Finanse

Rynek kapitałowy

Podstawowe zasady obwiązujące na polskim rynku kapitałowym
Filarami działania polskiego rynku kapitałowego są: równy dostęp do informacji, dematerializacja obrotu oraz jego centralizacja.
Równy dostęp do informacji zapewnia przejrzystość polskiego rynku kapitałowego. Efekt ten uzyskiwany jest poprzez nałożenie na emitentów wymagań informacyjnych w postaci przygotowania prospektu emisyjnego oraz przekazywania przez emitentów na rynek raportów okresowych, zawierających głównie wyniki finansowe, oraz raportów bieżących, zawierających informacje o ważnych zdarzeniach, które mogą wpłynąć na cenę papieru wartościowego. Innym elementem zapewniającym przejrzystość na polskim rynku kapitałowym jest nałożenie obowiązków informacyjnych na posiadaczy znacznych pakietów akcji - każdy akcjonariusz przekraczający próg 5% i 10% głosów (powyżej 10% przy przekraczaniu każdych kolejnych 2% do poprzedniego stanu posiadania - w przypadku spółki publicznej, której akcje dopuszczone są do obrotu na regulowanym rynku giełdowym, przy przekraczaniu każdych kolejnych 5% - w przypadku pozostałych spółek publicznych) zobowiązany jest poinformować o tym fakcie spółkę, która następnie przekazuje taką informację na rynek. Przejmowanie zaś kontroli nad spółkami publicznymi wymaga zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, a także związane jest z koniecznością zaproponowania pozostałym akcjonariuszom nabycia od nich akcji. Obowiązek uzyskania zgody Komisji nie dotyczy akcji spółki znajdującej się wyłącznie w obrocie na nieurzędowym rynku pozagiełdowym. Ponadto do większej przejrzystości rynku przyczynia się obowiązek publikowania danych dotyczących wszelkich transakcji zawieranych na rynku regulowanym, wielkość obrotu, kurs papierów wartościowych itp., zarówno w odniesieniu do transakcji zawieranych na sesjach jak i transakcji pakietowych.
Centralizacja obrotu oznacza, że obrót na publicznym rynku papierów wartościowych dokonywany jest przede wszystkim na rynku regulowanym, w skład którego wchodzą: Giełda Papierów Wartościowych (GPW) oraz Centralna Tabela Ofert (CTO) jako rynek pozagiełdowy. Regulacje wymagają bowiem (poza nielicznymi wyjątkami – np. pomiędzy osobami fizycznymi) zawierania transakcji na rynku regulowanym bądź w sytuacjach wyjątkowych poza nim - za zgodą Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.
Dematerializacja obrotu polega na tym, że papiery wartościowe nie mają formy dokumentu, co oznacza, że prawa z papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu powstają z chwilą zapisania ich po raz pierwszy na rachunku papierów wartościowych i przysługują osobie będącej posiadaczem tego rachunku. Rachunki papierów wartościowych są prowadzone, przy zachowaniu warunku identyfikacji osób, którym przysługują prawa z tych papierów, wyłącznie przez:
· domy maklerskie i banki prowadzące rachunki papierów wartościowych oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych,
· podmioty biorące udział w oferowaniu papierów wartościowych w obrocie pierwotnym
lub w pierwszej ofercie publicznej - tzw. sponsor emisji,
· dla papierów skarbowych oraz emitowanych przez Narodowy Bank Polski - także inne podmioty, np. przez banki, które nie prowadzą działalności maklerskiej.
Rynek kapitałowy
Rynek kapitałowy można zdefiniować jako rynek, na którym podmioty gospodarcze pozyskują kapitał w drodze emisji instrumentów finansowych, głównie papierów wartościowych.
Ze względu na aspekty prawno-formalne organizacji rynku kapitałowego w jego strukturze wydzielić można dwa zasadnicze elementy: rynek niepubliczny i publiczny.
Rynek niepubliczny
Pod pojęciem rynku niepublicznego rozumieć należy wszystkie te działania, które prowadzą do pozyskania kapitału przez przedsiębiorstwa, w sposób nie kwalifikujący się do działań charakterystycznych dla rynku publicznego. Dotyczy to więc poszukiwania źródeł finansowania na własną rękę np. w formie prywatnej emisji akcji.
Rynek publiczny
Pojęcie rynku publicznego zdefiniowane zostało w ustawie „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi” z dnia 21 sierpnia 1997 roku. Zgodnie z treścią powyższego aktu prawnego jako publiczny obrót papierami wartościowymi uważa się proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób. Propozycja ta musi być skierowana do więcej niż 300 osób lub do nie oznaczonego adresata.

W strukturze funkcjonalnej rynku publicznego wyodrębnić można dwa następujące elementy:
Rynek pierwotny – rynek, na którym dochodzi do sprzedaży nowych emisji papierów wartościowych przez emitenta inwestorom.
Rynek wtórny – rynek, na którym zawierane są transakcje kupna – sprzedaży papierów wartościowych pomiędzy inwestorami.
Rynek regulowany
Główną rolę w organizacji publicznego obrotu papierami wartościowymi odgrywają instytucje prowadzące tzw. regulowane rynki papierów wartościowych. Rynek regulowany to zgodnie z ustawą o „Publicznym obrocie” rynek, na którym odbywa się wtórny obrót papierami wartościowymi dopuszczonymi do obrotu publicznego. W związku z powyższym rynek wtórny jest rynkiem regulowanym.
Wyróżnić można dwa następujące typy rynków regulowanych:
- rynek urzędowy – rynek może nosić nazwę urzędowego o ile jest tworzony przez giełdy papierów wartościowych
- rynek nieurzędowy W strukturze rynków nieurzędowych wydzielić można następujące rodzaje rynków:
- rynek nieurzędowy giełdowy – tworzony może być przez spółki prowadzące giełdę, pod warunkiem że obrót na rynku nieurzędowym dokonuje się w ramach oddzielnie zorganizowanego rynku.
- rynek nieurzędowy pozagiełdowy – tworzony może być przez spółki akcyjne nie będące giełdami
Prawo do prowadzenia rynku regulowanego posiadają jedynie spółki akcyjne, które uzyskały zezwolenie wydane przez Prezesa Rady Ministrów (spółki prowadzące giełdę), lub Komisję Papierów Wartościowych i Giełd (spółki prowadzące rynek pozagiełdowy).



Rys. 1. Schemat rynku kapitałowego publicznego w Polsce

Obecnie w Polsce istnieją dwie spółki organizujące regulowany rynek papierów wartościowych:
- Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. (WGPW) – organizator urzędowego rynku giełdowego
- Centralna Tabela Ofert S.A. (CeTO S.A.) – organizator rynku nieurzędowego pozagiełdowego

Z punktu widzenia małych i średnich przedsiębiorców, bardzo istotne znaczenie ma fakt istnienia w naszym kraju instytucji prowadzącej nieurzędowy rynek pozagiełdowy jaką jest Centralna Tabela Ofert S.A. Jej działalność skierowana jest bowiem na przedsiębiorstwa o małych i średnich rozmiarach, które zamierzają pozyskiwać kapitał w drodze publicznej emisji akcji.
Instytucje rynku kapitałowego
Instytucje regulujące rynek
Zasadniczą rolę w regulowaniu i nadzorowaniu publicznego rynku kapitałowego w Polsce odgrywa Komisja Papierów Wartościowych i Giełd. Do najważniejszych zadań tej instytucji należy:
- sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu oraz zapewnienie powszechnego dostępu do rzetelnych informacji na rynku papierów wartościowych
- inspirowanie, organizowanie i podejmowanie działań zapewniających sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych oraz ochronę inwestorów
Do uprawnień Komisji należy przede wszystkim wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalności przez podmioty funkcjonujące na rynku publicznym (rynki pozagiełdowe, domy maklerskie) oraz podejmowanie decyzji w sprawie dopuszczenia papierów wartościowych do publicznego obrotu.

