgrywa się akcja właściwa. Miejscem akcji jest Warszawa, tak dobrze odtworzona prze Prusa, że często krytycy nazywają „Lalkę” przewodnikiem po Warszawie.
Arystokracja w powieści
Przedstawiciele: Izabela Łęcka i jej ojciec Tomasz Łęcki, kuzyn Starski, ciotka Izabeli. Środowisko to jest silnie związane ze sobą bliższym lub dalszym powinowactwem rodzinnym. Stanowi zamknięty klan, do którego nie dopuszcza się nikogo spoza sfery. Wystarczyło być arystokratą, aby należeć do tego zaklętego kręgu, nikt nie analizował jego wartości moralnych ani nawet wielkości majątku (np. Łęcki). Większość członków arystokratycznej sfery żyła w przekonaniu, że należy do klasy wybranej, że świat zwyczajnego tłumu istnieje po to by im służyć. Prowadzili próżniaczy tryb życia. Kapitalnym studium typowej arystokratki jest panna Izabela Łęcka, w której łączą się urok fizyczny, piękność manier oraz wewnętrzna pustka i zanik zmysłu moralnego. Gardzi Wokulskim tylko dlatego, że jest kupcem, gotowa jest wyjść za mąż za człowieka, który budzi wprawdzie w niej obrzydzenie, ale jest arystokratą. Nic pozytywnego do ogólnej charakterystyki nie wnoszą też Starski i baron Krzeszowski. Pierwszy to ozdoba salonów całej Europy, kosmopolita i łowca posagów, czekający na śmierć prezesowej Zasławskiej, by odziedziczoną po niej część majątku zmarnotrawić w kraju lub za granicą. Drugi żyje na koszt swojej żony-mieszczanki, niewiele interesuje się nią samą. Jedynymi pozytywnymi postaciami tej grupy są prezesowa Zasławska, która jest kobietą rozumną i szlachetną oraz Julian Ochocki, który zna prawdziwą wartość swojej klasy, a wielkość człowieka mierzy jego wiedzą i pożytkiem jakie przynosi społeczeństwu. Arystokracja jest klasą przeżytą, pozbawiona jest poczucia narodowego, jest bezużyteczni, są nieudolni do działania, ale nie chcą ustąpić jednostkom prężnym i aktywnym. Nie potrafią ocenić człowieka według wartości i zasług, lecz oceniają podług urodzenia i pozycji majątkowej.
Mieszczaństwo: Mincel Jan, sumienny pracowity, Szlangbaum – dba o własne interesy, Ignacy Rzecki – pracowity człowiek, dobry sprzedawca, kocha Wokulskiego jak własnego syna, gdy widzi, że ten ma kłopoty staje się smutny i roztargniony, uprzejmy. Ta grupa społeczna odgrywa małą rolę w Polsce, a główną tego przyczyną jest sytuacja gospodarcza kraju. Przemysł gospodarczy opanowany był przez obcych kapitalistów. Mieszczaństwo polskie ograniczało swe ambicje do powolnego bogacenia się metodami stosowanymi od pokoleń, unikając postępu, nowoczesności.
Proletariat – jego życie jest kolejnym dowodem rozkładu społeczeństwa - nędza ludu, której symbolem jest obraz Powiśla jego mieszkańców. Przedstawicielami są Wysocki, panna Marianna oraz Węgiełek. Są to ludzie doświadczeni przez los, zdolni jednak do zdrowego myślenia i pracy. Prus im współczuje, bo wie, że nie dano im nadziei na odmianę ich losu. Jest to grupa społeczna, która wymaga najpilniejszej pomocy.
Trzy pokolenia w „Lalce”
„Lalka” to powieść o polskich idealistach, ich straconych złudzeniach.
Ignacy Rzecki – przedstawiciel romantyków. Jest on drugim obok autora, narratorem w powieści. Z pamiętnika Rzeckiego poznajemy dzieciństwo i młodość pana Ignacego, jego poglądy, ideały, którym pozostał wierny do końca życia mimo rozczarowań przy konfrontacji z nowymi ludźmi, nowymi czasami. Rozczarowanie przynosi mu każdy dzień rzeczywistości. Wychowywany w tradycjach walki o wolność, sprawiedliwość, w kulcie dla Napoleona, wierzy w Polskę, jaką miał stworzyć wielki Bonaparte, poszedł się o nią bić na Węgry w 1848 r. wraz z przyjacielem Augustem Katzem. Zwycięstwo Austrii odczuł jako własną tragedię, tym bardziej, że ten fakt polityczny był przyczyną samobójczej śmierci przyjaciela. Nigdy nie zarzucił Rzecki romantycznej wiary w Bonapartych. Po klęsce powstania styczniowego Rzecki staje się człowiekiem samotnym i nieprzystosowanym do czasów tak różnych niż jego młodość. Ten stary romantyk z żalem wspomina lata walki i młodości, które nie przyniosły realizacji wielkich pragnień. Wierzy jednak do końca w nadejście czasów wolności i sprawiedliwości całej Europy. Stracone złudzenia Rzeckiego to jednocześnie utrata złudzeń całego pokolenia romantyków. A jednak słowa kończące powieść „Non omnis moriar” – nie wszystek umrę odnoszą się właśnie do nich, bo tylko ci są coś warci. Poza tym Rzecki jest pracowity, sumienny jako subiekt, pragnie szczęścia Wokulskiego, chce ożenić go ze Stawską, stateczną kobietą, kłopoty pryncypała są jego kłopotami, zaniedbuje siebie i pracę.
Stanisław Wokulski to przedstawiciel romantyków zabłąkanych w pozytywizmie. Człowiek zdolny, pracowity i sumienny. Nie idzie w ślady ojca, który bez przerwy prawował się o majątek, lecz uczy się. Choć nie jest do końca człowiekiem nieszczęśliwym, gdyż osiągnął pozycję, pracę, to kocha nieszczęśliwie Izabelę Łęcką. Stał się człowiekiem zdesperowanym i zaślepionym miłością. Wróćmy jednak do wcześniejszych lat. To od studentów nauczył się, że praca i nauka są największymi wartościami życia. Ożenił się z panią Małgorzatą, wdową po Janie Minclu, a gdy ta umarła pokochał Izabelę. By ją zdobyć udaje arystokratę, jest rozrzutny, a to się podoba Izabeli, która każe mu się nawet wyrzec sklepu, bo uważa, że kupiec jest niegodny jej ręki. Mimo pogardy jaką odczuwał do siebie Wokulski, brnie dalej po rękę ubóstwianej kobiety. Gdy przekonał się, że ta kobieta jest płytka i pusta, niewiele warta, chce popełnić samobójstwo. Prus nie pokazał ostatnich losów Wokulskiego. Zasugerował dwie drogi, które Wokulski mógł wybrać: samobójstwo lub współpracę z Geistem. Wokulski przegrał swe życie jako romantyk i jako pozytywista. Przegrał je jako „rycerz wolności” gdy bił się o Polskę, za co podzielił z innymi syberyjski los. Przegrał je jako romantyczny kochanek poświęcając wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swego życia. Klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, by wiedzą i pracą służyć społeczeństwu.
Studenci i Ochocki – pozytywiści ludzie podobni Wokulskiemu, są to ludzie zbuntowani przeciwko dotychczasowemu porządkowi. Studenci to ludzie zbuntowani, nie mający pieniędzy na naukę, ale reagujący na krzywdę ludzką. Ochocki to naukowiec, konstruktor, wynalazca, chce by jego praca służyła dobru ludzkości. Podobnie jak Wokulski nie znalazł ani zrozumienia ani poparcia. Jego zamierzenia popiera Wokulski, który w testamencie zapisuje mu 140 tyś. Rubli na wynalazki i doświadczenia.
Wymowa ideowa i wartości artystyczne „Lalki”. Prus początkowo miał nazwać „Lalkę” tytułem „Trzy pokolenia” bo to powieść o „straconych złudzeniach” A tytuł „Lalka” – to proces o lalkę opisany w szwajcarskim czasopiśmie. Prus był pozytywistą i uważał, że program społeczny pozytywizmu podniesie kraj na wyżyny.
Henryk Sienkiewicz – „Potop” – Akcja – XVII w. Polska w czasie potopu szwedzkiego. Działania wojenne odtworzył Sienkiewicz zgodnie z historią, zaczynając od bitwy pod Ujściem, kończąc na Jarosławiu i Częstochowie. Wojska szwedzkie zalały cały kraj niszcząc i grabiąc wszystko co napotkały na swojej drodze. Miasta padały jedne po drugich. Sytuacja w jakiej znalazła się Polska spowodowana była nie tylko agresją przeważających sił wroga, ale i narastającym rozkładem wewnętrznym Rzeczypospolitej (prywata, anarchia, lekkomyślność i życie nad stan, brak patriotyzmu i poszanowania praw i obowiązków). Kiedy sytuacja Polski jest beznadziejna autor wprowadza do powieści wątek, który się rozrasta i w końcu zmieni bieg wydarzeń. W różnych rejonach kraju pojawiają się oddziały podejmujące walkę na własną rękę. Pierwsze zwycięstwa, bohaterska obrona Częstochowy, budzą nadzieję, porywają do walki Polaków. Dzięki żywiołowej walce ogólnonarodowej, narodowowyzwoleńczej Polska odnosi zwycięstwo nad Szwedami: obok postaci historycznych występują postaci fikcyjne: Kmicic, Zagłoba, Wołodyjowski. Bez ich udziału nie byłoby zwycięstwa Rzeczypospolitej. Dzieje Kmicica przedstawił Sienkiewicz, tak że można je utożsamiać z ówczesnymi losami Rzeczypospolitej. Jego porywczy charakter sprawił, że stracił dobre imię. Uważano go za zdrajcę. Upadek moralny Kmicica można zestawić z upadkiem Rzeczypospolitej. Podejmuje próbę oczyszczenia siebie z win poprzez służbę Ojczyźnie. Brał udział w obronie Częstochowy i w przywróceniu tytułu królewskiego Janu Kazimierzowi. Scena w kościele, gdy po nabożeństwie przeczytano list królewski ogłaszający całkowitą rehabilitację Andrzeja Kmicica, zbiega się z ostatecznym zwycięstwem nad Szwedami, które zrehabilitowało Polaków w ich własnych oczach i w oczach Europy.
„Miłosierdzie gminy” – Konopnicka chciała ukazać wyzysk człowieka przez człowieka. Nowela pozbawiona jest komentarza, a charakter realistyczny, ma kompozycję klasyczną. Zawiązanie akcji (zgromadzenie się w budynku gminy), punkt kulminacyjny (rozwój wydarzeń, gdy syn Kuntza znalazł się na sali), rozwiązanie akcji (kupno mężczyzny przez Probsta)
“Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie”
- postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
I Wiek XX - czasem gwałtownych przemian społeczno-politycznych wpływających na kształtowanie się światopoglądu, kanonów postępowania i wartości.
1. - Europa na przełomie wieków:
a) nastroje katastroficzne związane z fin de siecle,
b) dynamika sytuacji społeczno-politycznej,
- niepewność jutra związana ze wzrostem nastrojów pełnych wrogości i niechęci,
- bezrobocie, kryzysy gospodarcze, spadek wartości pieniądza,
- konflikty klasowe mające swoje podłoże w wyzysku najbiedniejszych warstw społeczeństwa,
c) nastroje niepodległościowe oraz narodowowyzwoleńcze,
- I wojna światowa -> Polska jako suwerenne państwo pod wieloletnim nieistnieniem,
- Ludzkość wobec zawieruchy wojennej
a) obrona zagrożonej ojczyzny - przykłady męstwa oraz poświęcenia dla sprawy,
b) życie w okupowanym kraju - filozofia pracy i przetrwania
“Patriotyczne jest źle pracować bo pracodawcą jest Niemiec.”
c) wykształcenie określonej postawy moralnej sposobem na przetrwanie piekła obozowej rzeczywistości,
- Budowa nowej, powojennej rzeczywistości, kreowanie nowego sposobu życia oraz podstaw moralnych
- dzieła literackie zawierające moralne pouczenia i dylematy
- literatura skarbnicą wartości,
2.- Poszukiwanie nowej drogi w sposobie zaistnienia w społeczeństwie, próba odnalezienia wartości, które mogłyby stać się podstawą egzystencji i działania,
- Poświęcenie jako miernik wartości człowieka,
- Rezygancja z egoizmu, narcyzmu, pragnienie zaspokojenia własnych potrzeb na rzecz umiłowania człowieka, filantropii i bezinteresowności
3. HEROIZM MORALNY jako przykład poszukiwania właściwej drogi w otaczającej rzeczywistości.
a) polegający na bohaterstwie, męstwie i śmiałości w wyznawaniu prawd i wartości moralnych,
b) napotykający na przeszkody wynikające ze schematów myślowych, popularnych kanonów zachowań lub okoliczności,
c) budzący zaniepokojenie, podziw lub wrogość,
d) będący poszukiwaniem sensu życia i granicy pomiędzy dobrem a złem.
II. “Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
1. Twórczość Żeromskiego niosąca posłannictwo duchowe propaguje młodopolski model zachowań
- ofiarność w walce o wyzwolenie narodu połączona ze sprzeciwem wobec nierówności i krzywdy społecznej,
- heroiczny bunt człowieka wobec rzeczywistości,
- próba odbudowy, na różnych płaszczyznach, niepodległego szczęścia ojczyzny,
a) walka o wyzwolenie ojczyzny wbrew zaborcy, prowokacjom oraz wewnętrznemu rozłamowi w społeczeństwie,
- pragnienie bycia do końca wiernym ojczyźnie i rodakom,
- Ofiarność i determinacja Szymona Winrycha z opowiadania “Rozdziobią nas ...”,
- Krytyka rezygnacji i lojalizmu - postać księcia Odrowąża w “Wiernej rzece”,
b) walka z zakłamaniem, wyzyskiem i uciskiem społecznym mimo braku oparcia i poparcia w najbliższym otoczeniu,
c) próby zdemaskowania różnych objawów podłości i marazmu społecznego.
- Doktor Piotr walczący o dobro ogółu, prawda i uczciwość kosztem szczęścia osobistego; jego sprzeciw wobec egoizmu klas posiadających wyniszczających lud (również “słowo o bandosie”)
d) próba walki z chorobami, fizycznym i duchowym skalaniem człowieka,
- P. Stanisława Bozowska (boh. “Siłaczki”) wierząca w ideały, pragnąca krzewić dobro i wiedzę za wszelką cenę,
- Doktor Judym z “Ludzi bezdomnych” stawiający dobro ogółu ponad wszystko,
2. II-ga wojna światowa okresem próby oraz trudnych życiowych przeszkód
- próba ocalenia człowieczeństwa jako jedynej wartości, o którą warto walczyć, dla której warto się poświęcać
“Aby wypełnić ludzkie serca wystarczy walka prowadząca ku szczytom.” A. Camus “mit Syzyfa”
a) poprzez ocalenie wartości narodowych
- Greczynki śpiewające hymn narodowy, czerpiące z niego siłę i nadzieję (“Wiza” - Z. Nałkowska)
“To nie była siła fizyczna
To była siła tęsknoty i pragnienia”
b) ocalanie człowieczeństwa za cenę istnienia
- “Przy torze kolejowym” Z. Nałkowska -> ukazanie postawy jednostek; - mężczyzna odbierający życie rannej kobiecie -> działanie uznane za najwyższy akt łaski i woli
- kobieta zbierająca martwe niemowlęta i dziewczyna decydująca się na śmierć - mimo iż jej ocalenie w obozie będzie bardzo prawdopodobnym - bohaterki opowiadania “U nas w Auschwitzu” Borowskiego ratujące godność poprzez wybranie sposobu śmierci, stanowienia samemu o sobie.
“W tym świecie można zachować człowieczeństwo za cenę istnienia”
- Natalia Lwowna - “Inny świat” Grudzińskiego
- ponawiane próby samobójcze aby zakończyć koszmar obozowego życia,
- “Ostatecznie należy się tylko do samego siebie - przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu śmierci”
- Hanna Krall - “Zdążyć przed Panem Bogiem”: powstańcy zmuszeni do “dokonania wyboru między życiem a śmiercią” będącą “ostatnią szansą zachowania godności”
- lekarka podająca dzieciom truciznę (oczekująca na rozstrzelanie); samopalenie (siedzenie na murach getta); kobieta mająca możliwość ocalenia dzięki “numerkowi”, wybierająca śmierć przy boku matki
- pragnienie godnej śmierci, “mężnej śmierci” w “Początku” A. Szczypiorskiego: Hemo i jego ojciec - Jerzy Fichtenblaum
c) ocalenie człowieczeństwa poprzez miłość do drugiego człowieka, niesienie pomocy, litość i współczucie,
- “Dzieci i dorośli w Oświęcimiu” Z. Nałkowskiej - lekarz ratujący małych chłopców, ryzykujący utratą zdrowia a nawet życia,
- “Człowiek jest mocny” - postawa chłopa, który bezinteresownie udziela pomocy zbiegłemu Żydowi,
- “godność człowieka naprawdę leży w jego uczuciu” T. Borowski “Pożegnanie z Marią” - uczucie, miłość, podtrzymujące przy życiu głównego bohatera, stanowiące jedyny cel i sens,
- poczucie solidarności; więzi, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, która pomogła przetrwać: “Jeden dzień ...” - A. Sołżenicyna
“Przecież ten sąsiad każdy twój kęs liczy, choćbyś całkiem nie miał sumienia, złamiesz się, dasz”
- “Zdążyć przed Panem Bogiem” - H. Krall
- miłość, będąca sposobem na przetrwanie
- “Otóż być z kimś, to była w getcie jedyna możliwość życia”
- pomoc w ocalaniu ludzi z powołania (siostra Weronika), obowiązku (sędzia Romnicki), z ludzkiego odruchu (Filipek), z przyjaźni (Pawełek) i miłości (Jerzy Fichtenblaum): bohaterowie “Początku” A. Szczypiorskiego
- Dr Rieux - poświęcający swój czas, zdolności i siły dla ratowania “zadżumionych”
- Rambert - rezygnujący z ucieczki, nie chce być “samym tylko szczęśliwym”
- ojciec Panelaux - czyniący dobro w imię służby człowiekowi oraz Tarrou i Grand : bohaterowie “Dżumy” A. Camusa udowadniający swoją postawą, iż prawdziwe szczęście oraz pełnię człowieczeństwa zdobywa się poprzez pomoc najbardziej potrzebującym
- “Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze.”