Istotną funkcję pełni także Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. nstytucja zajmująca się m.in. rejestrowaniem papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu, nadzorem nad zgodnością wielkości emisji z liczbą papierów wartościowych znajdujących się w obrocie, obsługą realizacji zobowiązań emitentów wobec uprawnionych z papierów wartościowych oraz rozliczaniem transakcji zawieranych na rynku regulowanym.
Instytucje organizujące rynek
W polskich warunkach instytucje organizujące rynek występują pod postacią spółek prowadzących regulowane rynki papierów wartościowych czyli Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych S.A. oraz Centralnej Tabeli Ofert S.A. .
Pośrednicy
Jednym z wymogów narzuconych na uczestników publicznego obrotu papierami wartościowymi (tak na rynku pierwotnym jak i wtórnym), jest konieczność, korzystania z usług jednostek prowadzących działalność maklerską. Procedura ta ma zapewnić bezpieczny i sprawny dostęp do rynku zainteresowanym podmiotom.
Jednostki świadczące usługi maklerskie są wyspecjalizowanymi pośrednikami licencjonowanymi przez KPWiG. W Polsce istnieją obecnie dwie formy prowadzenia tego typu działalności:
- w formie spółki akcyjnej specjalizującej się z obsłudze publicznego obrotu papierami wartościowymi (domy maklerskie),
- w ramach struktur banków komercyjnych.
Działalność maklerska obejmuje czynności związane z publicznym obrotem papierami polegające głównie na :
- oferowaniu papierów wartościowych w obrocie pierwotnym lub w pierwszej ofercie publicznej
- nabywaniu lub zbywaniu papierów wartościowych na cudzy rachunek (usługi brokerskie)
- nabywaniu lub zbywaniu papierów wartościowych na własny rachunek celem realizacji zadań związanych z organizacją rynku regulowanego
- prowadzeniu rachunków papierów wartościowych oraz rachunków pieniężnych służących do ich obsługi
Profesjonalni inwestorzy instytucjonalni
Istotną rolę w kształtowaniu rynku kapitałowego odgrywają inwestorzy instytucjonalni występujący na rynku głównie pod postacią funduszy inwestycyjnych, emerytalnych bądź banków. Instytucje te zyskują coraz większe znaczenie w kształtowaniu popytu zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, dzięki czemu jest on bardziej przejrzysty i stabilny.



Rys. 2. Instytucje rynku kapitałowego w Polsce



INSTRUMENTY PUBLICZNEGO RYNKU PAPIERÓW ARTOŚCIOWYCH
Akcje
Akcja jest instrumentem finansowym /papierem wartościowym/ emitowanym w serii, reprezentującym ułamek kapitału akcyjnego spółki, stwierdzającym prawo do uczestniczenia w spółce akcyjnej, tj. m.in. prawo do dywidendy, do uczestnictwa w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy.
Akcje można podzielić na:
I. 1) akcje imienne
2) akcje na okaziciela
II. 1) uprzywilejowane co do głosu, dywidendy lub podziału majątku w razie
likwidacji spółki
2) zwykłe /nieuprzywilejowane/
Wartość nominalna akcji nie może być niższa niż 1 zł.

Obligacje
Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji).
Emisja obligacji jest formą zaciągniętego kredytu. Kredytodawcą jest obligatariusz, czyli właściciel obligacji. Kredytobiorcą jest emitent obligacji.
Zasady emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji, z wyłączeniem obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski, reguluje ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300).
Obligacje mogą emitować:
1) podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo - akcyjne,
2) gminy, powiaty, województwa, a także związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa,
3) inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw,
4) instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy Bank Polski, lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), lub bank centralny takiego państwa lub instytucje, z którymi Rzeczpospolita Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji obligacji,
Ustawa o obligacjach przewiduje emisję:
1) obligacji zamiennych - posiadacz obligacji ma prawo do zamiany obligacji na akcje spółki będącej emitentem tych obligacji,
2) obligacji z prawem pierwszeństwa - posiadaczowi obligacji przysługuje prawo pierwszeństwa do objęcia emitowanych w przyszłości akcji spółki będącej emitentem tych obligacji,
3) obligacji przychodowych - przyznają obligatariuszowi prawo do zaspokojenia swoich roszczeń z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami emitenta

Na giełdzie warszawskiej notowane są obligacje Skarbu Państwa, obligacje korporacyjne, komunalne oraz obligacje wyemitowane w ramach Krajowego Programu Emisji Dłużnych Papierów Wartościowych uruchomionego przez Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) - instytucję finansową Unii Europejskiej.

- Obligacje skarbowe notowane są w systemie kursu jednolitego albo w systemie notowań ciągłych, gdzie jednostką transakcyjną jest blok o wartości nominalnej 10 tysięcy złotych.
Prawa poboru
Prawo poboru jest prawem przysługującym dotychczasowemu akcjonariuszowi spółki do objęcia akcji nowych emisji w stosunku do liczby posiadanych akcji.
Instrumenty pochodne
Instrument pochodny to instrument finansowy mający postać kontraktu, którego wartość zależy od wartości innego instrumentu finansowego /np. akcji czy waluty/ lub towaru, zwanego instrumentem podstawowym.
Podstawowym celem działania instrumentów pochodnych jest zabezpieczenie inwestora przed zmianami ceny instrumentu podstawowego. Najważniejszą rolę spełniają trzy podstawowe instrumenty pochodne:
- opcja (nie występują w obrocie na rynku giełdowym w Polsce)
- kontrakt terminowy /transakcja terminowa/,
- warrant.
Kwity depozytowe
Kwity depozytowe stanowią szczególny rodzaj papieru wartościowego. Zgodnie z polskimi regulacjami wystawiane są one przez instytucję finansową, mającą siedzibę na terytorium Polski, państwa członkowskiego lub państwa OECD, poza granicami kraju, w którym notowane są akcje będące bazą kwitów depozytowych. Kwity depozytowe emitowane są zgodnie z prawem miejsca emisji, na podstawie zdeponowanych w tym celu akcji spółki krajowej.
Można rozróżnić Amerykańskie Kwity Depozytowe /ADR/ i Globalne Kwity Depozytowe /GDR/. ADR -y są emitowane na rynku amerykańskim, natomiast GDR-y na innych rynkach kapitałowych (w tym także amerykańskim).
Polskie regulacje dają możliwość emisji zagranicznych kwitów depozytowych na naszym rynku papierów wartościowych.
Jednostki uczestnictwa
Jednostka uczestnictwa nie jest papierem wartościowym. Jest tytułem do udziału w aktywach netto funduszu zgodnie z regulaminem funduszu. Jednostki uczestnictwa nie mogą być zbywane przez uczestników funduszu i nie podlegają oprocentowaniu. Mogą jednak być odsprzedane funduszowi otwartemu, który je następnie umarza. Jednostki uczestnictwa otwartych funduszy inwestycyjnych reprezentują jednakowe prawa majątkowe oraz są zbywane i odkupywane przez fundusz po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek uczestnictwa w dniu wyceny, odpowiednio powiększonej lub pomniejszonej o opłaty za zbywanie lub odkupywanie jednostek.
Certyfikaty inwestycyjne
Certyfikaty inwestycyjne, to papiery wartościowe emitowane przez zamknięte lub mieszane fundusze inwestycyjne. Są one papierami wartościowymi na okaziciela, dlatego mogą być notowane na giełdzie. Tak jak inne papiery wartościowe notowane na giełdzie podlegają codziennej wycenie rynkowej na sesjach giełdowych. Innym rodzajem wyceny certyfikatów inwestycyjnych jest ta, której cyklicznie dokonuje ich emitent. Wycena dokonywana jest z częstotliwością określoną w statucie, lecz nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy. Wynika ona z oszacowania wartości instrumentów finansowych, w które zainwestował fundusz. A trzeba dodać, że paleta tych instrumentów jest znacznie większa niż w przypadku funduszy otwartych. Zamknięte fundusze inwestycyjne mogą inwestować m.in. w transakcje terminowe, prawa pochodne od praw majątkowych będących przedmiotem lokat, waluty, nieruchomości, a nawet udziały spółek z o.o., pod warunkiem, że są one zbywalne. Zamknięty fundusz inwestycyjny może więc inwestować w lokaty niedostępne z mocy prawa dla funduszy otwartych. Możliwość inwestowania w instrumenty pochodne stwarza funduszom znacznie większe możliwości tworzenia zróżnicowanych strategii inwestycyjnych.
Prawa do akcji (PDA)
Prawo do akcji to papier wartościowy, z którego wynika uprawnienie do otrzymania akcji nowej emisji spółki publicznej, powstające z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasające z chwilą zarejestrowania akcji w depozycie papierów wartościowych. PDA wprowadzane są do obrotu publicznego tym samym prospektem, którym wprowadza się akcje spółki zastąpione przez PDA w okresie przed rejestracją sądową.



Rys. 3. Instrumenty rynku kapitałowego dostępne w Polsce. Gwiazdką zaznaczono instrumenty dostępne także na CeTO

Korzyści i wady z istnienia w formie spółki publicznej
Do głównych korzyści jakie przynosi spółce wprowadzenie akcji do publicznego obrotu jest możliwość pozyskania kapitału, który może być wykorzystany w celu rozbudowy firmy. Kolejną zaletą jaką przynosi upublicznienie spółki jest dokładna wycena rynkowa przedsiębiorstwa dokonująca się w drodze notowań akcji.
Poprzez uczestnictwo w rynku publicznym firma zwiększa także swą wiarygodność w kontaktach z partnerami handlowymi. Działania spółki związane z wejściem na ten rynek publiczny ma także znaczący wymiar marketingowy, wiąże się bowiem z bezpłatną reklamę spółki w środkach masowego przekazu.
Należy jednak dodać, że wprowadzenie spółki na rynek publiczny wiąże się także z kosztami. W aspekcie finansowym przyjmują one postać nakładów jakie musi ponieść spółka w związku z wejściem na rynek. Z drugiej strony, jako koszt uznać należy obowiązek przekazywania przez spółkę do wiadomości publicznej informacji wskazanych przez odpowiednie przepisy. Sytuacja ta uniemożliwia w dużym stopniu zatajanie przed konkurentami danych dotyczących spółki.





Pojecie i przedmiot finansów. Definicje.
Ewolucja systemu pieniężnego w kierunku pieniądza symbolicznego, a więc znanego nam obecnie, pchnęła sferę finansów w kierunku pieniądza abstrakcyjnego. To wprawdzie spowodowało jakościowy rozwój stosunków finansowych, ale też istotnie skomplikowało zjawiska finansowe i pogłębiło trudności w poznaniu ich natury, zwłaszcza w przypadku zależności przyczynowo – skutkowych występujących między zjawiskami finansowymi. Jedną kwestię trzeba uznać za bezsporną, a mianowicie, to że wzrostowi gospodarczemu narodów towarzyszył wzrost ilości pieniądza w obiegu oraz coraz intensywniejsze posługiwanie się nimi przez podmioty. Nie jest natomiast jasne, czy zjawiska gospodarcze (rzeczowe) determinują zjawiska finansowe, czy też jest odwrotnie. Zdaniem wybitnego ekonomisty amerykańskiego (Galbraitha) pytanie to jest nadal otwarte.

Finanse to zjawiska i procesy pieniężne.
Finanse to zasoby pieniężne, operacje oraz normy prawne ich dotyczące.
Finanse to relacje społeczne, powstające w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych.

Przedmiotem zainteresowania nauki finansów jest przede wszystkim ruch pieniądza; jego kreacja w systemie bankowym, cyrkulacja (krążenie) między różnymi jednostkami gospodarującymi i ich grupami, „osiadanie” w postaci oszczędności i rezerw pieniężnych.

Ewolucja pieniądza;
- Forma pieniądza ulega systematycznej zmianie w czasie.
- Analiza ewolucji postaci pieniądza pozwala wyróżnić cztery podstawowe fazy;
1. Pieniądz towarowy (pieniądz jako byt substancjalny mający wartość samą w sobie),
2.Pieniądz papierowy parytetowy (opierający swoją wartość na złocie),
3. Papierowy pieniądz symboliczny (bilety bankowe),
4. Zdematerializowany pieniądz symboliczny (karty płatnicze).
- Kierunek ewolucji form pieniądza przebiega od bytu substancjalnego(konkretu) do wirtualnego abstraktu. (symbolu, znaku),
- Pieniądz symboliczny (w postaci papierowej i zdematerializowanej) wymaga istnienia instytucji banku centralnego, co powoduje że niezwykle istotną role w określaniu wartości pieniądza odgrywa psychologia ludzkich zachowań. Psychologia ma czasami decydujące znaczenie. Utrata zaufania klientów, chociażby na skutek szerzących się plotek powoduje stadny bieg do kas banku.
- Ewolucja form pieniądza następuje w kierunku coraz większej jego mobilności. W tym zakresie wydaje się, że karta płatnicza i internet są rozwiązaniem doskonałym (kresem możliwości), umożliwiają bowiem przesył dowolnych kwot na dowolne odległości w czasie rzeczywistym.

Podział finansów
Niezależnie od istniejących różnic w poglądach na zakres nauki finansów, z poznawczego punktu widzenia występuje potrzeba analizowania zjawisk fianansowych w co najmniej czterech ujęciach;
Podmiotowym
Przedmiotowym
Instrumentalnym
Funduszowym
Kryterium przedmiotowe
Pozwala ono wyodrębnić różne rodzaje zjawisk pieniężnych (przepływów, strumieni pieniężnych) niezależnie od tego jakie podmioty biorą w nich czynny udział.
Wg tego kryterium wyróżnia się:
Kryterium podmiotowe
Podmiotowa systematyka zjawisk finansowych oparta jest na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek dokonujących operacji pieniężnych.
Dla celów poznawczych wystarczającym wydaje się być rozpatrywanie finansów w dwóch ujęciach;
Zasobowym (statycznym)
Strumieniowym, (dynamicznym)
Lub określając inaczej dynamicznym i statycznym

Inny podział
a. Mikrofinanse
b. Makrofinanse

1. Różnice między finansami publicznymi i prywatnymi
Finanse publiczne Finanse prywatne
Opierają się na władztwie finansowym podmiotu publicznego (powstają przymusowo) Tworzone są na podstawie czynności cywilno – prawnych
Są narzędziem realizacji interesu ogółu społeczeństwa Zorientowane są na korzyści indywidualne – realizację zysków.
Funkcjonują wg planów sporządzonych na przyszłość Podmioty gospodarują dostosowują swoje działania do stale zmieniających się warunków rynkowych
Rozmiary publicznych zasobów i operacje za ich pośrednictwem przeprowadzane, dokonują się na znacznie większej skali niż zasoby podmiotów prywatnych Rozmiary prywatnych zasobów i operacje za ich pośrednictwem przeprowadzane, dokonują się na znacznie niższej skali niż zasoby podmiotów publicznych

FUNKCJE FINANSÓW.
Funkcje bierne-rejestrują w kategoriach pieniężnych to co dzieje się w życiu gospodarczym nie wpływając równocześnie na jego modyfikacje czy strukturę.
Funkcje aktywne-realizują określony system bodźców, przy pomocy których wpływają na przebieg procesów gospodarczych.
Rozpatrując finanse w skali makroekonomicznej wydzielić można trzy funkcje finansów:
FUNKCJA rozdzielcza-polega na przesuwaniu za pomocą pieniądza wartości materialnych między różnymi działami gospodarki narodowej. Jednym z podstawowych przejawów funkcji rozdzielczej finansów jest kształtowanie finansów nabywczych jednostek gospodarczych. F. rozdzielcza obejmuję tylko tę część produktu społecznego, która jest realizowana za pomocą pieniądza.
FUNKCJA kontrolna-polega na wykorzystaniu związków ruchu zasobów pieniężnych z ruchem wartości materialnej w celu uzyskania sygnałów o przebiegu procesów gospodarczych z obserwacji przebiegu zjawisk finansowych.
FUNKCJA stymulacyjna-związana jest ona z aktywną rolą finansów w gospodarce. F ta ma na celu oddziaływanie na efektywność gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych. W tym celu konieczne jest wykorzystanie określonego rodzaju bodźców Są to bodźce finansowe tj. takie, które motywują do podjęcia lub prowadzenia działalności lub działań w zamian za korzyści pieniężne.
Na płaszczyźnie mikroekonomicznej występują następujące funkcje finansów:
FUNKCJA motywacyjna-oznacza wpływ jaki procesy gromadzenia, podziału i wydatkowania środków pieniężnych wywierają na zachowanie podmiotów uczestniczących w tych procesach. Zachowanie to przyjmuje postać reakcji podmiotów na bodźce wyrażonych w formie korzyści materialnych.