d) próba ratowania człowieczeństwa poprzez męczeństwo i wyrzeczenia:
- Dwojra Zielona pragnąca przetrwać za wszelką cenę, znosząca największe cierpienia “aby dać świadectwo prawdzie” - Z. Nałkowska
- “aby w miejsce pokonanej litości rozdmuchać w stygnącym popiele swojego życia wysoki płomień z ostatniej iskierki człowieczeństwa”
- postawa Michała Aleksiejewicza Kostylewa w “Innym świecie” - G. Herlinga Grudzińskiego, którego sposobem na uratowanie człowieka w sobie było dobrowolne męczeństwo,
- głodówka Polaków z “Innego świata” - G.H.Grudz., będąca wyrzeczeniem graniczącym z bohaterstwem, jako próba wzmocnienia wewnętrznej siły wypływającej z odwagi, męstwa i wytrzymałości
3. Poezja XX-go wieku jako oręże w walce ze stereotypami i stagnacją
A. Nawołująca do aktywnego kształcenia swojego życia, odwagi i wytrwałości w wyznawaniu swoich poglądów i obrony ideałów
“Nie jesteś jednak tak bezwolny
A choćbyś był jak kamień polny
Lawina bieg od tego zmienia
możesz, więc wpłyń na bieg lawiny” Cz. Miłosz
- “Przesłanie pana Cogito”; nakaz:
a) bycia wiernym do śmierci,
b) sprzeciwu wobec przemocy; poniżenia, mimo ograniczonych możliwości a nawet bezsilności,
c) pogardy dla zdrajców, katów i tchórzy
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej”
- krytyka bierności: pogodzenia z rzeczywistością; postawa pana Cogito przykładem pragnienia zachowania własnej tożsamości, nawet za cenę życia,
- “Pan Cogito - powrót”
- realizacja marzenia jakim jest powrót do rodzinnego kraju mimo grożących konsekwencji
- “Potęga smaku” - odmowa, niezgoda i upór wypływające z poczucia estetyki,
- “Traktat moralny” Cz. Miłosza - konieczność wypełnienia życia celem i wartością; karygodne staje się uginanie przed innymi ludźmi prowadzące do zmiany punktu widzenia, poglądów lub zasad; wezwanie do aktywności i kreowania swojego życia,
- “Campo di Fiori” - poeta podejmuje walkę ze znieczulicą, aby nie powtórzyły się nigdy akty okrucieństwa
“Kiedyś na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sława poety”
- “Przedmowa do tomu Ocalenie” - poeta zauważa konieczność nadania sensu życia i poezji poprzez postawienie przed sobą wyższego celu
- “Św. Szymon Słupnik” - St. Grochowiaka; ukazuje poetę czerpiącego siłę w buncie przeciwko zakłamaniu, hipokryzji i sztuczności
“Powołał mnie Pan na bunt”
B. Postulat hołdowania wartościom moralnym mimo pewnych stereotypów, ciasnoty umysłowej, przeciwnościom losu. Honor i poczucie własnej wartości
- “Dlaczego klasycy” - Zb. Herbert; krytyka współczesnych i ich tchórzostwa w przyznawaniu się do porażki, słabości; poeta zarzucający małość i zapomnienie wielkich słów,
- “Przesłanie pana Cogito” - nakaz postawy wyprostowanej, silnego kręgosłupa moralnego, krytyka dumy, samouwielbienia, zarozumiałości, egoizmu, wygodnictwa i oschłości
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej” - poeta ukazujący głównego bohatera jako jedynej ostoi wartości moralnych w zagrożonym mieście, który sam skazuje się na unicestwienie będąc tym, czym jest
III. “Człowiek nosi w sobie większego od siebie” - A. Saint-Exupery
- literatura XX-go wieku dowodem na odwieczne pragnienie człowieka stanowienia o sobie oraz otaczającej rzeczywistości, nawet kosztem niewyobrażalnych wyrzeczeń:
- próba uratowania własnej tożsamości poprzez walkę, uczucie, poświęcenie,
- zdolność do poświęcenia szczęścia osobistego, zdrowia i życia dla wytyczonego celu,
- próba zrozumienia, podziw dla jednostek, których postępowanie staje się przykładem dla innych,
- krytyka ucieczki przed dokonaniem wyboru lub wyboru drogi łatwiejszej i bezpieczniejszej,
- walka ze słabościami, przeciwnościami, wrogiem tkwiącym w człowieku lub przybierającym materialne kształty jako nierozerwalny element życia każdego z ludzi.
Ideał człowieka i obywatela w literaturze staropolskiej
Stosunek człowieka do świata zmieniał się na przestrzeni wieków. Na kształtowanie się ludzkich poglądów miały ( i nadal mają ) wpływ wiele czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie ich trwania odwzorowują różne światopoglądy. To właśnie one kształtowały charaktery ludzkie, tworzyły wzorce do naśladowania. Poszczególne epoki budowały swoje ideologie na zasadzie przeciwieństwa do poprzedniej epoki, często bazując na epoce wcześniejszej niż poprzedzająca. ŚREDNIOWIECZE
Cechą charakterystyczną średniowiecza był teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga, był On najwyższą wartością. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio wpływały na czytelnika, przedstawiając, wręcz podstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały prowadzące do świętości.
Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to święty - asceta. Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem. Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i zwierzętami. Osoba ludzka jest wewnętrznie rozdarta, ponieważ istnieje w niej konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście widział w medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.
Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod wpływem tej filozofii w XIII wieku nastąpił przełom w światopoglądzie ludzi średniowiecza, ich stylu życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez Boga, w której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny bytów ). Najważniejsze w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.
Inną filozofię stworzył św. Franciszek, a jej głónymi założeniami były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej istoty jako do brata i siostry. Twierdził, że człowiek tylko wtedy jest wolny i szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś kto ma majątek martwi się o niego, jest jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św. Franciszka.
W literaturze ze świętym spotykamy się na przykład w Legendzie o świętym Aleksym. Bohater po ożenieniu się, skałada śluby czystości, rozdaje swój majątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat żyje skromnie, w ascezie, na odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany. Przed śmiercią pisze list wyjaśniający kim był, a jego ciało po śmierci ma cudowne, lecznicze właściwości.
Najwcześniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych - meczenników, jak np. św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawiły się utwory o Stanisławie Szczepańskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 r.
Świeckim wzorem bohatera był rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. Ideał rycerza nie był oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan wysuwa się jednak pojęcie honoru zespolonego oczywiście z bezwzględną wiernością wobec Boga. Tyułowy bohater Pieśni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny Bogu i władcy.
Do świeckich utworów zalicza się także dzieło Słoty o charakterze moralizatorskim O zachowaniu się przy stole. Autor dworskie obyczaje Zachodu i chciał je wprowadzić w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wół", brudne ręce, szybkie jedzenie. Szlachta powinna dbać, aby zachowywać się kulturalnie przy stole, przede wszystkim, gdy znajdują się w obecności kobiet.
Jednym z wiodących prądów renesansu był humanizm, uznający człowieka za nadrzędną wartość. Wiodącą ideą tej epoki był już nie teocentryzm, lecz wprost przeciwnie - antropocentryzm. Zdolności poznawcze człowieka , jego postępowanie i szczęście stały się podstawą wszelkich systemów ideowych. W początkowej fazie głosił takie hasła jak carpe diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse puto. Ideałami były piękno, harmonia i zgoda. Artyści dbali o sławę doczesną i pośmiertną, dążyli do przełamania bezimienności. Afirmowali życie, byli przeświadczeni iż pełnię życia można osiągnąć w życiu doczesnym ( Miło szaleć, kiedy czas po temu ) .
Publicystyka renesansowa ma różne oblicza, prezentuje różne modele myślenia, różne polityczne przekonania. Ich wspólnym mianownikiem jest to, że wszystkim zależy na dobru państwa i szczęściu jego obywateli.
Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i hierarchia ważności: służba boża i słuzba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Rycerz przekształcił się w zieminina. Ziemianin stał się nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością: społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.
Modelowi dobrego ziemianina patronował Mikołaj Rej. Pochwałę poczciwego życia na wsi stanowi Żywot człowieka poczciwego, pierwsza część Zwierciadła... . Zdaniem Reja życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami przyrody: wiosna - to dzieciństwo, lato - wiek młodzieńczy, jesień - dojrzałość i następnie starość - zima, smierć. Każdej porze roku odpowiadaja określone zajęcia na roli i w gospodarstwie. Poczciwy człowiek powinien je wypełniać najlepiej jak tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek, ukazuje jak wielka przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka poczciwego.
Rej nie ogranicza się tylko do przedstawienia pozytywnych cech szlachty, ta warstwa społeczna krytykowana jest w Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtę o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny.
Kochanowski propagował życie na łonie natury czyli pochwalał życie na wsi ( Pieśń świętojańska o sobótce ). Przedkładał życie wiejskie nad podróżnicze i miejskie. Wieś określano jako miejsce spokoju, stabilizacji i kształtowania się wartości moralnych. Tylko tam osiągalne jest szczęście, wieś umożliwia odnalezienie człowiekowi szczęścia.
Silanki w wiekszości idealizowały swoich bohaterów i ich życie, choć nie zawsze. Utwór Żeńcy Szymona Szymnonowica daje wcale niekonwencjonalny obraz wsi. Oluchna i Pietrucha ciężko pracują, a pilnuje ich okrutny starosta.
Inny wzorzec wykształcony w renesansie był związany z życiem dworskim. Pisał o nim Łukasz Górnicki w dziele zatytułowanym Dworzanin polski, skomponowanym w formie dialogów pomiędzy historycznymi osobami. Znakomitości dworu polskiego rozprawiają o ideale dworzanina - o człowieku rycerskim, sznującym swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piekno mowy, a także znający sztukę i muzykę. Nie szczędzą jednak krytycznych uwag pod adresem tych Polaków, którzy łatwo poddają się obcym modom.
Dziełem polskiego renesansu jest także utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie autor (Andrezj Frycz Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad stereotypami myślenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapił także w obronie praw chłopskich, krytykując istniejące stosunki społeczne w kraju. Domagał się równości społecznej i prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie znalazły w kraju poparcia. Modrzewski znalazł swojego kontynuatora w Piotrze Skardze, który podobnie widział sprawy społeczne, domagał się większych praw dla stanów innych niż szlacheckie. Ukazuje sześć chorób społecznych i głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Idee tych twórców odżyły dopiero w wieku osiemnastym.
Innym utworem krytykującym ówczesną rzeczywistość i panujące stosunki jest wspomniana wcześniej Krótka rozprawa... Autor krytykuje wyzysk chłopa przez Kościół i przez władze.
Jan Kochanowski pisze Pieśń V o spustoszeniu Podola przez Tatarów. W końcowej części poeta mówi o obowiązku obywatela wzgledem państwa. Nie powinien on załować pieniędzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna jest w potrzebie. nawołuje:
Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!
Kochanowski w Odprawie posłów greckich przedstawia przeciwstawne wzorce zachowań. Antenor jest przykładem pozytywnego obywatela - patrioty, dbałego o losy państwa. Ten wzór jest pożądany i godny propagowania i naśladowania. Postacią negatywną jest Aleksander, który kieruje sie własnym, egoistycznym interesem. Z jego przyczyny dramat kończy się źle, Troja upada, ta historia jest ostrzeżeniem dla Polski.
BAROK
W baroku następuje powrót marności nad marnościami - Vanitas vanitatum et omnia vanitas.
Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszystkiemu pokazuje, że niczym są różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność, stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko jest marnością.
W baroku ideałem był szlachcic - sarmata. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Pasek - autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu, kultywujący tradycję.
Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy Sarmata był także dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji. Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje poddanych. OŚWIECENIE
Nie widać idału
Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg, który uzala sie swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedochodowe rzemiosło, gdyz ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Nic dziwnego, że król przykładał szczególną uwagę do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani szlachta. Szlachta jest "wszystkowiedząca", pyszna i dumna ze swojego rodowodu.
Postać Mikołaja Doświaczyńskiego (Ignacego Krasickiego) po powrocie do kraju prezentuje ideał oświeconego człowieka. Jest mądry, życie nauczyło go wiele, własnym doświadczeniem poznał wartość ludzkich postaw, filozofii. Stał się dobry, wrażliwy na krzywdę ludzką, czuje się zobowiązany do dbania o tych, którzy są od niego zależni.
Inne krytyki
Warunki życia w lagrach i łagrach
W czasie II wojny światowej Polska została podzielona pomiędzy dwa kraje wyznające ideologie totalitarne: faszystowską i stalinowską. Systemy totalitarne bazowały na strachu, przemocy, podporządkowaniu jednostki państwu. Lata niewoli wyraźnie odbiły się na polskiej kulturze, kiedy to zniszczono olbrzymią ilość muzeów, szkół, kin, zbiorów bibliotecznych. Nie wolno nam także zapomnieć o wyniszczeniu polskiej inteligencji. Totalitaryzm zapamiętamy jednak przez działania typu eksterminacje, obozy koncentracyjne, łagry opisywane najczęściej przez ludzi, którzy przez nie przeszli, jak Borowski, czy Herling - Grudziński, lub przez ludzi którzy bezpośrednio zajmowali się tym tematem. Przykładem może być Zofia Nałkowska, która była członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.
Jak Niemcy traktowali ludzi głównie jako materiał, surowiec z którego wytwarzali mydła, płaszcze ( z włosów ) dla swoich żołnierzy na froncie wschodnim, tak Rosjanie eksploatowali swoje ofiary pod względem potencjału roboczego. Wynikało to także z tego, że Niemcy mordowali ludzi z powodu swoich fanatycznych przekonań, a dla Rosjan ich ideologia była przydatna głownie przy oskarżeniach ludzi i przy "procesach" . Bohater "Innego świata" był skazany za posiadanie butów oficerskich i nazwiska o brzmieniu niemieckim. W związku z czym oskarżono go jako " oficera polskiego na usługach niemieckiego wywiadu ". Innymi absurdalnymi oskarżeniami była niegospodarność, utrzymywanie zagranicznej korespondencji. Wiele oskarżeń opierało się po prostu na donosach i na założeniu prawa sowieckiego, że nie ma ludzi niewinnych. Podczas śledztwa stosowano zarówno tortury fizyczne, jak i psychiczne, które miały na celu wpojenie człowiekowi jego zarzuty, w taki sposób aby w nie na prawdę uwierzył. Z Jednego dnia Iwana Denisowicza dowiadujemy się, że najpierw stadardowym wyrokiem było 10 lat, a później 25 lat ! i nie było wypadku, żeby sie w tym łagrze komuś wyrok skończył.
Fanatyczni faszyści na ogół nie potrzebowali zarzutów, donosów do mordowania ludzi. Wystarczyło, że ktoś był po prostu Żydem, Ukraińcem, Cyganem lub innym "podczłowiekiem" . Ofiar dostarczały im łapanki, likwidacje gett żydowskich.
Takie ilości ludzi, jakie Niemcy zabijali trzeba było w jakiś sposób szybko i sprawnie dowozić do obozów koncentracyjnych. Najtańszym i najpraktyczniejszym okazał się przewóz w wagonach towarowych, bydlęcych. Warunki w jakich "podróżowali pasażerowie" opisane są w "Medalionach" Nałkowskiej i w opowiadaniach Borowskiego. Ten drugi poeta zwraca głownie uwagę na ilości ludzi, których dostarczały kolejne transporty kolejowe - " między jednym, a drugim kornerem zagazowano kilka tysięcy ludzi " .
Nowoprzybyli musieli przejść przez pewnego rodzaju przywitanie. W Oświęcimiu najpierw pozbywano ludzi wszelkich prywatnych rzeczy, kosztowności, aż do wszelkich ubrań jakie mieli na sobie. Później odzielano ludzi "przydatnych" od "bezużytecznych". Ci pierwsi, to znaczy najsilniejsi, z jakimiś praktycznymi umiejętnościami byli wpisywani na listę więźniów, natomiast reszta była kierowana do "łaźni".
Trochę inaczej wyglądało to w łagrach, ponieważ Rosjanie nie zmarnowaliby tak po prostu żadnej siły roboczej. Selekcja polegająca na forowaniu silniejszych i bardziej wydajnych pracowników opierała się na wydawaniu odpowiedniej ilości posiłków, o czym później. Tak samo w łagrach jak i w lagrach więźniowie pozbywani byli swoich prywatnych rzeczy i posiadanie ich było surowo karane. Kary były bardzo różne i wymyślne, od izolatki, gdize okna nie były oszklone, ani zabite deskami, stanie na mrozie, tortury, głód, czy "po prostu" śmierć, ludzie giną na wszytkie sposoby, wedle wszystkich kluczów (Jeden dzień...)
W całym systemie zbrodni główną rolę odgrywała praca. W łagrach ludzie pracowali przy temperaturze -30o i nawet jeszcze zimniejszej, przy czym nie mieli odpowiednich ubrań do takich mrozów. Do pracy musieli dochodzić po kilka kilometrów, pracowali po kilkanaście godzin w ekstremalnie trudnych warunkach. Od wykonanej normy uzależniona była ilość wydawanego danej załodze jedzenia. Dlatego w takiej sytuacji ludzie sami kontrolowali się nawzajem czy ktoś nie próbuje wymigać się od pracy. W poprzednich epokach literackich, jeśli była mowa o pracy to wyrażano się o niej jako o misterium wartości, była potwierdzeniem człowieczeństwa, czynnością, która uszlachetnia. Teraz praca stała się przekleństwem człowieka, czymś co go upodla, poniża, w końcu - zabija.
Ludzie marzą o dniu wolnym od pracy. Kombinują jak by tu przespać się spokojnie przez kilka godzin więcej, ponad dozwoloną ilość. Codziennie rano z nadzieją patrzą na termometr, czy przypadkiem temperatura nie jest poniżej ustalonego poziomu, ponieważ w tym przypadku mogliby nie iść do pracy. Marzeniem jest spędzenie kilku dni w szpitalnym łóżku.
Opisując realia obozowe trzeba jeszcze wspomnieć o warunkach, w jakich "mieszkali" i spali więźniowie. Jeśli Niemcy dbali o czystość w obozie ( Ordnung mut sein ), to w łagrach panował brud i robactwo. W zapluskwionych pryczach spało co najmniej dwóch więźniów, a baraki rzadko były ogrzewane.
W utworze Aleksandra Sołżenicyna otrzymujemy zbiór rad, całą filozofię jak przeżyć w obozie. Począwszy od tego, że trzeba jeść jak najdłużej, do sposobów w jaki sposób można sobie zapracować " na lewo " na dodatkowy chleb. Bohater pilnuje, żeby się nie przemęczać, nie przeziębić się, żeby po przyjściu do pracy znaleźć sobie odpowiednie, pod wieloma względami, miejsce. Konieczną postawą do przeżycia jest niewychylanie się z tłumu, nienarażanie się, niepyskowanie, a także pamięć o zasadzie, że " najgorszym wrogiem więźnia jest inny więzień ".
Jak już pisałem w zależności od ilości wykonanej pracy więźniowie otrzymywali odpowiednie porcje żywnościowe. W wyniku czego najwięcej jedzenia dostawali najsilniejsi, najbardziej wartościowi, a im ktoś był bardziej wykończony, chory tym dostawał mniejsze porcje. Dlatego głównym prawem w obozie było "kto ma żarcie, ten ma siłę". Lekarze mieli, w związku z czym, możliwość prowadzenia badań nad głodem. Chorobami z niego wynikającymi były kurza ślepota, szkorbut, bronchit, gruźlica, aż do sytuacji, w której organizm "posilał" się samym sobą. Głodowe stawki żywnościowe zmusiły ludzi do kombinowania, krętactwa (Nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu), a jeśli to nie wystarczało, doprowadzały do zachowań, które nigdy nie miałyby miejsca w normalnym życiu. Zofia Nałkowska przedstawia historię, w której głód doprowadził ludzi do kanibalstwa, do jedzenia zwłok.
Zarówno z lagrów jak i z łagrów wydostawało się niewielu ludzi. Najczęściej były to przypadki ucieczek, które rzadko uwieńczone były sukcesem. Na Syberii dodatkowym "murem" często nie do przejścia były odległości, które do przemierzenia w głębokim śniegu. Tak jak Rosjanie głównie wykańczali ludzi poprzez pracę, tak Niemcy wymyślili cały proces usuwania niezliczonych mas ludzi. Począwszy od zagazowania, na paleniu ciał skończywszy. Natomiast, gdy nie potrafili poradzić sobie ze zbyt dużą ilością ludzi, prowadzili swoje ofiary na skraj rowu, gdzie dokonywano szybkiej i zbiorowej egzekucji.