Pojęcie systemu finansowego i jego ogniwa.
Różne definicje.
SYSTEM FINANSOWY-jest to zbiór norm prawnych ustalających przede wszystkim społeczne organy(instytucje) których zadaniem jest wykonywanie czynności związanych z gromadzeniem oraz podziałem zasobów pieniężnych.
System to uporządkowany układ elementów wraz z ich powiązaniami; elementem zasadniczym, organizującym każdy system jest cel (system to układ służący realizacji określonego celu). W zależności od tego, czy na dany układ oddziałuje szeroko zewnętrzne otoczenie możemy wyróżniać system otwarty lub zamknięty.
System finansowy w gospodarce rynkowej to mechanizm funkcjonujący pomiędzy podmiotami gospodarczymi składający się z;
instrumentów,
rynków
instytucji finansowych
zasad na jakich one działają.
System ten służy do przenoszenia siły nabywczej pieniądza od podmiotów dysponujących nadwyżkami finansowymi do podmiotów deficytowych.

System finansowy państwa może być uporządkowany:
według (przy zastosowaniu) trzech kryteriów podziału
Podmiotowego
Prawnego
Instytucjonalnego
Według kryterium podmiotowego elementami polskiego systemu finansowego są:
- Władze ustawodawcze szczebla centralnego i samorządowego (parlament, rada gminy)
- Władze wykonawcze wyżej wymienionych szczebli (rząd, zarząd gminy)
- Aparat finansowy zajmujący się realizacją:
1. dochodów i wydatków publicznych
2. ich kontrolą
3. zarządzaniem budżetem, funduszami
- Jednostki sektora publicznego, które finansowane są z funduszów publicznych
Według kryterium prawnego podział systemu zdeterminowany jest przez:
- Konstytucje
- Ustawy
- Rozporządzenia rady ministrów i ministra finansów
- Uchwały rady gminy
- Akty normatywne prawa międzynarodowego (np. unikanie podwójnego opodatkowania)
Według kryterium instytucjonalnego system finansów publicznych to fundusze o określonej formie organizacyjnej i prawnej:
- Budżet państwa
- Budżet gmin
- Fundusze ubezpieczeń społecznych
- Tak zwane pozostałe fundusze publiczne (pozabudżetowe)
- Fundacje publiczne

Polityka finansowa
To celowa i świadoma działalność ludzi oraz instytucji polegająca na wyznaczaniu i realizacji celów za pomocą środków pieniężnych. Jest zawsze częścią składową polityki państwowej.
Politykę finansową uważa się za prawidłowo prowadzoną, jeżeli jej cele są ogólnie akceptowane i skutecznie realizowane.
Prawidłowo prowadzona polityka finansowa powinna spełniać następujące warunki:
- Cele muszą być realne
- Cele nie mogą być sprzeczne
- Cele i środki ich realizacji powinny być jasno sformułowane i przekazane do realizacji konkretnym adresatom
- Musi respektować określone, nieprzekraczalne granice minimalnej stabilności i konsekwencji
- Wymaga kompetentnych kadr i odpowiedniego wyposażenia technicznego
Zjawiska finansowe
1. Gromadzenie (pasywa)
2. Wydatkowanie (aktywa)

MODEL RUCHU OKRĘŻNEGO



Dwa rodzaje strumieni finansowych:
1. strumień rynkowy (po okręgu) – pieniądz-towar, strumień pierwotny, transfery rynkowe, obrotowe, ekwiwalentne, niewymuszone
2. strumień redustrybucyjny (w poziomie) – strumień wtórny, transfery pieniężne, wymuszone, redystrybucyjne, nie ekwiwalentne.

KRYTERIA PODZIAŁU INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH:
• czas; krótkoterminowe i długoterminowe,
• charakter własności; o charakterze własnościowym, wierzycielskim
• stopień ryzyka,
• sposób generowania dochodu; stałym (lokaty bankowe), zmiennym (akcje) dochodzie
• podział ze względu na remitenta, Skarb Państwa, przedsiębiorstwo, samorząd