W obozach był podział na więźniów, którzy dawali sobie radę i na tych którzy sobie nie naradzili. Zgodnie z prawem obozowym - prawem dżungli - ci pierwsi żyją kosztem drugich. Wszystkie pragnienia tych ludzi sprowadzały się do zdobycia jedzenia, ponieważ przeżywali prawdziwy głód, a " prawdziwy głód jest wtedy, jak się patrzy na drugiego człowieka jako na obiekt do zjedzenia ".
Łagry doprowadzały ludzi do stanu, w którym " uczucia i myśli obluzowują się", a " pomiędzy skojarzeniami powstają luki ". Łagier to był zupełnie inny świat, ze swoimi prawami, z machiną nastawioną na totalne wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy. Postępowanie ludzi zlagrowanych i złagrowanych pozbawione było podstawowych zasad moralnych, mam tu na myśli dopuszczanie się donosów, gwałtów, bezkarnych kradzieży (czego sam nie weźmiesz, tego nie wyprosisz).
Dlatego nie bez podstaw podmiot w wierszu Różewicza " Lament " mówi o sobie " jestem mordercą ". Jest to człowiek, który przeżył doświadczenie wojenne, z którego wyszedł zupełnie zmieniony, dorosły, wręcz stary, ale tylko psychicznie, ponieważ fizycznie jest młody. Różewicz nie rozróżniał ofiar od katów. Uważał, że wszyscy ci którzy przeżyli są winni, ponieważ przeżyli kosztem innych. Podmiot stracił także poczucie wartości, nie potrafi przyjąć, naśladować wzorców z przeszłości, głoszących idee miłości, poświęcenia, czy bohaterstwa. Nastąpił u niego kryzys moralności, utrata wiary w prawdy chrześcijańskie.
M ł o d a P o l s k a
Modernizm (die modern - aktualny, modny, nowoczesny) - synonim Młodej Polski, nazwa pierwszej fazy rozwoju epoki (5 - 7 lat). Charakteryzował go skrajny indywidualizm, metafizyka, szokujący sposób bycia artystów. Chciano unowocześnić świat, zmienić go.
Neoromantyzm - Był to kierunek artystyczny XIX i XX wieku. W sposób jawny nawiązywał do romantyzmu i jego twórców - Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Posiadał wspólne cechy epoki.
Secesja - Termin dla określenia kierunku w sztukach plastycznych oraz architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Jej cechami są: falista linia, wątki roślinne i kwiatowe, asymetria, pastelowe barwy.
Dekadentyzm - Schyłkowość. Był to ruch artystyczny oraz światopogląd, który był głęboko przekonany o upadku kultury i jej tradycji z powodu rozwoju cywilizacji. Totalna niechęć do istnienia, wyczerpanie ideologii. Rozwój tak jak przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego.
Filozofowie epoki - Fryderyk Nietzsche - Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona:
- kult indywidualizmu, nadczłowieka
- jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów.
- przewartościowanie wszelkich wartości
- sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji
- celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek
- jest to postawa egoistyczna i egocentryczna
- pogarda dla przeciętnych ludzi
- odrzucenie litości, altruizmu i współczucia
Artur Schopenhauer - Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem:
- ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne
- człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)
- skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi
- rządzą nim biologiczne popędy
- jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią
- skazany na życie będące nieustanną męką
- cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze
- cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne
Wyzwolić się od męk można tylko poprzez:
- odrzucenie pragnień i pożądań
- nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męk, ucieczka od pragnień to jedyny sposób.
- kontemplacja sztuki
Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia
Henryk Bergson - Stworzył fiolozofię zwaną intuicjonizmem lub bergsonizmem.
- odrzucenie intelektu
- świata nie można poznać, tylko przeczuć poprzez intuicję
- odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji
- Koncepcja Elane Vitale, siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest dynamiczny
Zygmunt Freud - Twórca psychoanalizy. W wyniku badań dostrzegł dwoistość życia psychicznego: ( świadomość i nieświadomość ). Dostrzegł on możliwość dotarcia do podświadomości człowieka. Rola snów i motywów erotycznych przez które można odnaleźć prawdę o człowieku. Główna myśl to poznanie prawdy o człowieku i świecie poprzez sferę psychiki, podświadomość człowieka. Centrum zainteresowania to, co niepoznawalne.
Karol Marks - Stworzył marksizm. Wywarł on wpływ na proletariat. Nie skłaniał się ku jednostce. Zainteresowanie tłumem, zbiorowością i sytuacją społeczną, która się zmienia ze względu na wiodącą klasę społeczną. Odżegnanie od indywidualizmu.
Nastąpił kryzys w wartościach literackich:
- literatura realistyczna była bezwartościowa, wartość to uczucie subiektywne, wpływ liryki – liryzm
- odrzucenie prawideł poetyckich jako krępujących swobodę i spontaniczność
- odzwierciedlanie głównie pejzażu psychicznego twórcy i człowieka.
Kierunki Artystyczne
Naturalizm - Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka. Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. „Teresa Raquin”:
- biologizm
- a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty
- b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury
- c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt
- postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów
- maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje
- brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce
Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury.
Impresjonizm - Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta „Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Malowano portrety i postacie na tle natury. Specyficzna technika malowania - plamy barw.
W literaturze charakterystyczna kompozycja:
- zestawienie luźnych scen czy obrazów.
- zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody
- gra świateł w opisach
- uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących
Symbolizm - Był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: ”Śmierć”. Był on zafascynowany śmiercią. Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.
Czasopiśmiennictwo - To ono głównie się rozwijało mimo surowej cenzury. Zawierało ono materiały literackie oraz dyskusyjne polemiki o kształcie artystycznym. Były dokumentem życia literackiego.
„Życie” - Warszawa - Tygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Zenon Przesmycki („Miriam”) był redaktorem naczelnym. To on przyswoił twórczość Norwida. Walczył z tradycyjnością. Jawnie popierał i nawiązywał do romantyzmu.
„Świat” - Kraków - Dwutygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Dbał o warstwę estetyczną i ilustracje. Na jego łamach Zenon Przesmycki ogłosił studium o belgijskim dramaturgu Maurycym Maeterningu. Popierali i propagowali kulturę modernistyczną.
„Życie” - Kraków - Tygodnik ukazujący się w drugiej połowie lat 90 - tych. Redaktorem naczelnym był Artur Górski. Propagował on kontynuację haseł romantycznych. Jednym z redaktorów naczelnych był Stanisław Przybyszewski. Walczył o pełnię swobody artystycznej. Pismo buntu modernistycznego. Pisali w nim min. Stanisław Wyspiański czy Jan Kasprowicz.
„Chimera” - Ukazywał się u schyłku XIX wieku. Redaktorem Naczelnym był Zenon Przesmycki. Ogłoszono tu pisma Norwida oraz hasła sztuki elitarnej. Izolacja od rzeczywistości.
Jan Kasprowicz
Pierwszy etap tzw. młodzieńczy. Tematyka społeczna. Ujęty realizm i naturalizm. Napisał cykl sonetów „Z chałupy”. Nie są to typowe sonety. Brak w nich refleksji w ostatniej zwrotce. Mają charakter nowelek. Inni twórcy sonetów to: Petrarca (miłosne), Szarzyński (egzystencjalne), Mickiewicz (filozoficzne), Morszczyn (miłosne), Asnyk (filozoficzne). Tematem są wzniosłe uczucia. W sonetach Kasprowicza pojawiają się losy mieszkańców wsi. Celem było podkreślenie ważności życia codziennego, psychika ludzi nie odzwierciedla ich warunków materialnych. Ujawnione są uczucia autora do ludzi i miejsc.
I Sonet - Chaty, piaszczyste wzgórza, sad, stodoły, obory, stare płoty, chude bydło. Zniszczenie, starość, szarość, smutek, ubóstwo. Z tym smętnym krajobrazem kontrastuje ubiór i witalność ludzi. Barwy i zdrowie mieszkańców. Jest on pełen podziwu dla prostoty i kontaktu z naturą. Wieś, wspomnienia, jako miejsce ważne i niepospolite. Poeta związany jest emocjonalnie. Smutne wspomnienia ludzi tam żyjących. Są oni skazani na ubóstwo. Wtłoczeni do szarego życia. Podmiot liryczny zastanawia się nad przyszłością, manifestuje przywiązanie do wsi, tamtego życia, codziennych problemów. Czuje się członkiem wiejskiego społeczeństwa. Wyznanie postawy i ideologii autora. Pozostałe sonety to wierszowe nowelki. Mają charakter epicki. Ten sonet jako jedyny jest refleksyjno-opisowy.
„W chałupie” - Charakter opisowy, przedstawia nędzę, ubóstwo wiejskie, zniszczenie domostwa, biedę w chałupie. Pogoda (szaruga, deszcz), nastrój przygnębienia i smutku. Wnętrze ubogiej chałupy to obraz realistyczny i plastyczny. Brzydota, brud, starość, precyzja opisu. Mieszkańcami chałupy jest starsza kobieta (zniszczona, zmęczona, zmartwiona) i młodsza kobieta (marzy). Wprowadzają kolory do szarości życia. Młodość, świeżość i spontaniczność. Warunki życia jednak skażą ją jednak na nędzny żywot i ubóstwo.
Cechy naturalizmu:
- szczegóły, wierność drobiazgu
- tematem jest brzydota, nędza, szokowanie odbiorcy
- biologizm - brak własnej woli na dalszy los, przygnębiająca wizja, walka o byt, przetrwanie
- obiektywizm i bezstronność
W dalszej twórczości Kasprowicza nastąpił zwrot ku tendencji młodopolskich. Bunt - utwory modernistyczne.
„Dies irae” - Opis dnia gniewu Bożego. Osądowi podlegają wszyscy: ludzie żywi, umarli, stworzenia świata - dzieła Boże. Gniew Boga karzącego za grzechy - rozpusta, zło, zawiść, zbrodnia czyli słabości ludzkie. Powodem tego jest Bóg i Szatan. Ewa to narzędzie grzechu. Bóg dopuścił do zaistnienia zła. Stworzył świat i przestał się nim interesować, oddał go szatanowi. W „Hymnach” Kasprowicza ukazana jest przerażająca wizja dnia przyszłego sądu. Konrad podobny jest do podmiotu lirycznego z hymnu. Oskarża Boga o przyczynę ludzkiego cierpienia. Czuł siłę boską i prowadzenie do szczęścia. Bunt przeciw Bogu, walka o dobro świata. Stara się wydrzeć jego władzę nad życiem. Bluźni, obarcza Go winą za cierpienie i grzechy świata. Bóg unicestwia swój własny twór. Konrad też twierdził, że Bóg nie kocha ludzi.
Katastrofizm: Postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy, kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagłada wszelkich wartości.
„Święty Boże” - Forma modlitwy. Podmiot liryczny to człowiek zmęczony życiem. Wołanie do Boga. Człowiek jest bezbronny wobec zła i niesprawiedliwości świata. Drwi z niego szatan i śmierć. Skazany jest na samotną wędrówkę by umrzeć także samemu. Jest to katastroficzna wizja. Całe życie zmierza do grobu. Bezsilność wobec klęski świata. Oskarżenie Boga. Świat jest padołem łez. Los człowieka podziela natura. Załamany człowiek zwraca się do szatana. Spór z Bogiem - zarzut egoizmu i obojętności. Bóg nie jest dobry i sprawiedliwy. Ostatnie słowa to bluźnierstwo.
W hymnach jest przeświadczenie o upadku wartości. Oskarżenie Boga. Pozwolenie na rządy szatana i cierpienie ludzi. Pozostawienie samemu sobie. W późniejszej twórczości poglądy się jego zmieniły.
„Hymn świętego Franciszka z Asyżu” - Franciszek to ideał miłości żywego stworzenia - przejawy boskości. Jest to hymn ku chwale miłości. Bezinteresowne oddanie bliźnim. Stosunek uległy do Boga. Przyjmowanie cierpienia jako pokuty. Z pokorą skazuje się na cierpienie, zgadza się z boskimi regułami. Cierpienie to nieodłączny element życia. Świat boży to współ istnienie kontrastów. Tak chciał Bóg i trzeba się z tym pogodzić. Istnieje zło, ale nie pochodzi ono od Boga. Jest on konsekwencją ludzkich słabości i ułomności. Odszukanie źródeł zła i walka z nim. Człowiek powinien szukać w życiu dobra i szczęścia. Bóg objawia się w harmonijnym życiu człowieka z naturą. Nawiązanie do franciszkanizmu. Harmonia z przyrodą, postawa pokory i uwielbienia tego co naturalne. Zło to rezultat sprzeciwu wobec Boga. Cierpienie to konieczność do dostrzeżenia dobra.
W III etapie swej twórczości Kasprowicz napisał cykl utworów „Księga Ubogich”. Ukazanie harmonii świata. Człowiek może uzyskać wewnętrzny spokój poprzez kontakt z naturą i pogodzenie się z kształtem świata. Umiłowanie przyrody tatrzańskiej. Pogodzenie się z życiem. Zgoda z Bogiem uspokojenie.
„Przeprosiny Boga” - Nawiązanie do franciszkanizmu. Obcowanie i współistnienie Boga z ludźmi. Ich przyjaźń, zaufanie i zawierzenie. Szukanie Go, ale Bóg jest wszędzie, na co dzień, a nie tylko w kościele. Doszukiwanie się winy w samym sobie. Nie obwinianie Boga. Pogodzenie się z dobrem i złem tego świata.
Twórczość Kasprowicza wyraża miłość do człowieka, jego życia, natury i krajobrazu.
Joseph Conrad – „Lorda Jima” można określić jako powieść o procesie poznawania drugiego człowieka. Najpierw bezosobowy narrator a potem Marlow opowiadają o Jimie. Większa część tekstu to właśnie relacja o mozolnym dochodzeniu prawdy o Jimie. Większa część tekstu to właśnie relacja o mozolnym dochodzeniu prawdy o Jimie, jego postępowaniu, charakterze i zasadach. Na początku poznajemy Jima jako zagłębionego w sobie pogrążoną i sobie samemu wystarczającą osobę. Przeciwnie zależy mu na zgodności między własnym wyobrażeniem o sobie a opinią innych. Jak wiemy z treści utworu po ucieczce z Patny Jim ma świadomość, że wedle obowiązujących norm zawodowych postąpił źle, ale winny się nie czuje. Rodzi się w nim konflikt między świadomością hańby a poczuciem niewinności. Można w powieści zauważyć przemianę charakteru Jima, zmianę w widzeniu fatalnego czynu, w pojmowaniu zasad moralnych. Jim zdobywając wiedzę życiową kładzie nacisk na myśl o szansie, która zmyje z jego oblicza hańbę. Dokonuje się w nim ewolucja. Jim jest bohaterem tragicznym, jest nie rozumiany i samotny. Idąc do Doramina na pewną śmierć Jim chciał naprawić swój wcześniejszy błąd. Jim był już w pełni odpowiedzialny za słowa i czyny, ponieważ Patusańczycy darzyli go zaufaniem. Chęć działania by przeistoczyć się w osobę godną to próba pokonania wewnętrznej bezsilności i małości.
„Moralność pani Dulskiej” - Gabriela Zapolska - Gabriela Zapolska w swojej twórczości ukazywała portrety psychologiczne kobiet. Dostrzegała wszelkie wartości. Utwory jej to wierny dokument epoki. Portrety te poddawane były wnikliwej analizie sfery duchowej.
Aniela Dulska - W pierwszym wrażeniu uważana jest za brudną, niesympatyczną kobietę. Wciąż krzyczy lub mówi podniesionym głosem. Obraz antysympatyczny. W jednej chwili może zrobić wiele czynności. Dla gości przebiera się. Żądna władzy nad swoją rodziną. Skąpa, nic ją nie obchodzi. Zawsze ma być tak jak ona chce. Uznaje tylko swoje zasady. Nie zwraca uwagi na zdanie innych. Dostosowuje się do sytuacji. Powierzchowna i egoistka. Obłudna, zakłamana, konieczność pozorów. Żyje w czterech ścianach, oszczędza. Nie chodzi do teatru, nikogo nie zaprasza, kontroluje finanse domowe, podwyższa czynsz domowy, trzyma magiel w sieni. Skąpa do ohydności, obłudna postawa, brudy pierze pod własnym dachem. W służących nie widzi ludzi. Interesują ją tylko pieniądze, oszczędza więc na wszystkim i wszystkich.
Kołtuństwo / Dulszczyzna - Jest to życie w obłudzie, fałszu i ograniczeniu. Jest to sposób bycia Anieli Dulskiej. Zakłamanie i niechęć do szczerości. Taką postawę zaczęto nazywać Dulszczyzną. Skrywanie prawdziwych myśli, odczuć, przekonań pod pozorami. Skąpstwo. Moralność pozorów bo dostosowuje zasady do ogółu/ Pozorna moralność - Dulska udaje wielką damę, a w domu jest inna. Moralność na pokaz, stwarza ona pozory, przedstawia siebie jako osobę estetyczną. Kryteria jej postępowania są cyniczne i wyrachowane.
Felicjan Dulski - Jest podporządkowany swojej żonie. Nie zgadza się z nią, ale jest obojętny. Ignoruje ją, ucieka w milczenie. Zwątpił w możliwości odmiany żony. „A niech was wszyscy diabli !!!”
Zbyszek - Ma inną postawę. Jest zbuntowany, zabawia się, celowo szokuje i jest zaczepny, wulgarny i prowokujący. Aniela zaplanowała jego życie. Juliasiewiczowa chciała pokazać mu prawdę, że będzie się on musiał troszczyć i kłopotać. Ukazała mu prawdziwe życie, widmo odpowiedzialności, nędzę. Jest kołtunem i jest tego świadom. Jest słaby, ale chce walczyć ze swoim kołtuństwem. Krytykuje matkę.
Mela - Też się nie zgadza. Też się poddaje by żyć przyjemnie. Nie buntuje się. Postać tragiczna bo jest naiwna i dobra i nie orientuje się w jakiej atmosferze moralnej żyje.
Hesia - Podobna do matki. Pogardza Hanką, bije ją i się z niej wyśmiewa. Ma już wypaczony charakter. Nikim się nie interesuje. Lubi tylko tańce, stroje i studentów.
Stanisław Wyspiański - Do napisania tego utworu zainspirowało go wesele i ślub przyjaciela. W Krakowie, w pierwszym okresie impresjonizmu, młodzież zainteresowała się światłem. Malowali często za miastem wykorzystując elementy świetlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy - „ludomania” czyli bratanie się z chłopami. Artyści skierowali się w stronę ludu, chcieli dotrzeć do ich szczerości i moralności. W 1920 roku Boy-Żeleński napisał „Plotkę o „Weselu” by zachować dla potomności jak doszło do powstania tego dzieła. W „Weselu” umieścił ludzi, których znał - ich odpowiedniki:
- Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz
- Gospodyni - Anna Mikołajczykówna
- Pan Młody - Lucjan Rydel – gaduła
- Pani Młoda - Jadwiia Mikołajczykówna
- Radczyni - profesor Domańska
- Haneczka - Hanna Mikołajczykówna
- Nos – Noskowski
- Dziennikarz – Starzewski
- Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
- Zosia i Maryna - córki lekarza – Poreńskie
- Klimina – swatka
- Czepiec - amant wiejski
Ślub ten był szokiem dla społeczeństwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach, gdzie toczy się akcja utworu. Skandal. Wyspiański był na tym ślubie. Fascynowała go prostota, życie zamienił w poezję. Każda postać ma znane cechy. Prapremiera była skandalem bo sztuka była nietypowa (gwara ludowa), wystawiono ją w Teatrze Starym. Na afiszu chciał podać prawdziwe nazwiska. Wiele osób opuściło salę.
Akcja utworu dotyczy dwóch stanów. Inteligencji ze strony pana młodego oraz chłopstwa ze strony panny młodej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu. Wyróżnia się tu dwa rodzaje scen:
- realistyczne - osoby, bohaterowie tworzą nurt satyryczny
- symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistości występuje metafizyka, osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osób.
Stosunek przedstawicieli inteligencji do chłopów - Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie (chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi. Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on, że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają, że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.
Inteligencja
- Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chłopów na szlachtę, bawią się razem z nimi, chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.
- Przeklinają przeszłość, ale nic nie robią. Żałują tego co było lecz nic nie robią by to zmienić. Uważają, że poprzez przeszłość są niewolnikami.
- Brak aktywności działania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare stroje. Wszystko uśpione. Inteligencja czeka na coś lub na kogoś.
- Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza róg Jaśkowi, a to przecież on miał na nim grać.
- Pogarda dla współczesnych. Pokolenie skazane na degenerację, tylko sztuka, a ona też nie jest na czasie. Poezja nie o tym co żywotne - spokojna jest. Usypia, znieczula, nie pobudza emocji, które mają być domeną. Błahe sprawy są poruszane. Utwory są identyczne. Powierzchowna, bezideowa, słowa bez pokrycia. Nie zmieniają się w czyn. Opieszała poezja.
Chłopi
- Gotowi do walki, ale potrzebują przywódcy
- Podatni na walkę chętnie będą uczestniczyć w działaniu
- Zawzięci, odwołują się do chlubnych kart historii
- Zżyci ze sobą. Oczekują, że ktoś poprowadzi ich do walki. Chłop czuje potrzebę działania, decyzję o podjęcie działań pozostawia inteligencji. Chętni do walki, ale mierzi ich apatia.
- Uważają, że ludzi z miasta trzeba trzymać krótko by nie przejęli kontroli nad chłopami
- Widzą własną potęgę, ale nie są przygotowani bo wartości materialne stanowią dla nich większe znaczenie.
- Nie umieją dobrze gospodarować i zaciągają długi
- Nie boją się zawstydzić panów, nieufni, krytycznie nastawieni do inteligencji.
- Otwarci, spontaniczni, szczerzy w reakcjach, garną się do wiedzy, znają swą potęgę i moc, wartość. Garną się do działania, ale nie dorośli do czynu. Zapalni jak słoma. Trzeźwo i realnie oceniają.
- Skorzy do bójek, porywczy, dążą do bogactwa, stają się próżni.
Podczas wesela spotykają się dwa różne światy. Ludzie ci nie potrafią się porozumieć. Prowadzi to do rozbieżności, do oceny przeszłości i różnego widzenia narodu. Chłopi skorzy do działania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodować bo chłopi są za słabi. „Wesele” to satyra na współczesność. Nie zdolność do czynu całego pokolenia. Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie się na poszczególną modę. Pod maską przyjaźni i braterstwa kryje się niechęć, urazy, nie zrozumienie.
Symbole w „Weselu” - Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.
Widmo - Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.
Stańczyk - Dziennikarz „Czasu” należy do organizacji „Stańczyków”. Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.
Rycerz - Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.
Hetman - Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.
Upiór - Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.
Wernyhora - Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.
- Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.
- Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błahych i materialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.
- Sznur to symbol niewoli
- Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski
- Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki
- Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej
Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. „Wesele” to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.
DRAMAT ROMANTYCZNY - PORÓWNANIE Z „DZIADAMI”
PROBLEM „DZIADY” „WESELE”
Podobna problematyka Przedstawienie poe-tyckie przyczyn upad-ku Polski. Charakte-rystyka poszcze-gólnych środowisk Nie możność połą-czenia się społecznie by odzyskać niepo-dległość.
Takie samo pokazanie tematu Treść ukazana pop-rzez perspektywę cza-su, historię. Rozra-chunek z teraźniej-szością poprzez prze-szłość. Odwołanie do histo-rii: Stańczyk to król Zygmunt, Hrabia to Targowica, Rycerz to Grunwald, widmo to Szela. Ma to pobu-dzić świadomość na-rodową. Pouczenie. Historia to ukazanie chwalebnych i ha-niebnych kart. Teraź-niejszość to wesele, przyszłość to pers-pektywa walki zbroj-nej.
Przesłanie treści Oskarżenie społe-czeństwa o klęskę, antidotum to mesja-nizm Oskarżenie inteligen-cji i chłopów o brak zjednoczenia. Nie dojrzali do przywódz-twa. Wskazuje drogę: solidaryzm.
Rodzaj dramatu Romantyczny Realistyczno-symboliczny
Sceny mistyczne Oba światy istnieją na równych prawach Oba światy istnieją na równych prawach
Ludowość Ludowe obrzęd, ludzie prości biorą w nim udział, na wsi. Wesele ludowe, spo-sób odbycia (ocze-piny), , udział biorą mieszkańcy wsi, na wsi się odbywa, styli-zacja ludowa języka.
Synkretyzm formy zastąpiony przez syntezę sztuk. Nastrój. III błahych rozmów, bezczynność, nuda.II tajemniczość, grozaIV sielski nastrój, podobny do wesołoś-ci, potem przygnębie-nia i tajemniczości. I pogodny, radosny, wesołyII trwogi, przeraże-nia, respekt przed du-chami, tajemniczość, jest ciszejIII bezsilność, apatia, senne zachowanie, uśpienie, oczekiwa-nie.
Czas Akcji Noc zaduszkowa – listopad 23 listopada
Kompozycja taneczna „Bal u senatora” – para za parą tańczy Menueta. Wesele, tańce
Postać Wernychory U Słowackiego też Wernyhora Symbol postaci, przy-szłości, odzyskania niepodległości.
Odpowiedniki postaci Widmo Hetman Branicki
Te podobieństwa to świadomy zabieg autora. Chciał uwydatnić problem o którym mówi, pokazać, że ktoś już poruszył ten problem. Mimo klęsk trzeba próbować dalej. „Dziady” mówią o problemach patriotycznych, narodu. Nie chce by była to plotkarska treść o weselu Rydla. Głębokie przemyślenia. „Wesele” na równi z „Dziadami”. Tekst oparty na sytuacji bieżącej. Dotyczy całego narodu. Tak to odebrano. Wyspiański nazwany został „czterdzieści i cztery”. Został wieszczem.
Stefan Żeromski - „Ludzie bezdomni” - Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczęśliwy, bez miejsca do mieszkania, odrzucony i wyobcowany.
Ludzie bezdomni w utworze to mogą być ludzie ubodzy, biedota, mieszkańcy ulicy Ciepłej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkająca w domu brata będąc na jego łasce. Przeludnienie mieszkań robotniczych, robotnicy mieszkają wraz z krewnymi. Brak odrębności i swobody życia. Bogaci się nimi brzydzą. Odrzuceni przez społeczeństwo. Wyobcowani. Wykorzystywani są poprzez pracę fizyczną, ale nikt nie zapewnia im warunków do życia. Brak ciepła rodzinnego.
Bezdomność to brak domu, bezdomność społeczna, duchowa - pragnień, marzeń. Bezdomność materialna (ubóstwo, opisy drastyczne, opis brzydoty świadomie i celowo).
Tomasz Judym - Nie miał prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany przez bogatą ciotkę. Tam nie zaznał szczęścia rodzinnego. Był służącym, chłopcem na posyłki, lekceważyli go wszyscy. Miał też szansę opieki. Środowisko z którego się wywodził odtrąciło go, stracił przynależność do tej klasy. Inteligencja (lekarze) odrzucili go także, brak zgody z jego poglądami, nie akceptowano jego pochodzenia. Tak też postąpiła arystokracja z którą się kontaktował. Judym wywodził się z biedoty, ale się jej brzydził. Nie znajduje też miejsca wśród lekarzy i arystokracji. Nie przynależał do żadnego środowiska. Inna forma bezdomności to samotność - z wyboru. Tomasz świadomie rezygnuje z rodziny i małżeństwa z Joanną. Jest on bezdomny bo nie może wrócić do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tuła się. Po pobycie w Warszawie jedzie do Cisów, a potem do Zagłębia Dąbrowskiego, ale nigdzie nie znalazł oparcia. Był samotny w propagowaniu idei. Z poglądami jego nikt się nie solidaryzował. Bezdomność duchowa - nie miał bratniej duszy, przyjaciela.
Joanna Podborska - Bezdomna. Sierota, po stracie rodziców mieszkała u ciotki w Kielcach. Tam się uczyła, ale nie mogła liczyć na uczucia. Po skończeniu gimnazjum pojechała do Warszawy. Pani Niewadzka zatrudniła ją jako guwernantkę. Bezdomnością jest strata majątku, domu rodzinnego. Tuła się ona po innych domach. Joanna nie czuje przynależności do żadnej klasy społecznej. Stara majątku, brak akceptacji ze strony ziemiaństwa. Wyobcowana. Jest ona samotna, nikt nie akceptuje jej poglądów (prócz Judyma, który ma podobne). Widzi ona na świecie zło i stara się z nim walczyć, ale jej zapał jest lekceważony lub traktowany z pobłażliwością. Nie znajduje poplecznika, który by wraz z nią działalność tą kontynuował. Jest bezdomna bo zostaje odtrącona przez Tomasza i traci nadzieję na dom rodzinny. Jej bezdomnością jest emancypacja. Jest to uznawane za niecodzienny przejaw kobiecości.
Wiktor Judym - Też jest bezdomny. Żyje w nędzy, ubóstwie (elementy bezdomności biedoty). Sierota bez domu rodzinnego. Judymowie za granicą czują się obco i nie mogą się odnaleźć w innej rzeczywistości. Bezdomność polega na braku przywiązania się do domu. Wiktor traci ojczyznę (emigracja zarobkowa) - też bezdomność.
Leszczykowski - Wywodził się ze szlacheckiej rodziny spod Cisów. W wyniku represji stracił majątek. Wyjechał za granicę. Tęskni do ojczyzny. Pracowity kupiec wspomagający utalentowanych Polaków i rodzinne Zagłębie. Powstaniec i demokrata.
Kożecki - Dekadent, myśli o śmierci. Nie jest rozumiany przez ludzi. Człowiek zagubiony w zdegenerowanym świecie. Jego poglądy są przyczyną odrzucenia. Nieprzystosowany do życia, popełnia samobójstwo.
Daszkowska - Samotna, nieszczęśliwa widzi kres swojego życia. Pozbawiona serdeczności i ciepła rodzinnego. Umarła.
Wieloznaczność bezdomności: brak domu, dachu nad głową, ubóstwo, nędza materialna, brak opieki, sieroctwo, wyobcowanie społeczne, osamotnienie wobec zła i egoizmu na świecie, dobrowolne staranie się o bezdomność (Judym), samotność - brak poparcia dla swoich poglądów, metafizyczna wobec idei świata, pozbawienie ojczyzny.
Dom dla Joanny to miejsce wypełnione szczęściem, radością i stabilizacją rodzinną. Dom to ukoronowanie pragnień dla wszystkich, którzy cierpią, są skrzywdzeni. Dom może uwięzić Judyma, pozbawić swobody ruchu. Obawia się swojej słabości, dom byłby balastem, przeszkodą w pracy społecznej, w urzeczywistnieniu ideałów. Chce być sam by nikt ani nic nie przeszkodziło mu w realizacji misji.
Dzieje Tomasza Judyma - Urodził się w biednej rodzinie szewca, wcześnie został sierotą. Zaopiekowała się nim ciotka, pomiatała nim, ale dała możliwość nauki. Wstąpił do gimnazjum. Ukończył studia medyczne. Wyjechał do Paryża na roczne stypendium medyczne. Zwiedza Paryż z częścią dla biednych i bogatych. Widzi dwoistość świata: pięknego, świata sztuki oraz brzydkiego i biednego. Powrócił do Warszawy gdzie odwiedził rodzinę mieszkającą na ulicy Ciepłej. Przeraża go to, że bratowa pracuje w fabryce cygar w ciężkich warunkach. Widzi biedę w swojej rodzinie. Czuje odrazę do biedy i biedaków. Czuje się skrępowany tymi ludźmi, ale lituje się nad nimi. Czuje z nimi więź z poczucia obowiązku. Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo: współczuje im z obrzydzeniem, chce im pomóc wyrwać z tej nędzy.
To jest rodzaj długu, rodzina go wychowała więc czuje za swój obowiązek pomóc jej. Nie jest to więź emocjonalna. Chce tępić zło, które doprowadziło ich na skraj nędzy. Poczuwa się odpowiedzialny za nich. Przeklęty dług zaciągnięty przez przypadek. Świadomie narzuca sobie misję tępienia zła. Zwiedza Warszawę, zbiera notatki i obserwuje. Odczytał też swoją pracę na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisał im biedę w Paryżu i Warszawie. Uważał, że lekarze powinni zapobiegać chorobom, a nie tylko je leczyć. Lekarze zaczęli protestować. Judym nazwał ich lekarzami bogatych. Ze względu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili majątki. To ich oskarża o szerzenie zła. Pracował w szpitalu i w prywatnej klinice, ale po wygłoszonym wykładzie nikt tam nie przychodził oprócz kobiet proszących o datek. Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwiło go to. Doktor Węglikowski proponuje mu wyjazd do Cisów. Utopijne poglądy porzucenia leczenia bogatych na rzecz biednych. Chce im zapewnić ulgowe warunki. W sposób obraźliwy prosi o pomoc innych lekarzy. Przyczynia się on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszyć sztuczne sadzawki, które są przyczyną malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie zgadzają się na to przedsięwzięcie z powodu kosztów. Judym boryka się z przeciwnościami losu, walczy ze światem zewnętrznym. Ma wątpliwości czy walczyć skoro gardzi tym, i o których walczy.
Zalety Tomasza - Człowiek ofiarny, obowiązkowy, konsekwentny, wierny sobie. Mimo osamotnienia realizuje swoje idee.
Wady Tomasza - Brak taktu i dobrego zachowania. Brak obycia i ogłady. Dzięki tym wadom jest on postacią realną.
Związek Judyma i Joanny - Ona widziała go wcześniej w warszawskim tramwaju. On ją poznał w Luwrze. Oprowadził ją po dworze i zaproponował wycieczkę do Wersalu. Ponownie spotkali się w Cisach. Początkowo zauroczony jest Natalią, ale ona ucieka z Karbowskim. Zaczyna się interesować Joanną. Dostrzega w niej pełną uczuć kobietę do której się on przywiązuje. Fascynuje go zrozumienie dla niego i piękno zewnętrzne. Miała podobne dążenia, chciała pomagać biednym. Delikatna, uczciwa, samodzielna, umiała walczyć. Joanna uważa go za bardzo atrakcyjnego, zakochała się w nim co przysłania jej wszystko. Oświadczyny są dla nich czymś oczywistym.
Motywy decyzji Judyma
- obawa, że będąc szczęśliwym nie wypełni swej misji
- idealista, ślepo dąży do wypełnienia misji
- pasmo cierpień dla rodziny, przenoszenie się itp.
- zaślepiony ideą nie dostrzega tych, którzy mogli by mu pomóc (lekarze).
- nie robi tego z potrzeby serca czuje, że musi spłacić dług własnego sumienia.
- Odtrącając Joannę składa ofiarę. Widzi potrzebę pomocy, ale nie potrafi sobie zjednać sojuszników.
Uniwersalność
- stały niepokój pozwala mu godzić się na zło świata
- znalezienie celu i sensu życia, uparcie dąży do niego walcząc z przeciwnościami losu.
- konsekwencja, ustawiczne ścieranie się z przeciwnościami losu.
- postawa pełna pasji, altruistycznego społeczeństwa, chciał ją spełnić za wszelką cenę.
Idee Judyma
- Jego zawód jest szczególny i wymaga poświęcenia
- chce zapewnić biedocie odpowiednie warunki życia.
- higienizacja
- bezpłatne leczenie
- lepsze warunki bytu poprzez opiekowanie się nimi i ich leczenie
- traktowanie ich na równi z innymi
Władysław Reymont – „Chłopi”
Kompozycja, narracja, język - Reymont zajął się tematem wsi i życiem chłopów. Dostrzegł on pewien moment dziejowy i chciał go ukazać w książce.
Przełom XIX i XX wieku to różne procesy zachodzące na wsi. Dawna struktura wsi przestaje się liczyć, odchodzi w przeszłość. Pojawiają się ludzie bardziej światli, rozwinięci narodowościowo, mający żądania co do swego życia i oczekiwania od narodu. W swej tetralogii Reymont zwrócił uwagę na problemy wsi.
Kompozycja utworu to cztery pory roku. Okres od końca września do końca sierpnia (10 miesięcy). Ukazana jest pełnia zadań gospodarskich stanowiących życie ludzi wsi, różne formy obrzędowości ludowej i religijnej. Utwór pokazuje zależności życia człowieka od rytmu natury, nierozerwalny związek przyrody i jej wymogów z ludzkim życiem.
Ta kompozycja kształtuje rozległość ujęcia tematu. Jest syntezą, każde 10 miesięcy tej wsi lub innej będą podobne. Święta, prace gospodarskie, obrzędy będą się powtarzały, zgodnie z rytmem przyrody. Reymont stworzył syntezę życia ludzi wsi.
Narrator jest tu specyficzny. Narrator podstawiony. Nie należy on do świata przedstawionego w utworze, nie bierze udziału w akcji, ale mamy o nim pewną wiedzę. Człowiek znający wieś i zaangażowany w jej sprawy. Pragnie jak najlepiej wyrazić myśli i uczucia bohaterów. Ma wgląd w odczucia i emocje. Opisuje wydarzenia od wewnątrz. Zmienia on czasem siłę i natężenie zainteresowania np. w sądzie narrator bardzo się emocjonuje, wchodzi w tę atmosferę, czasem z wnikliwością przygląda się jednostce np Antek w kościele (z punktu widzenia tej postaci). Narrator może też dystansować się od wydarzeń. Nie wyrażając uczuć i emocji. Język narratora to stylizacja gwarowa.
Język Reymonta jest jego własnym, indywidualnym tworem, nie odpowiada żadnej z istniejących gwar choć najczęściej korzysta z zasobów gwary łowickiej, gdyż z tych stron pochodzi. Takie postępowanie miało na celu nie umieszczanie w konkretnym miejscu akcji. Pod względem językowym nie jest to dzieło jednolite. W dialogach autor maksymalnie zbliża się do gwary, dbając o komunikatywność. W wypowiedziach narratora mniej jest elementów gwarowych, w partiach opisowych narrator często rezygnuje z gwary na rzecz piękna polszczyzny.
Akcja utworu też jest nietypowa bo nie rozwija losów jednostki, ale prezentuje ogólny zarys życia społeczności Lipieckiej. Mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym mimo, że kilka postaci wysuwa się na pierwszy plan. Brak jednak bohatera głównego. Brak centralnego wątku, istnieje zestaw wątków głównych.