PODZIAŁ FUNKCJONALNY:
• Instrumenty rozliczeń pieniężnych (system płatniczy) – przemieszczenie zasobów pieniężnych, np. polecenie przelewu, czek, karty płatnicze
• Instrumenty rynku depozytowo-kredytowego – mogą pełnić funkcję płatniczą
• Instrumenty redystrybucji budżetowej – np. podatki, transfery socjalne
PODZIAŁ SEKTOROWY GOSPODARKI
Sektor finansowy - jednostki, których główną działalnością jest pośrednictwo finansowe, tj. nabywanie aktywów finansowych przy równoczesnym zaciąganiu zobowiązań na własny rachunek w wyniku przeprowadzania rynkowych transakcji finansowych, oraz jednostki świadczące usługi pomocnicze w stosunku do pośrednictwa finansowego.
1. Bank centralny – Narodowy Bank Polski działający w oparciu o ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 140, poz. 938 z późn. zm.).
2. Pozostałe monetarne instytucje finansowe - instytucje finansowe, których działalność polega na przyjmowaniu depozytów i/lub bliskich substytutów depozytów od podmiotów innych niż monetarne instytucje finansowe oraz udzielaniu kredytów i/lub inwestowaniu w papiery wartościowe na własny rachunek. Obecnie do podsektora tego zalicza się tylko banki.
3. Instytucje ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne - instytucje oferujące ochronę ubezpieczeniową (produkty ubezpieczeniowe) i realizujące swoje cele i zadania poprzez przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe (zakład ubezpieczeń), funkcjonujące w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, prowadzące działalność na podstawie ustawy z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344 z późn. zm.) oraz instytucje, których przedmiotem działalności jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, działające w oparciu o ustawę z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. Nr 139, poz. 934 z późn. zm.).
Pojęcie instytucji ubezpieczeniowych nie obejmuje jednostek działających w sferze ubezpieczeń społecznych (Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, NFZ).
4. Pozostałe instytucje pośrednictwa finansowego - instytucje finansowe, których podstawową działalnością jest pośrednictwo finansowe realizowane poprzez zaciąganie zobowiązań w formach innych niż gotówka, depozyty i/lub substytuty depozytów w jednostkach instytucjonalnych innych niż monetarne instytucje finansowe.
Do podsektora tego zaliczane są m.in.:
a) spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe
b) przedsiębiorstwa leasingu finansowego,
c) przedsiębiorstwa factoringowe,
d) domy maklerskie,
e) fundusze inwestycyjne (włączając Narodowe Fundusze Inwestycyjne),
f) firmy utworzone w celu sekurytyzacji aktywów.
5. Pomocnicze instytucje finansowe – instytucje finansowe, które nie prowadzą pośrednictwa finansowego we własnym imieniu, a jedynie przyczyniają się do tworzenia warunków do tego pośrednictwa.
Do podsektora tego zalicza się m.in.:
a) brokerów, agentów i doradców ubezpieczeniowych i emerytalnych,
b) doradców inwestycyjnych,
c) kantory,
d) giełdy papierów wartościowych,
e) giełdy towarowe,
f) instytucje tworzące infrastrukturę dla funkcjonowania rynków finansowych, np. izby i centra rozliczeniowe,
g) Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA,
h) Bankowy Fundusz Gwarancyjny,
i) fundusze i fundacje finansowe (w tym: Fundusz Współpracy),
j) towarzystwa funduszy inwestycyjnych, towarzystwa funduszy emerytalnych,
k) instytucje zajmujące się sprzedażą ratalną,
l) firmy zarządzające aktywami (typu „asset management”).
Sektor niefinansowy – jednostki, których główną działalnością jest produkcja i obrót dobrami lub świadczenie usług niefinansowych, jednostki wykonujące funkcje o charakterze niefinansowym oraz osoby fizyczne.
1. Przedsiębiorstwa i spółki państwowe – przedsiębiorstwa działające na podstawie ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 z późn. zm.) oraz spółki państwowe, tj. spółki:
- w których Skarb Państwa posiada co najmniej 50% kapitału spółki,
- w których przedsiębiorstwo państwowe posiada co najmniej 50% kapitału spółki,
- w których jednoosobowa spółka Skarbu Państwa posiada co najmniej 50% kapitału spółki,
- w których Skarb Państwa, przedsiębiorstwo państwowe i jednoosobowa spółka Skarbu Państwa posiadają łącznie co najmniej 50% kapitału spółki; w przypadku, gdy akcjonariuszami/udziałowcami jest kilka przedsiębiorstw państwowych lub kilka jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, należy zsumować ich udziały w kapitale spółki.
Do tej grupy podmiotów zalicza się również:
a) przedsiębiorstwa komunalne,
b) jednostki badawczo-rozwojowe,
c) Pocztę Polską PPUP.
d) agencje, które nie zostały wymienione jako podmioty zaliczone do podsektora instytucji rządowych szczebla centralnego, a spełniają opisane powyżej warunki określone dla spółek państwowych.
2. Przedsiębiorstwa prywatne oraz spółdzielnie – przedsiębiorstwa i spółki będące w całości własnością kapitału prywatnego oraz takie, które nie spełniają warunków określonych dla przedsiębiorstw i spółek państwowych opisanych powyżej, a także wszystkie spółdzielnie i spółki cywilne, oddziały przedsiębiorców zagranicznych oraz grupy producenckie.
Zalicza się tu również:
a) osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek, którym bank sprawozdający świadczy usługi związane z ich działalnością, zatrudniające powyżej 9 osób,
b) niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej oraz szkoły niepubliczne, o ile prowadzone są w formie spółki lub spółdzielni,
c) towarzystwa budownictwa społecznego,
d) agencje, które nie zostały wymienione jako podmioty zaliczone do podsektora instytucji rządowych szczebla centralnego i nie spełniają opisanych powyżej warunków określonych dla spółek państwowych.
3. Przedsiębiorcy indywidualni – osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek, którym bank sprawozdający świadczy usługi związane z ich działalnością, zatrudniające do 9 osób włącznie (np. przedstawiciele wolnych zawodów, jeśli spełniają ww. warunki).
Zaliczyć tu należy także niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej oraz szkoły niepubliczne, prowadzone przez osoby fizyczne, o ile zatrudniają do 9 osób włącznie.
4. Osoby prywatne - osoby fizyczne, z wyjątkiem osób prowadzących działalność gospodarczą, zakwalifikowanych do grupy przedsiębiorców indywidualnych lub rolników indywidualnych.
Zalicza się tu również:
a) pracownicze kasy zapomogowo-pożyczkowe prowadzone przez zakłady pracy,
b) szkolne kasy oszczędnościowe.

5. Rolnicy indywidualni - osoby fizyczne, których głównym źródłem dochodów jest produkcja rolnicza, a ich działalność nie jest zarejestrowana w formie przedsiębiorstwa, spółki, spółdzielni lub grup producenckich.

6. Instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw domowych – instytucje niekomercyjne stanowiące odrębne jednostki prawne działające na rzecz gospodarstw domowych, których podstawowe przychody, pomijając uzyskiwane z okazjonalnej sprzedaży, stanowią dobrowolne wpłaty pieniężne lub wkłady w naturze od gospodarstw domowych, dotacje instytucji rządowych i samorządowych oraz dochody z tytułu własności.
Do sektora tego zaliczamy:
a) związki zawodowe,
b) towarzystwa i stowarzyszenia zawodowe i naukowe,
c) stowarzyszenia konsumentów,
d) partie polityczne,
e) kościoły i związki wyznaniowe,
f) ochotniczą straż pożarną,
g) fundusze i fundacje działające na rzecz gospodarstw domowych,
h) kluby społeczne, kluby kultury, rekreacyjne i sportowe,
i) wspólnoty mieszkaniowe,
j) niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej i szkoły niepubliczne, o ile prowadzone są przez kościoły i związki wyznaniowe, fundacje działające na rzecz gospodarstw domowych, związki zawodowe, samorządy zawodowe i stowarzyszenia oraz inne podmioty zaliczane do instytucji niekomercyjnych,
k) instytucje dobroczynne, organizacje pomocy humanitarnej finansowane z dobrowolnych transferów pieniężnych lub w naturze od innych jednostek instytucjonalnych,
Sektor instytucji rządowych i samorządowych – sektor instytucji rządowych i samorządowych obejmuje organy władzy publicznej i podległe im jednostki organizacyjne, państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nie objęte Krajowym Rejestrem Sądowym, których działalność finansowana jest ze środków publicznych w całości lub przeważającej części, z wyjątkiem przedsiębiorstw państwowych, banków państwowych, spółek prawa handlowego.
1. Instytucje rządowe szczebla centralnego – wszystkie ministerstwa i inne instytucje centralne, których kompetencje obejmują zwykle całe terytorium ekonomiczne kraju, z wyjątkiem zarządzania funduszami ubezpieczeń społecznych.
Podsektor ten obejmuje centralne organy administracji rządowej i podległe im jednostki organizacyjne, których działalność finansowana jest z budżetu państwa.
2. Instytucje samorządowe – jednostki samorządu terytorialnego (gminne, powiatowe i wojewódzkie) będące odrębnymi jednostkami instytucjonalnymi, których kompetencje obejmują tylko lokalne części terytorium ekonomicznego kraju, z wyjątkiem lokalnych oddziałów funduszy ubezpieczeń społecznych.
3. Fundusze ubezpieczeń społecznych – obejmują wszystkie centralne i lokalne jednostki instytucjonalne, których podstawową działalnością jest zabezpieczenie świadczeń społecznych. (ZUS, KRUS, NFZ)



RYNEK FINANSOWY
Rynek finansowy
Rynek finansowy jest częścią wielkiego systemu, składającego się z licznych elementów, w tym wielu rynków. Można je systematyzować według rozmaitych kryteriów. Z wielu względów najbardziej czytelnym jest podział przedmiotowy, czyli według tego, czym się handluje; towarem lub pieniądzem; stąd też najbardziej syntetyczny podział rynku to;
1. rzeczowe
2. finansowe
ISTOTA - W gospodarce rynkowej opartej na podziale pracy i pieniądzu podmioty gospodarcze można podzielić na deficytowe i nadwyżkowe. Podmioty deficytowe do szczególnie sektor publiczny i sektor przedsiębiorstw, natomiast sektor gospodarstw domowych jako całość występuje jako sektor nadwyżkowy. Instytucje i rynki finansowe są pośrednikami finansowymi pomiędzy podmiotami deficytowymi i nadwyżkowymi:
Podstawowe określenia
Warunkiem wzrostu gospodarki jest inwestowanie. Aby inwestował niezbędne są środki finansowe. Ich źródłem mogą być niewykorzystane środki finansowe zwane oszczędnościami. Istnieje więc potrzeba wystąpienia mechanizmu pozwalającego na przesunięcie czasowo wolnych środków od oszczędzających do inwestujących. Aby mechanizm taki mógł funkcjonować potrzebni są:
1. inwestor rzeczowy - inwestujący w maszyny, czynniki produkcji, itp. w celu wytwarzania dóbr, głównie dóbr inwestycyjnych,
2. inwestor finansowy - użyczający kapitału inwestorowi rzeczowemu w zamian za wynagrodzenie,
3. pośrednik.
Inwestor rzeczowy na własną inwestycję potrzebuje odpowiedniej wielkości kapitału na odpowiedni czas i za odpowiednią cenę. Źródłem tego kapitału może być posiadający oszczędności, czyli inwestor finansowy. Jednakże "zgranie" powyższych cech kapitału indywidualnego inwestora finansowego i rzeczowego w praktyce jest trudne.
W tej sytuacji wygodniej posłużył się pośrednikiem, który będzie transformował kapitały inwestora indywidualnego na formę użyteczną dla inwestora rzeczowego. W celu transformacji kapitału pośrednik (dowolna instytucja finansowa) korzysta z odpowiednich instrumentów. Tym co dokonuje "dopasowania" strumienia oszczędności przekształconego w kapitał inwestora finansowego i strumienia kapitału inwestora rzeczowego przy pomocy odpowiednich instrumentów jest rynek finansowy. Rynek finansowy jest pojęciem abstrakcyjnym i nie oznacza konkretnego miejsca, lecz procesy kupna sprzedaży kapitału za koszt/wynagrodzenie, którym jest procent.
Rynek finansowy jest więc abstrakcyjnym miejscem na którym dochodzi nieustannie do zawierania i wykonywania transakcji, których przedmiotem są instrumenty finansowe.
W zależności od terminu zwrotu kapitału rynek finansowy dzieli się na dwa główne segmenty:
rynek pieniężny - na którym dokonywane są operacje finansowe krótkoterminowe, a przedmiotem obrotu jest kapitał o nieprzekraczalnym terminie zwrotu 1 rok obejmujący min.: rynek lokat międzybankowych, rynek krótkoterminowych papierów wartościowych i kredyty krótkoterminowe.
rynek kapitałowy - na którym przedmiotem obrotu jest kapitał o terminie zwrotu w zasadzie przekraczającym 1 rok, obejmujący m.in. rynek średnio i długoterminowych papierów wartościowych oraz średnio- i długoterminowych kredytów.
Na rynku finansowym tak pieniężnym jak i kapitałowym duże znaczenie mają dzisiaj
operacje walutowe i w ich kontekście możemy mówić o rynku walutowym. Rynek ten obejmuje operacje finansowe walutowe - wymiany jednej waluty na inne oraz kształtowanie kursów walutowych. Rynek walutowy jest rynkiem międzynarodowym. Umożliwia m.in. przepływ kapitału na różne rynki regionalne i poszczególnych państw.
Integralną częścią rynku finansowego jest rynek papierów wartościowych, definiowanych zwykle jako dokument reprezentujący prawa majątkowe, które z racji jego posiadania przysługuje posiadaczowi.
Istotną kwestią w kontekście rozpatrywania procesu transformacji kapitału na rynku finansowym, jest rozróżnienie między rynkiem pierwotnym i wtórnym.
Na rynku pierwotnym przedmiotem transakcji są rzeczywiste kapitały, rynek wtórny pozwala natomiast na zamianę posiadacza określonych praw majątkowych, powstałych na rynku pierwotnym. Rynek pierwotny tworzy więc prawa majątkowe, które mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym. Na rynku pierwotnym emitent zbiera kapitał sprzedając nowe, emitowane papiery wartościowe inwestorom, którzy ocenili, że inwestycja jest korzystną lokatą oszczędności. Cena nabycia papierów wartościowych na rynku pierwotnym to cena emisyjna, stała do końca okresu subskrypcyjnego (emisji).
Na rynku wtórnym obrót odbywa się pomiędzy inwestorami, bez udziału emitenta. Tak więc na rynku tym emitent nie zwiększa wielkości swojego kapitału. Istnienie rynku wtórnego jest bardzo ważne m.in. dlatego, że pozwala na dostęp do rynku podmiotów, które nie miały dostępu do rynku pierwotnego, koncentruje małe kapitały oraz weryfikuje wartości praw majątkowych - realnie oceniając wartości oferowanych kapitałów. Dla emitenta rynek wtórny jest natomiast ważnym Źródłem informacji niezbędnych dla podejmowania decyzji o rozwoju firmy, wielkości i cenie emisji nowych akcji, obligacji, itp.
FUNKCJE RYNKU FINANSOWEGO:
- alokacja, rozmieszczenie zasobów
- koncentracja i transformacja w czasie
- elastyczne kształtowanie czasowej struktury konsumpcji i inwestycji
- minimalizacja ryzyka

Rynek finansowy obudowany jest szeregiem instytucji (rynek sformalizowany)
Struktura instytucjonalna rynku finansowego podlega procesowi ciągłej ewolucji. Jego dzisiejsza postać jest efektem długiego procesu przeobrażeń w całym systemie gospodarczym. Wiele czynników decyduje o tym jaką konkretną postać przybiera struktura instytucjonalna można do nich zaliczyć; postęp techniczny (informatyzacja), liberalizacja (globalizacja), czynniki kulturowe (tradycja, przyzwyczajenia, religia)
Instytucje rynku finansowego.
pośredniczące banki różnego typu, fundusze inwestycyjne, SKOK, towarzystwa emerytalne Inni pośrednicy finansowi (kredytowi, pożyczkodawcy)
nadzoru i ochrony inwestorów na określonych segmentach rynku finansowego
NBP, BFG, KPWiG KS KOK, Nadzór nad funduszami inwestycyjnymi i inne
Zabezpieczające KIR S.A.KDPW S.A. biura maklerskie itp
Struktura rynków finansowych.
Struktura rynków finansowych jest układem zmiennym (dynamicznym), a nie statycznym. Podlega zmianą, które wywołuje cały szereg czynników np; nomatywnych (zmiany prawa ), rynkowych, itp.
Przykładowy podział rynków finansowych. Poniższy podział zorientowany jest na normatywne rozwiązania istniejące w Polsce.

Rynek finansowy;
1. papierów wartościowych
1a. Rynek regulowany (publiczny) papierów wartościowych (rynek podlegający rygorom ustawy „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi)
1b. Rynek prywatny ( nie podlegający rygorom wymienionej wyżej ustawy)
1c. Rynek Skarbowych Papierów Wartościowych SPW ( rynek papierów wartościowych mających swoją specyfikę ze względu na emitenta, którym jest Skarb Państwa)
2. depozytowo – kredytowy (pozostałych instrumentów finansowych, nie będących papierami wartościowymi)
2a. Rynek bankowy (rynek lokat i kredytów bankowych)
2b. Rynek parabankowy (rynek instytucji niebankowych, nie podlegających nadzorowi ze strony NBP, świadczących jednak podobne usługi jak banki, np. Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo – Kredytowe,)
2c. Rynek dobrowolnych ubezpieczeń emerytalno – rentowych. (dobrowolne polisy emerytalno – rentowe)
3. funduszy inwestycyjnych (fundusze wspólnego inwestowania, działające w oparciu o ustawę Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. „O funduszach inwestycyjnych”)