Tom 1 (Jesień) - Maciej Boryna, Antek, Kuba
Tom 2 (Zima) - Hanka, miłość Antka i Jagny
Tom 3 (Wiosna) - Hanka, Antek, chory Boryna
Tom 4 (lato) - Antek, Jagna, Hanka
Poprzez swoją typowość wątki te są charakterystyczne dla zbiorowości wiejskiej. Z nimi wiążą się główne problemy poruszone przez autora: spór pokoleniowy o ziemię, problematyka rodziny wiejskiej-spoistość, solidarność, problem autorytetu gospodarza, przewodzenie wśród zbiorowości wiejskiej. Wątki wpisane w określony czas historyczny - spór o las, walka z kolonistami, budowa szkoły rosyjskiej.
Są bohaterowie którym autor poświęca mniej miejsca, ale wątki, które oni rozpoczynają dobudowują informacje dotyczące panoramy życia wsi (ksiądz, Ambroży, młynarz, Dominikowa, Jagustynka, Roch). Nie są to postacie epizodyczne, dopełniają społeczność wiejską.
Splatanie się różnych treściowo wątków służy przedstawieniu tego co typowe dla gromady wiejskiej. O bohaterze zbiorowym świadczy to, że wiele wątków rozpoczętych w utworze nie kończy się w jego obrębie. Powieść bez początku i końca (co się stanie z Jagną, sprawa Antka). Akcja otwarta, wiele wątków urywa się bez zakończenia.
„Chłopi” to synteza polskiej wsi, ludzi, ich problemów, przeżyć:
- uogólnianie - wątki indywidualne służą za przykład typowości
- wielowarstwowość wątków i ich jednakowa ważność
- otwarta akcja
- konstrukcja utworu rozpięta między czterema porami roku
- Język, gwara. Świadomie nie jest to gwara jednego regionu.
Zbiorowość wiejska jest bohaterem zbiorowym. Często pokazywana jest ona jako bohater odrębny (wymarsz na las, wygnanie Jagny). Autor sugeruje to poprzez dialogi - głos opinii publicznej. Nie wiadomo co kto powiedział. Wiele osób o podobnej opinii. Zbiorowość zespala się w jedność gdy dotyczy to wszystkich (las). Zbiorowość to suma istnień indywidualnych, różnie scharakteryzowanych. Brak postaci wiodącej.
Charakterystyka postaci
Maciej Boryna - Dwukrotny wdowiec. 58 lat ma. Najmożniejszy pan we wsi. Dobrze prowadził gospodarstwo, znał się na tym. Potrafił to robić. Cieszył się szacunkiem i poważaniem. Miał autorytet, który zdobył jako dobry gospodarz. Przychodzono do niego po rady. Bardziej niż do rodziny przywiązany był do swej ziemi. Z Jagną ożenił się bo w domu brakowało kobiety i gospodyni. Znał realia i umiał to wykorzystać. Nie był altruistą twierdził, że przeznaczenie i czyny świadczą o tym czy się jest bogatym czy biednym. Potrzebował gospodyni, ale Jagna nie spełniła jego oczekiwań. Do czasu jej zdrady bardzo ją kochał i hołubił, a nawet dbał by się nie przemęczała. Potem stosunki do niej zmieniły się radykalnie. Nie kochał jej, lekceważył i zaganiał do pracy. Po kłótni z Antkiem stwarzał pozory, że syn jest mu obojętny. Niepodważalna pozycja we wsi. Ważniejsze decyzje konsultowane były z nim mimo, że nie miał urzędu. Wierzono, że to co on sugeruje będzie dobre dla wsi. W kontaktach z niektórymi był nieprzyjemny, ale bywał też kochający. Dumny, nieugięty, twardy, odważny, uparty. Charakteryzowała go ambicja i godność. Znał swą pozycję we wsi. Niezależny majątkowo. Autor zaprezentował go jako chłopa bogatego posiadającego nie przeciętne cechy. Jego stateczność, honor o który dba i powaga sprawiają, że czuje się przed nim respekt. Patriarcha rodu. W sposób bezwzględny i jednoznaczny podejmuje decyzje dotyczące rodziny i wsi. Rozprężenie we wsi gdy go zabrakło. Kocha ziemię i pracę i z tej przyczyny nie chce się pozbawić autorytetu, pozycji pierwszego we wsi. Antek jest zależny od ojca mimo wieku i rodziny własnej.
Antek Boryna - Pracował u ojca w gospodarstwie. Ambitny, dumny, chce posiadać ziemię. Uważa, że za ciężko pracuje u ojca, który powinien odpisać mu część majątku. Ojciec nie robi tego. Antek okazuje mu nienawiść. Pogłębia się ona gdy Maciek pobiera się z Jagną i jej przypisuje część majątku. Antek także kocha Jagnę. Pałając do niej szaloną miłością przestaje interesować się rodziną. Po romansie z macochą został odrzucony przez mieszkańców wsi. Podczas walki o las Antek chciał zabić ojca wykorzystując sytuację, ale gdy życie Macieja było zagrożone to rzucił mu się na ratunek, odrodziła się w nim miłość synowska. Czuje do ojca szacunek i respekt. Kierują nim emocje. Przeżywa metamorfozę w trakcie utworu. Zabójstwo borowego odciska piętno na dalszym jego życiu i postępowaniu. Przebywając w więzieniu traktuje Hankę jak obcą. Po powrocie z odosobnienia zmienia się. Zwycięża w nim rozsądek. Podziwia pracę Hanki. Dostrzegł, że ona nigdy go nie opuściła. Podczas wypędzenia Jagny solidaryzuje się z gromadą. Jest konfliktowy i wybuchowy. Dumę i ambicje odziedziczył po ojcu. Ze zbuntowanego człowieka stał się dobrym gospodarzem. Stosunek jego do Jagny to nie miłość, ale namiętność bo zafascynowany jest jej urodą. Gdy zrozumiał, że przez nią wplątuje się w coraz gorsze kłopoty porzuca ją. W związku tym brakowało więzi emocjonalnej, związku dusz. Nienawidził jej za to iż nie mógł się od niej uwolnić. Po powrocie z więzienia staje się bardziej rozumnym człowiekiem. Reprezentuje nowe pokolenie.
Hanka - Wywodziła się z biednej rodziny. Będąc żoną Boryny wynosiła się wyżej niż inne kobiety. Początkowo nieśmiała i uległa mężowi. Na nieszczęście reagowała płaczem. Nie potrafiła walczyć o swoje prawa i racje. Cierpiała milcząc. Brakowało jej miłości męża. Oczekiwała uznania, ale Antek lekceważył ją. Mimo to zawsze go kochała i była mu wierna. Nie wierzyła w jego romans. Dumna ze swej pozycji we wsi. Jej bierność zmienia bieda, której doznała po wypędzeniu od Macieja. Zaczęła dbać o swoje sprawy. Ulegał metamorfozie. Stała się zaradną, samodzielna i nieustępliwa. Dla dobra dzieci gotowa wyrzec się godności. Zorientowała się, że na miłość Antka nie ma co liczyć. Odezwały się w niej instynkty macierzyńskie. Jej duma i hardość wszystkich dziwiła. Te cechy czyniły ją w oczach Macieja godną zaufania. Upewniwszy się o zdradzie męża wiedziała, że sama musi walczyć o siebie i dzieci. Po bitwie o las przeniosła się z dziećmi do Macieja. Chciała wykorzystać możliwość by przejąć gospodarstwo. Świadczy to o jej zaradności i przebiegłości. Wierząca. Prosi Boga o siłę do działania. Dumna. Nie chciała by ludzie plotkowali o niej. Pomagała innym. Nienawidziła Jagny. Widziała w niej przyczynę całego zła jakie ją spotkało. Kłóciły się. Potrafiła jednak stanąć w jej obronie i zrozumieć ją. Umiała przebaczyć. Chciała zdobyć męża pracowitością i zaradnością skoro nie mogła urodą. Nienagannie zajmowała się gospodarstwem. Boryna powierzył jej pieniądze i gospodarstwo. Typ kobiety, która przez nędze i cierpienie dochodzi do ideału. Wie co to bieda i nie zapomina o biednych. Wspaniałomyślna dla innych, nie tak wyniosła jak kiedyś. Czuje swą siłę i przewagę nad Antkiem. Silna psychicznie, potrafiła przeżyć wszystkie upodlenia.
Jagna - Pochodziła z bogatej rodziny. Dużo się o niej plotkowało, wypędzono ją. Jej wrażliwość była odmienna od wrażliwości przeciętnej dziewczyny. Efekt wychowania przez matkę. Rozpieszczona, wyrosła na delikatną osobę, stworzoną do wyższych celów, nie do prac gospodarskich. Nie musiała pracować. Nie rozumiała istoty życia na wsi. Była podobna do matki. Doskonale się ubierała i miała świadomość, że jest najpiękniejsza we wsi. Budziła tym zazdrość innych kobiet. Miała inną mentalność bo nie dbała o majątek i ziemię. Nigdy nie odczuwała biedy. Praca nie była dla niej ważną wartością. Nie martwiła się o przyszłość, żyła teraźniejszością poddając się losowi. Nie zajmowała się gospodarstwem Boryny. Nie martwiła się tym co robi./ Wartością dla niej była jej niezależność. Kieruje się uczuciami i emocjami. Brak, typowego dla Hanki, wyrachowania, chłodnej kalkulacji. Często zdawała się na instynkt. Potrafiła dużo marzyć i myśleć o romantycznej miłości. Miłość dawała jej siłę do życia. Była sensem jej życia. Wciąż tęskni za czymś czego szuka sama nie wiedząc dokładnie czego. Nie wystarcza jej to co ma. Ceni wolność i niezależność. Chciała żyć pełnią życia. Nie chciała mieć żadnych obowiązków. Wrażliwa i współczująca, ale nie każdy to dostrzegał. Nie była uległa, pokorną i posłuszną żoną. Nie chciała być przez nikogo ograniczana. Nie rozumiała, dlaczego ludzie tak na nią nastają. Utalentowana plastycznie, lubiła zabawę. Nastawiona na branie od życia. Postać tragiczna, jej psychika nie nastawiona była do życia w wiejskiej gromadzie. Nieszczęśliwa. Typ młodej rozwichrzonej, wyrywający się z pęt osobowości. Antek był dla niej ideałem, ale potem ujrzała w nim przeciętnego człowieka. Nie wiązała ich prawdziwa miłość. Antek dawał jej oparcie. Był wymyślonym przez nią romantycznym kochankiem. Nie okazał się tak ciekawy. Nie dawał jej miłości jakiej pragnęła. W Jasiu pociągała ją jego mądrość. Zafascynowana jego delikatnością i inteligencją. Związek dusz bez podtekstu erotycznego. Potrzebowała obiektu uwielbienia gdy Antek był w więzieniu.
Postacie Drugoplanowe
Ksiądz proboszcz - Nie był zawsze dobrym kapłanem. Wśród ludzi cieszył się autorytetem bo głosił słowo Boże. Miał ogromny wpływ na ludzi i ich postępowanie. Wielu jednak uważało, że ksiądz reprezentuje interesy bogatych. Zamożny. Nie odmawia sobie przyjemności życia doczesnego. Niekiedy własne problemy stawia ponad problemy wsi. Materialista, chciwy. Pozycja we wsi czyni go człowiekiem uprzywilejowanym.
Wójt - Jeden z najważniejszych ludzi we wsi. Gdy przyłapano jego z Jagną gdy brakowało w kasie pieniędzy, ludzie obwinili ją, a nie jego. Rozpustnik nie szanujący żony i rodziny. Wykorzystywał stanowisko dla własnych celów. Trzymał z dziedzicem nie martwiąc się o prawa mieszkańców. Butny, zarozumiały, ma się za lepszego. Podkreślał swój autorytet mówiąc „Ja, wójt wam to mówi”. Kreuje się na męża opatrznościowego gromady. Pewny siebie i tego, że nikt nie może mu zaszkodzić. Czuł się bezkarny, lekceważył ludzi, obyczajowość, moralność.
Kowal - Mąż Magdy córki Maćka. Chciwy i pozbawiony skrupułów. Wiąże się z ludźmi mogącymi przynieść mu korzyść. Małżeństwo z Magdą to dla niego szansa na zdobycie większego majątku. Zależy mu na spadku. Chciał po kryjomu wykraść pieniądze Boryny tak, by nikt nie dowiedział się o jego chciwości. Nie dba o rodzinę. Człowiek przebiegły wykorzystujący ludzi (Antka). Wścibski, chciał być do wszystkiego dopuszczony. Chce być zawsze tym, który wygrywa. Butny i porywczy, nie ma szacunku dla Macieja. Podjudzał ludzi przeciwko Antkowi. Po śmierci Boryny szukał pieniędzy. Złośliwy i zdecydowany intrygant. Ludzi boją się go i czują respekt bo jest w stanie zaszkodzić najlepszym i najważniejszym gospodarzom. Z racji posiadania majątku należy do pierwszych gospodarstw, które podejmują decyzję ogółu.
Szymek - Podporządkowany matce, bał się jej. Dominikowa dbała o Jagnę przez co z bratem musieli wykonywać kobiece prace. Upokarzające. Zbuntował się przeciw takiemu traktowaniu gdy poznał Nastkę. Matka jest przeciwna ślubowi. Nastka nie ma wiana. Dominikowa straciła by parobka. Po kłótni z matką zostaje wygnany z domu. Kupuje ziemię od dziedzica (niewielki skrawek nie urodzaju). Buduje dom. Jego upór i samozaparcie sprawiły, że inni pomagali mu wyrażając swe uznanie dla jego pracy. Dumny i nie prosił nikogo o pomoc. Metamorfoza: Z popychadła podporządkowanego matce pod wpływem uczucia zmienia się w dobrego gospodarza.
Jagustynka - Starsza i biedna kobieta. Zapisała dzieciom ziemię i poszła na „wygnanie”. Mieszkała u różnych ludzi, zaciągała się do pracy. Wszyscy obawiali się jej ciętego języka. Wiedziała o wszystkim co działo się we wsi. Nie miała szacunku do nikogo i niczego, a było to wynikiem krzywdy jakiej doznała od dzieci pracując bardzo ciężko przez wiele lat. Dumna i pracowita. Wiejska typowa plotkująca baba. Jedyna radość jej życia. Na koniec chce godzić się z dziećmi mimo, że jest to dla niej upokarzające. Dwulicowa. Czuje się skrzywdzona przez los, samotna. Stąd bierze się jej złośliwość i oschłość. Nienawidzi całego świata, bogatych i biednych. Zawsze przyznawała rację temu z kim rozmawiała. Przebiegła, cieszyła się gdy innym przydarzało się nieszczęście.
Złożoność charakterów postaci - By dostrzec złożoność charakterów postaci, autor prezentuje je w różnym świetle. Mieszkańcy wsi są shierachizowani. Kryterium podziału jest majątek, ziemia, pieniądze, inwentarz Hierarchii posiadania. Stan zamożności równoważny jest z poważaniem, wiąże się to z umiejętnością gospodarowania. Elita wiejska to bogacze: Boryna, młynarz wójt, kowal. Zajmują oni pierwsze miejsce w kościele, karczmie. Do nich należy troska o losy całej gromady. Wzór postępowania. Decyzje ich są niepodważalne i nieodwracalne. Klasa średnio zamożna: Dominikowa, Kłębowie, Paczesiowa, Blcerkowie. W trudnych momentach muszą wysprzedawać inwentarz. Biedota to komornicy, bezrolni, parobkowie, nie posiadający dachu nad głową. Żyją w skrajnej nędzy. Komornicy szczycili się wolnością, ale służba nie traktowana była jak ludzie wolni. Źródłem autorytetu był stan zamożności. Dawało to wstęp do elity. W kościele bogaci zajmują pierwsze miejsce, a biedota musi stać. Na wesele Boryny zaproszono tylko bogaczy. Boryna źle traktował parobków, mało płacił, bił (Witek). Taką hierarchię tłumaczono wolą Boga. Opisywany przez Reymonta moment to rozdrabnianie się gospodarstw związane to z przeludnieniem wsi co prowadziło do jej ubożenia.
Miłość do ziemi - Posiadanie ziemi zapewnia autorytet, wstęp do wiejskiej elity, niezależność i samodzielność, gwarancję dostatku, poczucie godności, automatycznie sprawia, że posiadający ziemię zasługuje na szacunek i posłuch. Opis śmierci Boryny jest patetyczny i ukazuje miłość do ziemi. Ludzie manifestują swój szacunek dla przyrody. Miłość do ziemi wiąże się z miłością do pracy, która jest szanowana i czyni człowieka szczęśliwym. Wiedzą, że ziemia jest ich żywicielką. Ziemia i prace rolne sprawiają, że „Chłopów” można nazwać encyklopedią zajęć rolnych. Prezentowane są one dość dokładnie. Bez ziemi nie mogli by żyć. Jest tą wartością, która wzbogaca ich emocjonalnie. Traktują ziemię jak partnera, a czasem jak przeciwnika. Mówią do niej. Ziemia ma charakter upersonifikowany. Jest kimś, a nie czymś. Ziemia nie jest tłem dla wydarzeń. Jest żywiołem dającym o sobie znać. Przyroda nadaje tempo ludzkiego życia, ma wpływ na życie osobiste. Gdy tempo robót słabnie ludzie mają więcej czasu dla siebie. „Chłopi” to także powieść o pracy, poddanej rytmowi przyrody i uwarunkowanej poprzez nią. Praca jest jednak zawsze mozolnym trudem, czynnością pełną dostojeństwa i godności. Chłopi czują swój bezpośredni związek z ziemią. Są częścią natury i żyją z nią w zgodzie. Praca na roli wpływa na kształt rodziny i stosunków w niej. Każdy członek rodziny miał ściśle wyznaczone obowiązki, którym musiał podołać. Pozycja w gospodarstwie była jednoznaczna z pozycją w rodzinie. Gdy kogoś brakuje część pracy zostaje nie wykonana. Mężczyźni zajmowali się pracą na polu, kobiety zajmowały się domem i wychowywały dzieci, ale często pracowały w niektórych zajęciach na polu. Natura narzuca styl życia. Zależność człowieka od natury wpłynęła na uniwersalność powieści. Nagroda Nobla w 1924 roku.
Folklor w utworze - Folklor to twórczość danego środowiska charakteryzująca kulturę. Obejmuje on muzykę, plastykę, podania i baśnie, pieśni itp. Folklor ludowy to folklor ludzi wsi.
Wesele - Odbywały się na zimę i jesień - brak prac gospodarskich. Najpierw przysyłano zaufanego do panny by wiedzieć czy zalotnik jest mile widziany. Potem przysyłano swatów z wódką. Im lepszy swat tym lepsza pozycja pana młodego. Jeśli oświadczyny są przyjęte to panna młoda musi wypić kieliszek. Potem idą do karczmy (zmówiny) gdzie ustalany jest posag dla panny młodej i ewentualne zapisy dla panny młodej od pana młodego. Do domu panny młodej kobiety znoszą jadło by jej matka się nie wykosztowała. Matka panny młodej błogosławi obrazem młodych. Do kościoła idzie się w kolejności: młoda z drużbami i druhnami, młody, rodzina młodych i reszta wsi. Kolejność dowolna w drodze do domu weselnego. Panna młoda musi zatańczyć z każdym mężczyzną na weselu jeden taniec. Pierwszy i ostatni rezerwuje dla pana młodego. W drugi dzień wesela są oczepiny. Boryna jako najbogatszy we wsi musiał mieć bogate i huczne wesele. Ważna jest kolejność potraw i partnerów tanecznych dla panny młodej. Ważne przyśpiewki.