Rynek bankowy
Historia - Polski system bankowy
Początek bankowości w Polsce to druga połowa XVI wieku, kiedy to powstały pierwsze banki publiczne, a Sejm w roku 1588 uregulował prawo hipoteczne. Następne dziesięciolecia to powstawanie coraz większej ilości banków, zwłaszcza prywatnych i dalszy rozwój prawodawstwa z tego zakresu.
Niestety, pod koniec XVIII wieku wraz z upadkiem Rzeczypospolitej i rozbiorami załamał się także powstały system bankowy. Dopasowanie działalności do wymogów zaborców przetrwało zaledwie kilkanaście bankowych spółek akcyjnych, domów bankowych oraz nieco większa ilość banków spółdzielczych pod zaborem pruskim zrzeszonych w Banku Związku Spółek Zarobkowych.
Odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 r. to także początek nowego etapu dla bankowości. Jeszcze w grudniu tego samego roku dekretem Naczelnika Państwa powstaje Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa pełniąca funkcję banku emisyjnego, przekształcona w 1924r. w Bank Polski SA - bank akcyjny z udziałem skarbu państwa. Okres międzywojenny to także wzrost liczby instytucji bankowych do blisko dwustu i zmiany statusowe domów bankowych na bankowe spółki akcyjne.
W 1938 roku, obok nowoczesnego Banku Polskiego, spełniającego funkcję banku centralnego oraz banku banków cieszącego się dużym prestiżem w kraju i za granicą, działały wielkie banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny oraz Pocztowa Kasa Oszczędności), 27 banków prywatnych w formie spółek akcyjnych (w tym cztery zagraniczne), 28 domów bankowych, 19 towarzystw kredytowych, 333 komunalne kasy oszczędności, 975 gminnych kas pożyczkowe - oszczędnościowych oraz 5597 spółdzielni kredytowych.
Bezpośrednio po wojnie rozpoczęto likwidację banków prywatnych oraz dostosowywanie struktury bankowości do nowych warunków ustrojowych. Wiele banków rozwiązano, inne połączyły się, nastąpiło wyeliminowanie konkurencji między bankami. Aparat bankowy został w pełni podporządkowany Ministerstwu Finansów .
W 1945 r, powołano do życia Narodowy Bank Polski łączący w sobie funkcje centralnej instytucji emisyjnej państwa i banku komercyjnego. W miarę upływu czasu NBP wchłaniał coraz to nowe banki i proces ten trwał nieprzerwanie aż do połowy lat siedemdziesiątych. Ostatnie wielkie integracje to włączenie do NBP Banku Inwestycyjnego w 1971 r. oraz Powszechnej Kasy Oszczędności w 1975 r.
Lata osiemdziesiąte to czas gruntownych przemian w polskiej bankowości i działań zmierzających do przemodelowania systemu bankowego na wolnorynkowy. 31 stycznia 1989 roku Sejm uchwalił nowe prawo bankowe i ustawę o Narodowym Banku Polskim, na mocy których 1 lutego 1989 roku z Narodowego Banku Polskiego wydzielonych zostało 9 państwowych banków komercyjnych, które przejęły od NBP prowadzenie działalności depozytowo-kredytowej. Były to:
- Państwowy Bank Kredytowy w Warszawie (obecnie Powszechny Bank Kredytowy S.A.) - Bank Przemysłowo-Handlowy w Krakowie,
- Bank Śląski w Katowicach,
- Wielkopolski Bank Kredytowy w Poznaniu,
- Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie,
- Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie,
- Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi, - Bank Gdański w Gdańsku,
- Bank Zachodni we Wrocławiu.
Wolność inicjatyw gospodarczych i nowe prawo bankowe stworzyły możliwość powstania na początku lat dziewięćdziesiątych ponad 80 banków, w tym ponad 30 z większościowym udziałem kapitału prywatnego, ponad sto samodzielnych banków spółdzielczych, ponad 1500 banków spółdzielczych zrzeszonych w Banku Gospodarki Żywnościowej oraz na prywatyzację 9 banków wyłonionych ze struktur NBP. Druga połowa lat dziewięćdziesiątych i początek XXI wieku to etap konsolidacji i przejęć na rynku bankowym.

Podział banków
Ogólny podział banków wg NBP
Banki komercyjne:
z przewagą kapitału państwowego:
- stanowiące bezpośrednio własność Skarbu Państwa
- stanowiące pośrednio własność Skarbu Państwa
- będące własnością NBP
z przewagą kapitału prywatnego:
- przewagą kapitału polskiego
- przewagą kapitału zagranicznego
Wg rodzajów działalności:
- emisyjne (centralne) - stanowią podstawę systemu bankowego w każdym kraju, są jednostkami państwowymi albo podporządkowanymi państwu.
- komercyjne (operacyjne, handlowe, kredytowe, depozytowe) - zajmują się przede wszystkim przyjmowaniem depozytów i kreowaniem wkładów w postaci udzielania kredytów oraz dokonywaniem rozliczeń bezgotówkowych. Tradycyjnie udzielają one przede wszystkim kredytów krótkoterminowych, ale obecnie i średnioterminowych.
- inwestycyjne (rozwojowe) - gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują papiery wartościowe, a także przyjmują lokaty długoterminowe. Udzielają kredytów długo i średnioterminowych. Współdziałają w tworzeniu nowych przedsiębiorstw lub rozbudowywaniu istniejących.
- oszczędnościowe - gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów. Często działają w powiązaniu z urzędami pocztowymi, które dysponują gęstą siecią placówek.
- specjalne (wyspecjalizowane) - finansują wykonywanie specjalnych zadań, wymagających szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej. Np. banki budownictwa, cukrownictwa itp.
charakteru rynku:
- detaliczne - obsługują drobne przedsiębiorstwa oraz indywidualnych klientów.
- hurtowe - obsługują większe jednostki gospodarcze.
formy własności:
- prywatne
- państwowe
- spółdzielcze - małe (lokalne lub regionalne) samodzielne banki.
- z kapitałem zagranicznym
formy organizacyjnej
- jednoodziałowe
- wieloodziałowe grupy bankowe
obszaru działania:
- lokalne
- regionalne
- krajowe
- międzynarodowe.
Bank centralny –NBP
Podstawowe zadania Banku Centralnego:
- utrzymywanie wartości pieniądza krajowego
- ochrona stabilności systemu finansowego
- podnoszenie efektywności polityki pieniężnej
Funkcje Banku Centralnego:
1. Centralny Bank Państwa
- formułuje i realizuje politykę pieniężną;
- organizuje i czuwa nad sprawnym przebiegiem procesów rozliczeń i rozrachunków
w systemie bankowym;
- jest współodpowiedzialny za politykę kursu walutowego i politykę dewizową;
- prowadzi obsługę kasowo-rozliczeniową instytucji rządowych – kredytuje budżet oraz rejestruje i obsługuje dług rządowy;
- zarządza rezerwami dewizowymi Państwa
2. Bank Emisyjny
- wypuszcza w obieg znaki pieniężne;
- organizuje obieg pieniężny;
- reguluje ilość pieniądza w obiegu rynkowym
3. „Bank Banków”
- oddziaływuje na cały system bankowy w taki sposób aby została zrealizowana polityka pieniężna.
Wypełnianiu tej funkcji służą następujące narzędzia Banku Centralnego:
a) Stopa Interwencyjna (referencyjna) – minimalna stopa rentowności 28-dniowych papierów wartościowych kupowanych przez Bank Centralny; w praktyce wyznacza dolny pułap stóp na rynku międzybankowym.
b) Stopa Lombardowa – podstawowa stopa N.B.P. po której Bank Centralny skłonny jest udzielać pożyczek innym Bankom pod zastaw papierów wartościowych. Wyznacza ogólny kierunek zmian polityki pieniężnej i górny pułap kosztów banków przy zdobywaniu środków finansowych.
c) Stopa Redyskontowa – stopa oprocentowania kredytu redyskontowego, stosowana przez Bank Centralny przy zakupie weksli innych banków i firm.