Boże Narodzenie - Przerwa od prac gospodarskich. Nastrój pośpiechu, gotowania, zamętu. Chleb, mąka do klusek. Ozdoby świąteczne. Placki z miodem i serem. Jedliną przystrajają kościół. W Wigilię kościelny roznosi opłatek. We wschodnim rogu domu stawia się snop siana. Siano jest też pod obrusem. W Wigilię cały dzień post. Po pierwszej gwiazdce łamią się opłatkiem. Kolejność potraw: Barszcz czerwony, śledzie, kluski z makiem, racuchy. Dla Jagustynki dodatkowe nakrycie przy stole. Piją kawę i słuchają opowieści o Jezusie. Gospodyni i parobcy łamią się opłatkiem ze zwierzętami. O północy pastorałka.
Jesień – prace - Pod koniec września zbierano kartofle. Robiły to kobiety i dzieci. Orano ziemię lub robiono zasiew. Praca mężczyzn. Od tych robót zależało życie w zimie. Gdy słyszeli bicie dzwonu na Anioł Pański przerywali pracę i modlili się. Po pracy pod wieczór zaganiano zwierzęta do zagród. Dojono krowy i rozpalano ognisko w kominku. Nad ranem dojono krowy i ruszano w pole. W niedzielę wyprowadzali zwierzęta na popas i szli do kościoła. Potem jedli obiad i gromadzili się w karczmie. Wybierali się na jarmark by uzupełnić zasoby. Gdy zaczynał padać deszcz rozpoczęto zbierać kapustę. Wieczorami opowiadali o swojej pracy. W Zaduszki szli rano do kościoła na Nieszpory. Składali księdzu i organiście ofiarę by ci modlili się za dusze zmarłych. Niektórzy kładli na grobach chleb. Był to dzień udręki, a święto na wpół religijne.
Zima – prace - Mniej pracy. Niektórzy musieli pracować w karczmie lub tartaku. Byli to głównie biedni. Proste prace jak karmienie zwierząt, młócono zboże itp. Mimo ciężkich warunków chodzono po susz do lasu by ogrzać chałupy. Częściej przebywano w karczmie. Zbierano się w chałupach by prząść wełnę, był to pretekst do spotkań, rozmów, plotek, zabaw. Zadawano zagadki, opowiadano historię, zabawa w niedźwiedzia, wycinano różne wycinanki. Wykonywano prace w związku ze świętami. Pod koniec zimy robiono ostatnie porządki.
Obowiązywało to całą zbiorowość. Kształtowało to poglądy i moralność wiejskiej gromady. Zwyczaje te kultywowane były ze względu na szacunek tradycji i nawyk. Zwyczaje odgrywają ważną rolę, stanowią całość z poszczególnymi ludźmi. Podporządkowanie to pokazane jest w czasie samosądu, niebezpieczna psychika, Jagna wystąpiła przeciw ich zwyczajom i tradycjom.
„Chłopi” jako epopeja wsi
Powieść ta jest panoramą życia ludzi wsi: obrzędy, prace, utwór o życiu wsi. Syntezę zapewnia:
- znajomość środowiska
- umiejętność syntetycznego ujęcia problemów wsi
- obiektywizm pisania prezencji zagadnień
- realizm
- trójwymiarowa obserwacja - jednoczesność scen - ich symultaniczność
- dzieło sztuki i dokument życia wsi
Epopeja to gatunek literacki, długi, często pisany wierszem. Pokazuje poetyczne losy bohaterów na tle wydarzeń historycznych lub losy narodu w przełomowym momencie dziejowym.
„Chłopi” - zmiana patriarchalizmu na system, gdzie każdy mógł tworzyć swe dobro. Świadomość społeczno narodowa. Kryzys gospodarki indywidualnej, z dużych gospodarstw rozdrabniały się małe gospodarstwa. Kiedyś patriarcha miał dużo ziemi. Dzieci i wnuki pracowały u ojca. Teraz młode pokolenie chce mieć własną ziemię. Młodzi mają większą wiedzę Patriarchalny system rodziny ustępuje miejsca nowemu systemowi gdzie młodzi, ale dorośli ludzie mają własną ziemię. Mają świadomość swych praw obywatelskich i przywilejów. Stare pokolenie przyzwyczajone jest do bierności wobec władz. Młodzi się buntują i wiedzą, że mają do tego prawo. W epopei występuje bohater zbiorowy.
X X l e c i e M i ę d z y w o j e n n e
Sytuacja w kulturze po I Wojnie Światowej
W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.
I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.
Filozofowie
Intuizcjonizm - Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła ogromny wpływ na sztukę.
Pragmatyzm - Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James - według niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym życiu.
Behawioryzm - (od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.
Zygmunt Freud - Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy:
- ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem
- id - strefa popędów spychanych do podświadomości.
- superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem
Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i chorób psychicznych.
Karol Jung - Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka pragnienia, działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:
- indywidualna
- zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i wyobrażeniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.
Iwan Pawłow - Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji całej zbiorowości.
Kierunki artystyczne
Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.
Ekspresjonizm - Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.
- siła i gwałtowność wyrazu
- deformacja obrazu rzeczywistości
- sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
- nie powinna naśladowywać świata
- dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
- spontaniczność artysty
- sztuka jest wyrazem duszy
- dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
- elementy brzydoty
- język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
Futuryzm (skrajna awangarda) - Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. „Futuryzm”
- pochwała energii
- odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość
- pogarda dla dotychczasowych wartości
- fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem
- żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką
- oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę
- odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi
- zabawa słowem
- prowokacja
- dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm
Dadaizm (skrajny futuryzm) - Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem)
- negowanie wszystkiego
- wykpienie tego co było dotychczas wartością
- odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności absolutnej
Surrealizm - (rozwinięcie dadaizmu)
„Manifest surrealistyczny” - Andre Breton
- wyzwolenie sztuki z rozumu
- utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości
- dzieła sztuki to zapis wyobraźni
- utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy
Neoklasycyzm
- łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów
- Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny
Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:
- bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja
- wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych, moralnych, religijnych)
- odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice
- bunt zaprezentowany wszędzie w podobny sposób
- obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę
Skamandryci
- Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz
- satelici: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
- początki związane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem „Pro Arte et Studio”
- tworzyli kabaret „Pod Pikadorem” (1918-19)
- wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
- związani z pismem "Wiadomości literackie"
- nie stworzyli programu poetyckiego
- związek poetów z teraźniejszością
- kult codzienności, życia, witalizm, fascynacja światem
- wolność w wyborze tematów i środków wyrazu
- prosty język
- bohater poezji skamandryckiej to człowiek z ulicy, zwykły
- poezja dla szarego człowieka, nie elitarna
- młodość, dojrzewanie w niepodległej Polsce, ciekawość świata
Tuwim, Wierzynski Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń
optymizm, witalizm, energia,radość, pochwała życia, miasto Wiersze poważniejsze, symbolika,Przywiązanie do tradycji
Julian Tuwim
„Do Krytyków” - Podmiot liryczny jeździ tramwajem po mieście. Jest tym zachwycony, upojony urokiem miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem są krytycy, którzy nazwani są też „wielce szanowni panowie !”. Podmiot liryczny kpi z oczekiwań krytyki. Emocji i uniesień może także dostarczyć codzienność.
„Rewizja” - Rewizja mieszkania. Osoby prowadzące ją znajdują to czego szukali i aresztują podejrzanego. Podmiot liryczny jest rewidowany. Poznajemy jednocześnie zdarzenie i jego myśli. Cała sytuacja jest dramatyczna. Podmiot liryczny nie nazywa niczego, jedynie sugeruje co sobie myśleć.
„Mieszkańcy” - Tematem wiersza jest życie przeciętnego mieszkańca miasta. We wczesnej twórczości Tuwim wyrażał pochwałę przeciętności i zwykłości, aprobował codzienne życie. Tutaj te sądy uległy całkowitej zmianie. Mieszczanin jawi się w wierszu jako człowiek głupi, o ograniczonych horyzontach, bezmyślny, zajmujący się rzeczami nieistotnymi. Jego życie jest schematyczne. Codziennie jego czynności są identyczne. Pozbawiony jest własnych poglądów. Wszystkie poglądy czerpie z gazet i radia. Takie życie jest puste i nie ma uzasadnienia. Wiersz jest ośmieszeniem trybu życia mieszczaństwa.
„Pogrzeb prezydenta Narutowicza” - Podmiot liryczny zwraca się do morderców. Wiersz przedstawia kondukt żałobny. Oskarża zabójców i ich czyn. Nie są oni przeciwnikami konkretnej osoby lecz są przeciwnikami całego państwa i stabilizacji.
„Et Arceo” - Nawiązując do Horacego, poeta wyraża dystans do rzeczywistości, w której mu przyszło żyć, nastroje smutku, zniechęcenia, goryczy, wyobcowania. Ukazany świat jawi się poecie jako „chaos i zgroza, i pustka śmiertelna”. Poeta zauważa pospolitość i głupotę ludzką. Przeraża go panoszące go zło i zepsucie. Nie angażuje się w życie publiczne. Wyraża też odczucie inności i wyższości wobec tłumu oraz wynikającej stąd pogardy.
„Do losu”
- refleksja na temat życia i twórczości poetyckiej
- poeta mówi o sobie jako o człowieku hojnie obdarzonym przez los, któremu zawdzięczał miłość, młodość, ambicje a nawet majątek
- najbardziej jednak ceni sobie dar twórczy, natchnienie artystyczne, które wyróżnia go spośród innych ludzi i sprawia, że zwykły, szary świat jawi się jako bogactwo kolorów i muzyka
- dzięki swojemu talentowi poeta może w chaosie rzeczywistości i natłoku codziennych zdarzeń szukać jakiegoś ładu i sensu
- w tym wierszu Tuwim wyraża swój program artystyczny, koncepcję twórczości pojmowanej jako klasyczny rygor
- widoczna jest rezygnacja ze spontaniczności
- nawiązał do antycznej koncepcji artystycznej, która miała zapewnić poecie nieśmiertelność
okazało się, że nikogo tam nie było. Wiersz ma formę ballady. Nawiązuje do ludowych podań, baśni. Przeznaczeniem człowieka jest śmierć ponieważ jest on słaby i kruchy.
„Trupięgi” - Wiersz ten pokazuje problematykę nędzy i ubóstwa, znikomości ludzkiej egzystencji. Symbolem tych cech życia ludzkiego są trupięgi - buty z łyka, w które ubiera się do trumny nędzarzy. Poeta ma świadomość nędzy życia ludzkiego i wie, że on także takiego losu nie uniknie, chociaż wolałby tworzyć poezję pogodną, radosną, zajmującą się tematami odległymi od ponurej codzienności. Utożsamia się z biedakiem, jego losem i nieszczęściami. Solidarność wobec ludzi wywołuje bunt przeciw Stwórcy Świata. Bóg odpowiedzialny jest za zło dotyczące ludzi, a zarazem bezradności człowieka, którego gniew i bunt jest całkowicie bezsilny, niczego nie może zmienić.
„Urszula Kochanowska” - Wiersz ten nawiązuje do trenów J. Kochanowskiego a także do jego humanizmu, czyli do przekonania, że człowiek jest centrum świata, jest najwyższą wartością. Podmiotem lirycznym wiersza jest córka Kochanowskiego, która opowiada o swoim przybyciu do Nieba. Bóg stwarza dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bóg odchodząc stwierdza, że jej rodzice niedługo nadejdą. Urszula czeka na rodziców nie na Boga. Stąd jego nadejście wywołuje rozczarowanie i żal. Szczęście dla człowieka jest równoznaczne z miłością i czułością. Bóg mimo swej doskonałości nie może zastąpić jej rodziców.
„W malinowym chruśniaku” - Wiersz rozpoczynający cykl erotyków pod takim samym tytułem. Podmiot liryczny opisuje spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które stało się formą miłosnego zbliżenia, a maliny podawane chłopcu - pieszczotą. Z sytuacją erotyczną współgra stan przyrody, opis elementów otaczającej kochanków natury. Opis ten silnie działa na zmysły, podkreśla takie cechy przyrody, które są przez nie odbierane: przyjemny, basowy dźwięk wydawany przez bąka, miły w dotyku kosmaty żuk, skrzące się w słońcu pajęczyny, gorąco i duchota upalnego dnia, słodki zapach owoców. Wszystko to pobudza wzrok, słuch i dotyk. Podkreślona zostaje także atmosfera intymności, zbliżenia, ponieważ wskazane elementy natury można zobaczyć tylko z bliska (owady, pajęczyny, guzy na liściu). Para kochanków ukryta jest przed światem i ludzkimi oczyma w gąszczu malinowych krzewów, który stwarza warunki dla przeżycia intymnych wrażeń. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrój erotycznych przeżyć.
I. Gałczyński - cechą charakterystyczną jego poezji jest łączenie liryzmu, osobistej refleksji i baśniowości z humorem, groteską i satyrą, siebie, poeta przedstawia jako artystę-cygana, ale jednocześnie człowieka zwykłego, przeciętnego, motywy banalne, pospolite wzbogacał fantastyką i liryzmem, poruszając tematy społeczno-polityczne posługiwał się często satyrą i groteską, tematyka codzienności, twórczość swą traktował jako zabawę, język potoczny, regularny rym i rytm
„Serwus, madonna”
- tematem wiersza jest sztuka i artysta
- czyniąc podmiotem lirycznym poetę, przedstawił swoją koncepcję artysty
- poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o sławę
- pisanie ksiąg i sławę pozostawia innym
- rezygnuje z tego co było ważne dla artystów od czasów Horacego (celem twórczości jest „Stawienie sobie pomnika trwalszego niż ze spiżu”)
- przedstawia wizerunek artysty-cygana
- wiersz adresowany jest do madonny, którą poeta określa jako matkę, kochankę i muzę
- poeta zwraca się do niej „Serwus, madonna” - zderzając słowo: madonna, z potocznym: serwus
- może to wskazywać na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezpośredniego związku artysty z jego muzą oraz charakteryzuje samego artystę, który łączy w sobie sprzeczności: codzienną zwykłość i świętość sztuki
„Kryzys w branży szarlatanów”
- poeta sięga do częstych motywów swojej poezji: kultury jarmarcznej, podmiejskiego folkloru, piosenki ulicznej
- przedstawia szarlatana sprzedającego na pustym targu woskowe lalki
- bezskutecznie usiłuje namówić przechodniów do kupienia od niego czegokolwiek
- uważany jest za oszusta, ponieważ sprzedawane przez niego rzeczy są dziwne „lalki od miłości, maści od samotności i Polikarpa kość” - są to rzeczy fantastyczne, nierealne, które z jednej strony przypominają jarmarczną tandetę a z drugiej zaś jakąś dziwaczną własną twórczość
- na tej podstawie szarlatana można uznać za jeden z wizerunków artysty
- liryzm osiąga Gałczyński przez połączenie melancholii z humorem, zwykłości i banalności z fantastyką i modlitewnym tonem na końcu wiersza
„Prośba o wyspy szczęśliwe”
- są one pełne spokoju, harmonii, ucieczką przed rzeczywistością, kontaktem z naturą, oazą szczęścia, lekarstwem na zło
„O mej poezji”
- poezja jest uspokojeniem, ukojeniem, ucieczką przed rzeczywistością
- jest prosta, przepełniona uczuciami, pomaga mu dostrzec piękno w banalnych sprawach
- codzienność to dla niego „proste dziwy”
„Ulica towarowa”
- charakterystyka proletariackiej dzielnicy
- podmiot liryczny próbuje odnaleźć elementy piękna takie jak muzyka, poezja
- ulica zdominowana jest przez kino i elektrownię (zakład pracy)
- oczekują od ulicy czegoś więcej niż ona może im dać
- rozrywką tych ludzi jest alkohol, kino, chodzenie po ulicy
Leopold Staff – Poeta klasyczny
„Ars poetica”
- wiersz zawiera skrót programu poetyckiego
- poezja ma utrwalać przelotne, chwilowe uczucia, myśli, doznania i zdarzenia
- ma być łatwa w odbiorze, komunikatywna
- echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne, nieuchwytne
- treścią ma być to co przemija
- cechą charakterystyczną są rymy i dźwięki
- podmiot liryczny chce być zrozumiały, szczery
„Poeta”
- wiersz ten określa miejsce poety w społeczeństwie
- uczucia poety są odmienne od odczuć innych ludzi
- musi być w stanie odzwierciedlać wszystkie uczucia
- poeta jest wyrazicielem uczuć przeciwstawnych nastrojom ogółu
„Wysokie drzewa”
- wiersz ma kompozycję klamrową (rozpoczyna i kończy się tym samym wersem: „O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa”)
- zachwyt nad krajobrazem, pięknem drzew, które są opisane na tle przyrody
- podmiot liryczny jest urzeczony pięknem przyrody, kontempluje ją
- obraz jest podniosły, wspaniały i zachwycający dzięki wyszukanym środkom wyrazu
- poeta oddziałuje na różne zmysły odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw), węch (zapach wody) i słuch poprzez naśladowanie przyrody
- stosuje synestezję (przeniesienie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu na inny, np. opis zapachu przy pomocy barw)
- natura wpływa na stan duszy człowieka, wyzwala w nim wartości duchowe, pozwala doznać pełnego spokoju i ciszy
„Kartoflisko”
- zwyczajny, banalny temat zaczerpnięty z życia codziennego wsi
- użycie wysokiej formy dla zwyczajnego tematu uwzniośla go, nadaje mu rangę poetycką, dodaje ważności
- na pierwszy plan wysuwa się opis bardzo realistyczny i plastyczny, bogaty w szczegóły, odziaływujący na wyobraźnię
- technika filmowa (zbliżenia)
- opisowi towarzyszy nastrój powagi, smutku, żałoby podkreślony porą roku, kolorystyką obrazu
- poeta oddaje hołd codzienności i realizuje założenie prostoty poezji - operuje prostymi środkami wyrazu
„Lipy”
- hołd złożony poezji Kochanowskiego
- zachwyt dla jego twórczości (królewski rym, pogodny nastrój, harmonia poezji, tematy humanistyczne)
- forma odpowiada klasycznej idei poezji K. - postawa odczuć i wyrazu, jasność, klarowność
Awangarda Krakowska
- avant-garde - straż przednia
- Tadeusz Pejper, Julian Przyboś
- czasopismo „Zwrotnica”
- 3xM (miasto, masa, maszyna)
- metafora teraźniejszości
- język rozwija się wraz z technologią
- poezja powinna współbrzmieć z rzeczywistością, prezentacja rzeczywistości
- fascynacja cywilizacją, urbanizmem
- sztuka powinna służyć społeczeństwu
- przeciwstawienie się tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojęciem natchnienia
- poezja ma streszczać świat a nie odtwarzać wnętrze poety
- poezja jest wynikiem świadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemiosło
- nowy typ metafory, która nie byłaby stylistyczną ozdobą ani sposobem odtwarzania rzeczywistości, jej opisu, porównania
- miała być związkiem pojęciowym, miała tworzyć nową rzeczywistość czysto poetycką
- język zbliżony do potocznego
Julian Przyboś
„Z Tatr”
- metaforyczny obraz świata (ruch skał, huk wody)
- tragedia zmarłej taterniczki obok krajobrazu Tatrzańskiego
„Notre - Dame”
- poczucie przytłoczenia wobec wspaniałości filarów katedry
- podmiot liryczny jest przerażony budowlą
- została ona wzniesiona ku czci Boga ale stała się miejscem niezbędnym ludziom a nie Bogu
Władysław Broniewski - tworzył poezję proletariacką, poezja ma powiedzieć to, czego nie mogą powiedzieć inni, popierać proletariat, ma być ostra, zagrzewać, poezja jako forma walki o nowy ład społeczny, ma wyrażać problemy robotników, poeta romantyczny, poezja ma agitować, podrywać do czynów, obecność historii, wiara w przeszłość, w jej rolę w życiu człowieka i w życiu całego narodu, jej obecność jest czymś niezbędnym, podejmuje tematy społeczno-polityczne i rewolucyjne, nawiązuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi, poezja czynna, nawołująca do walki, tworzy między innymi liryki patriotyczne wzywające do walki z wrogami ojczyzny, nazwał się Prometeuszem, nie dba o konsekwencje, jest dobroczyńcą
(prometeizm - postawa polegająca na bezinteresownym poświęceniu się dla sprawy, idei, która dotyczy dużej grupy ludności)
„Poezja”
- wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i określa jej zadania
- poezja ma towarzyszyć człowiekowi w każdym momencie życia
- ma zagrzewać do walki, dawać nadzieję
- ma być żywiołowa, odpowiednia do chwili
- po walce ma przypominać sławę tych, którzy zginęli
- ma dawać ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczyć emocje negatywne
Stefan Żeromski – „Przedwiośnie”
Przedwiośnie polskiej państwowości - Wiosna to odzyskanie wolności, rozkwit na nowo państwa polskiego po 123 latach niewoli. Utwór stanowi sumę obserwacji politycznych i społecznych, państwowości, która narodziła się na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domów z rzeczywistością.
Śledząc losy Cezarego Baryki można zauważyć jak różne środowiska poznał.
Ziemiaństwo
- życie urozmaicone przejażdżkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu, którego nie ma na co spożytkować.
- nie zainteresowanie tym co dzieje się w kraju
- monotonne życie ziemiaństwa rządzi się prawami: dobre pochodzenie, etykieta, dobre wychowanie, majątek
Wieś
- trudne, prymitywne warunki
- nędza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane są warunki życia
Przyczyny:
- od dawna istniejące stosunki społeczne, których nikt nie zmieniał i nikt nie zamierza zmienić
- bierność wyzyskiwanych
- wyzysk chłopów nie opiera się na gwałcie, bowiem chłopi poddają się, życie wsi toczy się od dawna ustalonym rytmem.
Mieszczanie
- nędza klasy robotniczej
- polska krajem policyjnym, więzienia przepełnione, złe warunki, niemożliwe wręcz traktowanie więźniów, terror
Niepodległość zaskoczyła Polskę, rząd nie bierze losu kraju w swoje ręce. Nie wiele się zmienia (radykalizujące się klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani są w więzieniach, a rząd nic nie robi aby zapewnić godność Polakom w wolnej suwerennej Polsce).
Rewolucja
Jest gwałtownym przewrotem społeczno-politycznym, mającym na celu obalenie panującego ustroju i wprowadzenia nowego ładu sprawiedliwości społecznej. Założenia rewolucji są więc słuszne, nawiązują do haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolność, równość, braterstwo. Jednak wszelkie nagłe zmiany wiążą się też z przemocą i krwawymi walkami..
Rewolucja w Rosji w 1917 r. obaliła despotyzm carski. Żeromski umiejscawiając akcję w Baku, daje dokładny obraz wydarzeń rewolucyjnych, sugeruje także ich ocenę. Ocena rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w dużej mierze ze zmienności poglądów głównego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, że zmianie ulegają jego poglądy i sposób patrzenia na świat. Początkowo bohater jako młody człowiek angażował się - spontanicznie i bezkrytycznie - w działania rewolucyjne. Rewolucja oznaczała wtedy dla niego wolność, swobodę, ucieczkę od codziennych obowiązków, bezkarność. Cezary brał udział w masowych spotkaniach, podczas których wygłaszano przemówienia, a także organizowano samosądy: wiece przeradzały się często w okrutne, samowolne egzekucje więzionych przeciwników (generałów). Działania rewolucyjne były bezprawiem i okrucieństwem. Rewolucja w Baku wprowadziła nieład i wyzwoliła spory narodowościowe pomiędzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo Cezary zaczął zauważać ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uważał, że jest ona koniecznością i że pokrzywdzeni ludzie mają moralne prawo do buntu przeciw krzywdzicielom. Później i ten sąd uległ zmianie. Wyzwolone przez rewolucję spory narodowościowe doprowadziły do makabrycznych wydarzeń: masowych mordów, terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi obojętnymi nawet na śmierć.
Obalenie starego porządku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te spostrzeżenia potwierdziła później podróż do Polski. Miał wówczas okazję zaobserwowania Rosji objętej rewolucją. Rosja została ukazana jako państwo pogrążone w chaosie, źle funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji stanowi ostrzeżenie przed tym, do czego może doprowadzić społeczna krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki życia najniższych warstw i nierówności społeczne.
Programy polityczne:
- komunistów
- rządowy (Gajowca)
- bohatera
Zofia Nałkowska – „Granica”
Nowatorstwo formy
Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się wydarzenia. Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od finału, rozwiązania akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie oczekuje on rozwiązania tylko zastanawia się co się stało. Czytelnika mają zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania. Życiorys bohatera daje nam różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę bohatera czytelnikowi. Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być jednoznaczna. Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich może dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem książki jest zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka kładzie nacisk na to, że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się podkreślić swoją obiektywność. Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.
Autorka w powieści dokonała wnikliwej analizy człowieka, który robiąc karierę przechodzi tzw. „granicę samego siebie”. Głównym bohaterem powieści jest Zenon Ziembiewicz, którego losy śledzimy od wczesnej młodości, aż do końcowej katastrofy. Bohater pochodzi ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec Walerian jest zarządcą dóbr hrabiów Tczewskich w Boleboży. Romansuje on często z młodymi dziewczętami, co spotyka się z całkowitą tolerancją żony Żanci i ostrą dezaprobatą syna. W czasie pobytu w gimnazjum poznaje Zenon pannę Elżbietę Biecką, którą matka, pozostawia na wychowanie ciotce, Cecylii Kolichowskiej, właścicielce kamienicy. Zanon kocha się w Elżbiecie (ona wówczas nie odwzajemniała jego uczuć). Po ukończeniu gimnazjum studiuje w Paryżu nauki ekonomiczne. Rodzice w pewnym momencie odmawiają dalszego finansowania jego nauki. Starosta Czechliński udziela mu „stypendium” w zamian za pisanie artykułów do „Niwy”. Można powiedzieć, że w ten sposób Zenon sprzedaje się rządzącemu obozowi. W czasie wakacji poznaje w Boleborzy młody Zenon młodziutką Justynę Bogutówną, córkę kucharki. Nawiązuje romans z Justyną, która jest załamana po śmierci matki, chce ją pocieszyć, zaprasza ją do pokoju hotelowego, potem spotykają się jeszcze, co nie przeszkadza mu oświadczyć się Elżbiecie. Elżbieta dowiedziawszy się chce zerwać zaręczyny. W końcu daje się jednak przeprosić. Tymczasem Zenon szybko robi karierę polityczną, zostaje prezydentem miasta. Mógłby się cieszyć miłością swej żony, małym synkiem, ale w grę wchodzi jeszcze Justyna. Zmuszona okolicznościami do przerwania ciąży, popada w apatię, rozwija się w niej choroba psychiczna. Zenon i Elżbieta starają się jej pomóc, ale stan się pogarsza. Jednocześnie kariera polityczna Zenona zostaje zachwiana. Zostaje oskarżony o to, że wydał rozkaz strzelania do manifestujących tłumów. Klęska w życiu publicznym zbiega się z katastrofą w życiu osobistym. Justyna wtargnąwszy do gabinetu prezydenta oblewa jego twarz kwasem. Oślepiony Zenon popełnia samobójstwo. Fabuła utworu jest banalna, ale głównym zamierzeniem autorki jest ukazanie rozbieżności stanowisk i różnorodności widzenia tych samych wydarzeń i problemów przez różnych ludzi. Narracja prowadzona jest z punktu widzenia różnych postaci. W rezultacie autorka dochodzi do wniosku wypowiedzianego słowami głównego bohatera Zenona Ziembiewicza, że „jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim, jak miejsce w którym się jest”. Jednoznaczna się też wydaje interpretacja tytułu powieści. Zdaniem autorki Ziembiewicz w swym postępowaniu przekroczył granicę odpowiedzialności moralnej, za swe własne czyny, postępował tak jakby nie dostrzegał tych granic
Prezentacja warstw społeczeństwa
Ziemiaństwo (Ziembiewicz)
- zubożałe, rodzice Ziembiewicza reprezentują tę warstwę ze wszystkimi jej wadami
- powierzchowność wykształcenia przy jednoczesnym dużym mniemaniu o sobie
- konserwatyści, kultywując staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie klasy do której należą ludzie puści, jałowi, niewykształceni, hołdujący reliktom przeszłości, tkwią w niej
- kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, które mogą potwierdzić ich przynależność do prymitywnej już szlachty
- pozory dawnej elegancji i kultury pod którymi nie kryje się żadna treść
- nie umieją się dostosować do obecnych warunków (dlatego zubożeli)
- podsycanie pozorów etykiety dworskiej
- nie potrafią gospodarować, zarządzanie majątkiem jest bezwładne
- herb - jedyny znaczący symbol szlachectwa
- stwarzają sobie świat zbytku, choć w rzeczywistości tak nie jest
- trwają we własnym świecie nie zauważając co się wokół nich dzieje
- nie mają zbyt dużego wpływu politycznego
Bogacze (państwo Tczewscy)
- dzięki swojemu majątkowi mogą bardziej manipulować losami państwa, wpływać na sytuację polityczną kraju
- wpływowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi
- poważni i godni
- sfera ludzi mających możliwości finansowe, opływający w zbytkach - forma wyższej kultury
- chcąc zrobić karierę trzeba było im podlegać
Mieszczaństwo
Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian
- stwarzanie pozorów zamożności
- brak świadomości tego, co piękne
- kołtuneria, dulszczyzna
- odnoszą się do ludzi z niższych klas z pogardą
- brak wpływów i perspektyw
- brak prywatności
- hierarchia co to ludzi i zwierząt
- użalanie się nad sobą i nie robienie niczego aby zmienić swoją sytuację
bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz
biedota - Joasia Gołąbska
Biedota (robotnicy, służba, chłopi folwarczni)
- życie w skrajnej nędzy
- godzą się na takie warunki bo na inne ich nie stać
- brak im podstawowych środków do życia
- żyją w strasznych warunkach (piwnicach)
- nie mają żadnych praw, nie mogą się o nie nawet dopominać
- nie posiadają opieki lekarskiej
- poniżani, szykanowani, wykorzystywani
Robotnicy (Franek Borbocki)
- gwałtownie domagają się o prawa
- coraz bardziej świadomi swoich praw
- prowadzą manifestacje, strajki
- żądają lepszych warunków życia
Wieloznaczność utworu
Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających od świata nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości życiowe, prawa, możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.
Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii można zbliżyć się do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawdę od fałszu.
Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam sobie narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija. Ruchoma granica poznania.
Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć się własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na rezygnacji z własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej oznacza fałsz, obłudę w stosunku do samego siebie.
Witold Gombrowicz – „Ferdydurke”
Powieść ta zrywa z tradycją powieści realistycznej. Posiada niezwykłą fabułę, której zdarzenia są wprawdzie uporządkowane chronologicznie, ale same w sobie są nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominają bardziej sen niż jawę i Gombrowicz wyraźnie nawiązuje w kompozycji fabuły do techniki onirycznej (sennej). Ukazane wydarzenia i postacie są w dużej mierze absurdalne i przejaskrawione, i składają się na groteskowy obraz rzeczywistości. Świat ukazany został w krzywym zwierciadle. Postacie są uosobieniem pewnych postaw i zachowań, wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotęgowania wrażenia. Mamy typowego belfra - Bladaczkę, pensjonarkę, nowoczesną matkę, typowe postacie z rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowią w powieści źródło komizmu. Dwie płaszczyzny interpretacyjne:
- rozważania psychologiczne dotyczące uzależnienia postępowania człowieka, sprowadzające się do teorii formy w życiu ludzkim
- krytyka międzywojennej rzeczywistości i obyczajowości nadająca utworowi satyryczną wymowę
Podstawowym pojęciem, jakim operował Gombrowicz w swoich wypowiedziach o człowieku i świecie była „forma” - to dla Gobrowicza sposób wyrażania siebie i słowa, gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposób bycia. Jest to postawa wobec życia, kształt człowieka określający go wobec świata. Forma jest sposobem kontaktowania się z innymi ludźmi. Tworzy się dopiero w kontakcie międzyludzkim i jest czymś sztucznym, nienaturalnym dla człowieka. Jest nam narzucana z zewnątrz, fałszuje naszą naturę. Forma jest koniecznością, ponieważ każdy człowiek chcąc nawiązać kontakt z innym człowiekiem, musi przyjąć jakąś formę, która byłaby dla tamtego zrozumiała. A ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na tę formę skazany, nie może przed nią uciec. Forma jest także sposobem wyrażania własnych poglądów, sposobem przekazania własnego widzenia świata i innych. Na początku utworu narrator wyznaje, ze poszukuje sposobu na wyrażenie siebie. Zdaje sobie sprawę z konieczności znalezienia dla siebie jakiejś formy, by zaistnieć w społeczeństwie, wśród ludzi, by zostać przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucają sobie wzajemnie sposób bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, że zachowuje się on jak uczeń). Ludzie nieustannie zmuszają innych do pewnych zachowań i działań. Ciągła walka o narzucenie własnego światopoglądu (walka na miny pomiędzy Miętusem a Pytonem, gwałt przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie cierpią z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniałej. Forma zdziecinniała zyskuje miano „pupy”. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum, wytwarza ją zwłaszcza obecność matek za płotem. Z kolei wszelkie społeczne maski, zachowania określane są pojęciem „gęby”. Gębę przyprawia człowiekowi drugi człowiek lub społeczeństwo. Gombrowicz ma świadomość, że przed gębą nie ma ucieczki.
Proza Bruno Schulza
Był pod wpływem Kafki:
- świat nierealny
- akcja nie jest ważna
- dwie płaszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa się akcja
- realizm jest zachwiany
Kreacjonizm - Świat, który kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymyślony. Schulz nie odwzorowuje świata, tylko tworzy swój własny. Pisze swoje utwory tak, że czytając je widzimy świat przez mgłę (kolory, brak konturów, mgła, senność). W jego utworach nie ma jako takiej fabuły, nie jest ona ważna.
Sensualizm
- odbieranie świata za pomocą zmysłów
- dominują barwy, dźwięki, kształty - oddziaływują na wyobraźnię
- nie ważna jest akcja, fabuła
Franz Kafka – „Proces”
Kompozycja powieści
- chronologiczna fabuła
- układ zdarzeń przejrzysty, skoncentrowany wokół głównego wątku procesu
- akcja zmierza ku katastrofie, którą jest śmierć bohatera
- jasny układ wydarzeń, pewna schematyczność bohaterów, pozorna logika świata przedstawionego, który ujawnia swą absurdalność - to wszystko skłania do poszukiwania ukrytego sensu opisywanych sytuacji
- „Proces” jako parabola, czyli utwór, w którym dosłowne znaczenia są jedynie ilustracją pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomocą przykładowej fabuły i postaci.
- schematyczność
- dwie płaszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna
- pozorna logika świata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i przestrzennej
Realizm
- racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistością przedstawienie świata
- realizm zakłada prezentację człowieka w jego codzienności
- narrator jest wszechwiedzący, on przedstawia świat
- zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobieństwem
- motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest sytuacjami społecznymi w jakich się znajduje
- bohaterzy są niejednokrotnie typowi dla swojego środowiska
- komunikatywność języka
- wydarzenia ułożone chronologicznie, związek przyczynowo skutkowy
- nie ma jasnego zakończenia
- bohaterowie to zarówno postacie pierwszo jak i drugoplanowe
Kafka odchodzi od realizmu jako naśladowania rzeczywistości. Kreuje nową rzeczywistość, która nie jest zgodna z prawdą. Główny bohater Józef K. jest typowy, bez życia wewnętrznego. Jest on postacią szczególnie ubogą. Zredukowany zostaje do prostych reakcji i odruchów.
Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i metaforyczny. W Procesie świat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Józef K. nie wie za co został oskarżony. Cały świat utworu podporządkowany jest procesowi.
Proces to parabola niewiadomej losu, samotności człowieka wobec świata, który ujawnia człowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilność, bezradność. Człowiek jest podporządkowany prawu. Bezsilność jednostki pozbawionej praw. Władza jest nieomylna.
M. Bułhakow – „Mistrz i Małgorzata” - powieść parabola
- jest to powieść fantastyczna, miłosna, realistyczna
- realizm podszyty jest groteską
- służy również kompromitacji wielu cech
- wszystkie sposoby wykorzystania groteski służą temu aby jeszcze bardziej uwidocznić wady
- ilustruje zmiany systemu wartości, chaos
- realizm powieści jest podszyty groteską aby wprowadzić schematyzm – parabolizm
- groteska Bułhakowa umożliwiła ominięcie ówczesnej cenzury
Kompozycja
- powieść złożona treściowo i kompozycyjnie
- przedstawienie wielości problemów osiągnął Bułhakow dzięki niejednorodności narracji
- narrator opowiada jednocześnie jakby o trzech różnych rzeczywistościach
I - realistycznie, satyrycznie i groteskowo ukazana Moskwa i jej mieszkańcy
II - ma charakter baśniowy i fantastyczny, powstaje dzięki obecności Wolanda-szatana i jego świty
III - opowiadana we fragmentach historia Piłata i Jeszui Ha-Nocri, nawiązująca do ewangelii, ale różna od niej
Problematyka
- metafizyczna wynika ze złożoności świata przedstawionego. Bułhakow dowodzi, ze uzasadnieniem dla świata realnego jest istniejący poza nim porządek boski, który decyduje o uniwersalnym charakterze pewnych wartości (takich jak: wolność, odwaga, miłość). Odrzucenie tych wartości sprawia, ze świat traci sens, popada w chaos
- moralna - wiąże się z oceną działań postaw bohaterów. Pytanie o to, co jest dobre, a co złe, sugeruje już sama obecność szatana
- egzystencjalna wiąże się z refleksją na temat życia, jego sensu, wartości. Problem ten dotyczy zarówno jednostek jak i zbiorowości
- psychologiczna - opiera się na zainteresowaniu indywidualnymi problemami bohaterów, ich psychiką, złożonością ich przeżyć, pragnień, przyczynami ich chorób psychicznych. Charakterystyce psychologicznej B. poddaje m.in. Małgorzatę, Mistrza, Piłata
- społeczno-polityczna - wynika z przedstawienia Moskwy jako stolicy państwa totalitarnego. Pisarz ukazuje, w jaki sposób system totalitarny wpływa na życie społeczne i indywidualne
- kulturalna - wiąże się z zainteresowaniem sytuacją artysty i sztuki w państwie totalitarnym. Można odnaleźć także rozważania na temat tego, czym jest prawdziwa sztuka i co decyduje o jej wartości
- obyczajowa - wyraża się w szczególności, często satyrycznych opisów codziennego życia mieszkańców Moskwy, ich przyzwyczajeń, pracy, zainteresowań, reakcji
Artysta i jego dzieło
Bułhakow rozważa jakie miejsce w systemie totalitarnym zajmuje artysta i jaką pełni rolę. Artyści świadomie godzą się na ustępstwa, jak wszyscy poddani są presji cenzury. Dobrowolnie rezygnują z krytycyzmu i poszukiwania prawdy, o którą właśnie jako artyści powinni się upominać. Są zdolni wystąpić przeciw artystom niezależnym, jeżeli będzie wymagała tego władza. Za tę lojalność mają zapewniony byt, poczucie bezpieczeństwa, wygodę i prawo drukowania swoich utworów. Sztuka oficjalna , popierana i wspomagana przez państwo, jest tak samo zakłamana i nieautentyczna jak cały system. Bułhakow neguje jakąkolwiek wartość takiej twórczości.
Mistrz jest autorem jednej książki: opowiadającej historię Piłata i Jeszui Ha-Nocri. Wielkość tego dzieła polega na tym, że wyraża ono uniwersalną prawdę o Bogu, człowieku i niekwestionowanych wartościach. Prawdziwość opowiadanej przez Mistrza historii potwierdza to, że ma wpływ na czytelnika, wywołuje sprzeciw wobec złego, zakłamanego systemu. Dzieło to odzwierciedla prawdziwe tęsknoty człowieka, ujawnia jego obawy, słabość, ale też pragnienie dobra, odwagi, poszukiwanie Boga jako uosobienia wartości, bez których życie traci sens. Udowadnia, ze w człowieku jest dobro, ale jest ono wciąż wystawiane na próbę. Obrona wartości - zwłaszcza w systemach zniewolenia i zakłamania - wymaga odwagi. Mistrz za swoje dzieło zostaje napiętnowany, wykluczony z grona szanowanych i docenianych literatów. Dzieło oparte na prawdzie i innych wartościach czyni Mistrza wielkim.
Walka dobra ze złem
- w powieści szatan jest dobry
- walka dobra ze złem ma wymiar etyczny
Współczesny świat Rosji lat 20/30
Moskwa jest ukazana przez Bułhakowa jako miasto ilustrujące problemy współczesnego świata. Pozostaje ona pod presją rządów totalitarnych (dyktatorskich), zniewalających społeczeństwo za pomocą narzuconej obowiązkowo ideologii, rozbudowanego aparatu policyjnego, ingerencji w życie prywatne. Obecność systemu totalitarnego nie ujawnia się bezpośrednio. Bułhakow skupia uwagę na jego skutkach.
Przedstawiona w powieści rzeczywistość pozbawiona jest wszelkich wartości. Opiera się na zakłamaniu we wszystkich dziedzinach życia. Przykładem zakłamania może być kompromitowane przez Wolanda określenie „drugiej świeżości” produktów żywnościowych. Zakłamanie ujawnia się w powszechnej obłudzie, w zatracaniu się pierwotnych znaczeń słów. Przez to bohaterowie tracą rozeznanie, czym jest prawda, sprawiedliwość, wolność, uczciwość.
System totalitarny - dąży do sprawowania całkowitej kontroli nad społeczeństwem, niszczy indywidualność, bezwzględny, narzuca sposób myślenia, oceniania, odbiera człowiekowi możliwość sprzeciwu, krytyki, wychowuje ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, ludzi zastraszonych.
Życie w Moskwie jest zbiurokratyzowane, podporządkowane przepisom. Jakość życia pozostawia wiele do życzenia - brak mieszkań, pieniędzy. Wprowadzenie do rzeczywistości pozornie moralnej logiki demaskuje postawy ludzi.
Bułhakow w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość. Świadome i celowe zdeformowanie świata aby ujawnić jego absurd, absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii nie służącej nikomu.
L i t e r a t u r a w s p ó ł c z e s n a
Polska poezja podziemna
Czesław Miłosz
„Ars Poetica”
- język prosty i zrozumiały
- poezja pochwałą tego co dobre, piękne, ma wspomagać w nieszczęściu, cierpieniu, ma stać po stronie prawdy
Gustaw Herling-Grudziński
„Inny świat” – po przekroczeniu granicy Polski 17.09.1939 rozpoczęły się aresztowania i masowe deportacje ludności polskiej i mniejszości narodowych wysiedlonych w myśl zasady „odpolszczenia Polski”. Zastępowano ich obywatelami sowieckimi. Deportowano także żołnierzy AK aresztowanych po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Polski 1944r. Gustaw Herling-Grudziński pisze o takich przeżyciach, doświadczeniach, które jednak zamykają w milczeniu, innym odbierają głos.
Prawa życia obozowego:
- obojętność na cierpienia i chorobę drugiego
- przestrzeganie zasad nie narażanie się
- nie wyrażanie opinii
- nie ma nadziei, nie ma marzeń, cierpienia fizyczne
- postawienie człowieka w sytuacji ekstremalnej
- praca – narzędzie tortur
- przyroda zabija ciężkimi warunkami
- warunki obozowe doprowadzały do zobojętnienia i wzajemnej nienawiści
- brak reakcji
- nie mieć litości
- głód, za kawałek chleba robi się wszystko
Zofia Nałkowska – „Medaliony” – czyli prawda o:
- obozach koncentracyjnych, mechanizmach mordowania człowieka, zabijaniu i nadziei, o technice ludobójstwa, o przekraczaniu granicy tego, co ludzkie, o przystosowaniu się do sytuacji w której się znajdzie
Kazimierz Moczarski – „Rozmowy z katem”
- Jurgen Stroop – zbrodniarz hitlerowski, który przeprowadził operację likwidacji getta warszawskiego
- psychologiczny portret hitlerowskiego zbrodniarza
Tadeusz Borowski – wybór opowiadań
- „Pożegnanie z Marią” – dostosowanie się Tadka do panujących reguł w okupowanej Warszawie
- relacje ludzkie sprowadzone zostały do kontaktów handlowych
- zasady funkcjonowania gospodarki na terenie Generalnej Guberni
- obóz koncentracyjny w ujęciu Borowskiego – zamknięte terytorium, funkcjonujące przedsiębiorstwo Trzeciej Rzeszy
- proces zabijania przeprowadzany sprawnie i fachowo
- hierarchia i podział wśród więźniów (od najstarszych do najmłodszych)
- panuje prawo silniejszego i bezwzględny egoizm
- nie ma miejsca na bohaterskie czyny
- kolaboracja z okupantem w celu przeżycia, przetrwania
Hanna Krall – „Zdążyć przed Panem Bogiem”
- bohaterem Marek Edelman, ratował działaczy spiskowych z tłumu ludzi prowadzonych do transportu to obozu koncentracyjnego, uczestnik powstania w getcie żydowskim
- dokładnie pamięta fakty, demitologizuje postaci swoich towarzyszy (Mordechaj Anieliwicz)
- powstanie w getcie warszawskim jako pragnienie estetycznej śmierci, możliwość wyboru sposobu umierania
Albert Camus – „Dżuma”
- dżuma jako choroba, która zaatakowała Oran, symbol zagrożenia człowieka wobec sił na które nie ma wpływu
- dżuma jako wojna – równie groźna jak choroba bowiem wyzwala wśród ludzi różne zachowania i postawy
- dżuma jako zło tkwiące w człowieku. Jest to zaraza, negatywny pierwiastek, który tkwi w każdej jednostce ludzkiej i z którym trzeba się zmagać. To zło ujawnia się w chwilach zagrożenia takich jak żywioł, czy wojna. Poraża, niszczy i rodzi nowe zło
Zachowania i przekonania bohaterów powieści służą zaprezentowaniu przemyśleń filozoficznych dotyczących obowiązku człowieka i postawy, jaką powinien przyjąć w świecie obfitującym w zło. Camus nie tylko stwierdza obecność zła na świecie, ale jak uważa celem pisarza jest ostrzeżenie przed nim. Obowiązkiem człowieka jest niezgodzić się na zarazę. Nie można usprawiedliwić zła, wszyscy bohaterowie decydują się na działanie, ponieważ ucieczka przed dżumą albo bierne przyglądanie się oznaczałoby zgodę na zarazę. Wszyscy oni uważają, że ta sprawa dotyczy każdego człowieka. Jest to sprawa i obowiązek każdego z nas. Dlatego jedyną potępioną osobą w powieści jest Cottard, który na początku powieści próbuje popełnić samobójstwo, ponieważ dokonał jakiegoś przestępstwa i zagrożony jest aresztowaniem. Kiedy wybucha epidemia Cottard jest zadowolony, ponieważ uważa, że inne problemy skupiają na sobie uwagę urzędników, a nie on sam. Z radością czyta informacje o rozwoju choroby, cieszy się z tego. Jednak kiedy epidemia się kończy Cottard szaleje. To właśnie o nim Tarrou powiedział, że jedną tylko prawdziwą zbrodnię popełnił, gdyż zgodził się w swoim sercu na to co zabija dzieci i dorosłych. Zatem nadrzędnym obowiązkiem moralnym staje się niezgoda na zło i prawdziwą zbrodnią jest jedynie występowanie przeciw temu prawu. Powieść Camusa to wezwanie do buntu przeciw złu.
Marek Hłasko
- walka dobra ze złem
- miłość, a właściwie klęska miłości, która nie może być dobra i prawdziwa
- kobieta – najczęściej zła, fałszywa, demoniczna
- wieczne poszukiwanie prawdy w opozycji wobec fałszu świata
„Pierwszy krok w chmurach” – jest to opowiadanie o „zgwałconej niewinności”. Ludzie, którzy się kochają pragną aktu miłosnego, jako uświęcenia uczucia. To ma być ten „pierwszy krok w chmurach” na który czekają, do którego się przygotowują, którego pragną, a którego również się lękają. Kiedy jednak dochodzi do „próby” zostają brutalnie sprowadzeni na ziemię przez grupę nie tyle złych, co prymitywnych pijaczkowatych mężczyzn. „Panowie ci z braku rozrywki decydują się „poprzeszkadzać” młodym – przerywają ich miłość nie szczędząc brutalnych szyderstw i słów. Niszczą to co miało być piękne, a zakochani nigdy już prawdopodobnie nie będą zakochani i szczęśliwi.
„Najświętsze słowa naszego życia” – Jest to utwór, który ukazuje jak otoczenie może zniszczyć uczucie. Bohaterowi wydaje się, że znalazł prawdziwe uczucie, kobietę, która kocha go tak jak nikt, obdarza go słowami, które są najświętsze w życiu. Idzie szczęśliwy do pracy, lecz koledzy uświadamiają go, że każdy z nich przeżył romans z tą kobietą i zna te same „najświętsze słowa”. Robią to bezmyślnie, lecz niszczą, który może mógł mieć przyszłość.
Czesław Miłosz – „Zniewolony umysł”
Głównym przedmiotem rozważania czyni umysł ludzki. Prezentuje zatem wnętrze człowieka i to w dodatku postawionego wobec konieczności wyboru drogi życiowej. Opisywane przez autora wybory nie podlegają jednak tak jednoznacznej ocenie. 3 pierwsze rozdziały książki ilustrują walkę o tytułowy umysł na trzech głównych arenach. Należą do nich Prawda, Szlachetność i Miłość. Nowa wiara musi pozyskać jednostkę na tych 3 wymienionych polach i jedynie to ją zadowala. Jednak umysł ludzki nie jest takim organem, który bez woli jego właściciela można z zewnątrz kształtować. Człowiek stara się kierować w życiu wyższymi uczuciami, a więc prawda pokonuje fałsz a miłość jest silniejsza od nienawiści. Jednak pewne warunki środowiska mogą narzucać pewien kompromis. Jednostka dążąc do wpisania się w nową rzeczywistość czasami rezygnuje z głoszenia Prawdy pomimo, iż ją dostrzega. W 1945 kraje Europy Wschodniej zostały podbite przez nową wiarę, ideologię, która przybyła z ZSRR. Ta ideologia była różnie przyjmowana przez ludzi. Jedni nie mogąc się z nią zgodzić woleli opuścić Polskę i udać się na zachód. Tak np. postąpił Miłosz natomiast inni w zależności od swojego poglądu albo przyjęli ją i stali się tego ustroju wielkimi zwolennikami i propagatorami lub też w sposób bierny odnosili się do tej filozofii. Miłosz na przykładzie czterech bohaterów Alfy – czyli moralisty, Bety – czyli nieszczęśliwego kochanka, Gammy – niewolnika dziejów i Delty – trubadura, pokazuje sposoby zniewolenia umysłu ludzkiego. Z analizy przeprowadzonej przez autora wynika fakt, że przedstawieni ludzie przejmując tę ideologię kierowali się różnymi pobudkami, które decydowały o takiej czy innej postawie politycznej.
George Orwell – „Folwark zwierzęcy”
Opowieść o zwierzętach stworzona przez Orwella wspaniale obrazuje pewne prawidłowości historyczne i prawdy o istocie ludzkiej. Pisarz obnaża mechanizmy systemów totalitarnych takich jak komunizm. Ukazuje metody dochodzenia do władzy i sposoby jej utrzymania. Analizuje też kolejne etapy przewrotów rewolucyjnych, które rozpoczynają się propagandą porywającej ideologii, poświęceniem prawdziwych ideowców, demokracją a prowadzą do dyktatury uzurpatorów. Autor pokazuje metody manipulowania społeczeństwem, siłę oddziaływania na przemian demagogią i strachem zwalczanie najmniejszych przejawów buntu, postrzega przed ślepą wiarą. Różnego rodzaju teorie stworzone przez władców są po to by zniewolić ludzi. Orwell bardzo plastycznie, przedstawił wizję komunizmu obnażając mechanizmy totalitaryzmu, sprawowania władzy, zniewolenia jednostki, machinę propagandy i manipulacje. Wzorem wg którego budował świat była Rosja Radziecka. Jest to powieść parabola, ponieważ pod postacią zwierząt kryją się ludzie i to co przydarzyło się czworonożnym mieszkańcom folwarku jest czystym odzwierciedleniem poczynań ludzi – mieszkańców innych krajów.
Zbigniew Herbert
Obficie czerpie z historii i tradycji kultury europejskiej, a zwłaszcza z antyku. Często i chętnie nawiązuje w swej twórczości do znanych motywów, bohaterów literackich, wątków mitologicznych i biblijnych, a także wybitnych dzieł sztuki. Ukazuje kontrast dwóch wartości w teraźniejszym świecie. Poeta poszukuje wartości uniwersalnych, które mogłyby być kodeksem moralnym dla człowieka współczesnego, żyjącego w świecie, w którym nikną wszelkie zasady etyczne, moralne.
Tadeusz Konwicki – „Mała apokalipsa”
Wyraz katastroficznych przeczuć konwickiego pisarza i konwickiego człowieka, który żyje w państwie totalitarnym. W rzeczywistości totalitarnej brak punktów odniesienia w czasie. Nie ma dat ważnych i nieważnych, świąt, nawet pory roku uległy wymieszaniu. Ludzie zanurzeni są w szarą, bezbarwną rzeczywistość. Akcja powieści rozgrywa się w W-wie, którą oglądamy oczami Bohatera. W wyniku obserwacji tworzy się obraz polskiej rzeczywistości, stosunków społecznych, mechanizmów działania władzy i opozycji. Opisana w utworze stolica to miasto brudne, szare, bezbarwne. W jego pejzażu wyróżnia się Pałac Kultury i Nauki, który dotąd był symbolem władzy narzuconej przez ZSRR, zaś dziś jest rozpadającym się budynkiem świadczącym o upadku i rozkładzie państwa. Obraz miasta W-wy (kolejki do sklepów, milicjanci na ulicach, przepełniona komunikacja miejska, agenci SB).
Tematyka utworu:
- społeczna – obraz społeczeństwa polskiego końca lat 70-tych (szczególnie inteligencji)
- polityczna – stosunki polsko-radzieckie (powitanie przywódcy ZSRR przybyłego do Polski), metody działania urzędów bezpieczeństwa, milicji, opozycji, mechanizm działania systemu komunistycznego
- moralna – ukazanie świata pozbawionego praw moralnych i wartości, którymi można by się było kierować.
- eschatologiczna – przewidywanie katastrofy końca świata
- egzystencjalna – poszukiwanie przez Bohatera celu i sensu życia
Sławomir Mrożek – „Tango”
Tematem utworu jest bunt Artura, głównego bohatera, przeciwko światu, jaki wykreowali jego rodzice (Stomil i Eleonora). W imię szeroko rozumianej wolności obalili oni dawny porządek, zasady moralne i obyczajowe, a w miejsce tego stworzyli świat nieuporządkowany, pozbawiony wartości, którymi można by się kierować. Ich dom i życie stanowią doskonały przykład chaosu. Artur buntuje się przeciwko takiemu stanowi rzeczy, chce powrócić do dawnych zasad, zaprowadzić w życiu rodzinny porządek. Jego działanie napotyka opór, formy, które chce przywrócić, są dziś anachroniczne. Artur ponosi klęskę, umiera z rąk Edka, który za pomocą siły terroryzuje całą rodzinę.
Tematyka dramatu:
- społeczno-obyczajowy – obraz społeczeństwa, które odeszło od zasad obyczajowych i norm moralnych; okazuje się, że dla jednostki, która nie godzi się na taki stan rzeczy nie ma miejsca w świecie, a jej działanie skazane jest na klęskę
- polityczna – ostrzeżenie przed władzą opartą na sile i przemocy (totalitaryzm)
- miejsce i rola sztuki w życiu człowieka – nowatorstwo i eksperymenty w dziedzinie sztuki nie są rozumiane, poddaje się je próbie ośmieszenia i dyskredytacji jako bezwartościowe i niepotrzebne
- moralna – przestroga przed niszczącym działaniem siły, która prowadzi do upadku podstawowych norm moralnych i wartości wyższych
Tadeusz Różewicz – „Kartoteka”
„Kartoteka nasuwa szereg interpretacji
- „Kartoteka” przedstawia swoistą koncepcję człowieka. Jest to reprezentant całego wojennego pokolenia ludzi porażonych wojną, dotkniętych biernością i zmęczonych działaniem.
- obraz rzeczywistości zawarty w dramacie to świat groteski, śmiesznych postaw, fałszywych wartości. Panuje ogólna bierność, nie ma żadnych wielkich idei.
- Koncepcja teatru. Jest to bunt przeciw utartym szablonowym formom. Bohater nie musi działać – jest antybohaterem. Zamiast sceny mamy scenki. Różewicz przywołuje np. bohatera romantycznego, by go ośmieszyć. Także ośmiesza poetykę klasyczną, a więc uważa, że w życiu nie ma ładu, harmonii, że wszystko jest dziełem przypadku i tak naprawdę nic od człowieka nie zależy
Andrzej Szczypiorski – „Początek”
To powieść bogata treściowo podejmująca różnorodne tematy istotne w życiu człowieka. „Początek” to powieść o losach Żydów w czasie II wojny światowej. „Początek” to powieść o walce dobra ze złem, to powieść o totalitaryzmie, to powieść o Bogu, tolerancji, a także o miłości i dorastaniu, o Polsce. Sam tytuł jest bardzo wieloznaczny i symboliczny. Jest to słowo wiele obiecujące, ale może być również i przestrogą. U Szczypiorskiego ma wymiar pesymistyczny i optymistyczny. W wersji pesymistycznej to opowieść o rodzeniu się zbrodni, zła, hitleryzmie. W wersji optymistycznej to początek dojrzewania bohaterów, którzy spełnią się już w innym czasie.