System płatniczy.
Wirtualizacja pieniądza wywołana niebywałym w ostatnich latach postępem w dziedzinie gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji drogą elektroniczną (rewolucja informatyczna) spowodowała znaczące zmiany w systemach płatności realizowanych za pośrednictwem banków i innych instytucji finansowych. Istniejący w „epoce” pieniądza papierowego system płatniczy oparty na wymianie dokumentów papierowych, okazuje się anachroniczny i nieadekwatny do coraz bardziej dominującego w gospodarce pieniądza elektronicznego (wirtualnego). Papierowy pieniądz poruszał się w świecie papierowego sytemu płatniczego, pieniądz elektroniczny wymaga innego środowiska – elektronicznego, co jest rzeczą naturalną, gdyż forma pieniądza wymaga adekwatnej formy środowiska - systemu w której funkcjonuje środek płatniczy. Stąd też w ostatnich latach niebywałego znaczenia dla efektywności, sprawności systemu płatniczego nabierają instytucje „zabezpieczające” prawidłowe i bezpieczne przepływy pieniądza elektronicznego.
Obserwując proces funkcjonalno-instytucjonalnych zmian zachodzących w systemie płatniczym wyraźnie można zauważyć znaczący wzrost jego znaczenia (odpowiedzialności) dla sprawnego funkcjonowania systemu finansowego jako całości, przynajmniej z dwóch powodów;
- technicyzacja współczesnego systemu płatniczego, wyrażająca się w postępującej złożoności instytucjonalnej (coraz więcej instytucji uczestniczy w procesach płatniczych) i funkcjonalnej (poszerza się zakres rozliczeń bezgotówkowych, jak chociażby płatności detaliczne coraz większa specjalizacja)
- bezpieczeństwo transakcji płatniczych. Znaczący jest wzrost odpowiedzialności jaki ciąży na współczesnym systemie płatniczym. Przewożony w opancerzonych transportach pieniądz papierowy, chroniony była przez uzbrojonych strażników, na których ciążył obowiązek zagwarantowania bezpieczeństwa, z kolei prawidłowość dokonania rozliczeń na podstawie papierowych dokumentów, zależna była od doświadczenia, umiejętności i koncentracji pracowników bankowych. Przekazy elektroniczne, w znaczącej części zdejmują tę odpowiedzialność z czynnika „ludzkiego” i przekładają go na czynnik „techniczny”. Prawidłowość realizacji rozliczeń uzależniona jest dzisiaj w decydującym stopniu od poprawności programu informatycznego i całego szeregu urządzeń technicznych, które umożliwiają jego funkcjonowanie. Jest jeszcze jeden istotny aspekt, o ile błąd pracownika realizującego pojedyncza transakcję, powoduje względnie niewielki problemy, nie wpływający na funkcjonowanie systemu jako całości, to błąd informatyka czy też awaria urządzenia technicznego pracującego w systemie może spowodować – używając kolokwialnego języka – wyłożenie się całego systemu.
Cech współczesnego systemu płatniczego;
- narastająca złożoność i będąca jego konsekwencją specjalizacja.
- wzrost znaczenia bezpieczeństwa transakcji.
Pojęcie systemu płatniczego.
System płatniczy można najogólniej zdefiniować jako system składający się z określonej grupy instytucji, ustalonych instrumentów i procedur wykorzystywanych do zapewnienia obiegu pieniądza w obrębie danego obszaru geograficznego, którym zazwyczaj jest jeden kraj.
Można mówić zatem o krajowym systemie płatniczym obejmującym całościowo problematykę płatności dokonywanych na terytorium danego kraju. System płatniczy danego kraju często nie jest jednak złożony z jednego powszechnego i uniwersalnego mechanizmu dokonywania płatności, który obsługiwałby transakcje każdego rodzaju, tj. zarówno płatności wysokokwotowe, jak i detaliczne w formie tradycyjnej. W większości krajów funkcjonuje więcej niż jeden z takich mechanizmów, wyodrębnionych w sposób instytucjonalny i prawny, zwanych systemami płatności.
Pod pojęciem systemu płatności rozumie się zatem konkretny system rozliczający w określony sposób danego rodzaju transakcje, np. system rozliczeń transakcji detalicznych czy system rozliczeń transakcji kartami płatniczymi.



Każdy z krajowych systemów płatniczych składa się z jednego lub kilku wyodrębnionych
systemów płatności, obsługujących najczęściej różnego rodzaju płatności, ale są też systemy płatności transgranicznych, które obsługują płatności dokonywane pomiędzy różnymi krajami. Współzależność pomiędzy krajowymi systemami płatniczymi a systemami płatności w różnych krajach przedstawia rysunek 1.
Historia.
W związku z przejściem do gospodarki rynkowej oczywista stała się konieczność zmiany starego systemu płatniczego. Pierwszym etapem była konsolidacja rachunków bieżących banków, której dokonano w I połowie 1992 r. Od tego czasu każdy bank działający w Polsce ma tylko jeden rachunek bieżący w Narodowym Banku Polskim.
Nowe, jednolite zasady rozrachunków międzybankowych weszły w życie 5 kwietnia 1993 r.
Początkowo obowiązywały tylko akcjonariuszy Krajowej Izby Rozliczeniowej SA (KIR), tzn. 17 banków, ale od 1 lipca 1994 r. obejmują wszystkie banki działające w Polsce. Od tego czasu płatności w Polsce są przetwarzane przez dwa różne systemy:
płatności wysokokwotowe przez system RTGS Narodowego Banku Polskiego, a
płatności detaliczne w KIR.
W płatnościach detalicznych gotówka nadal odgrywa główną rolę, chociaż wykorzystanie kart płatniczych rośnie bardzo dynamicznie. W płatnościach bezgotówkowych polecenie przelewu Wciąż jest formą dominującą. Czeki nigdy nie były i nadal nie są popularnym instrumentem płatniczym w Polsce, a wykorzystanie polecenia zapłaty zwiększa się bardzo powoli od czerwca 1998 r.
Rynek papierów wartościowych rozwinął się bardzo szybko w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Obecnie funkcjonują w Polsce trzy systemy rozrachunku papierów wartościowych, dwa w Narodowym Banku Polskim i jeden w KDPW.
Aspekty prawne.
Ustawa „O ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami” (z dnia 24 sierpnia 2001r., Dz. U. Nr. 123, poz. 1351)
Ustawa „O elektronicznych instrumentach płatniczych” (z dnia 12 września 2002r., Dz. U. Nr 169, poz. 1385)

Definicje z ustawowe
system płatności - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy co najmniej trzema instytucjami, w tym co najmniej jedną z następujących instytucji;
a) Narodowy Bank Polski,
b) bank centralny innego państwa,
c) bank krajowy, oddział banku zagranicznego oraz spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa,
d) dom maklerski
e) zagraniczna osoba prawna,
system rozrachunku papierów wartościowych - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy co najmniej trzema instytucjami, w tym co najmniej jedną z następujących instytucji;
a) Narodowy Bank Polski,
b) bank centralny innego państwa,
c) bank krajowy, oddział banku zagranicznego oraz spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa,
d) dom maklerski
e) zagraniczna osoba prawna,
f) organ władzy publicznej,
elektroniczny instrument płatniczy - każdy instrument płatniczy, w tym z dostępem do środków pieniężnych na odległość, umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu elektronicznych nośników informacji lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności kartę płatniczą lub instrument pieniądza elektronicznego;
instytucja pieniądza elektronicznego - inną niż bank osobę prawną działającą w formie spółki akcyjnej, utworzoną i działającą na podstawie zezwolenia właściwych władz lub przepisów prawa, której przedmiotem działania jest prowadzenie we własnym imieniu i na własny rachunek działalności polegającej na wydawaniu do dyspozycji i wykupie pieniądza elektronicznego oraz rozliczanie transakcji dokonywanych przy użyciu instrumentów pieniądza elektronicznego;
instrument pieniądza elektronicznego - urządzenie elektroniczne, na którym jest przechowywany pieniądz elektroniczny, w szczególności kartę elektroniczną zasilaną do określonej wartości;
karta płatnicza - kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu - także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu,
pieniądz elektroniczny - wartość pieniężną stanowiącą elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:
a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji,
b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość,
c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji,
d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne, Prawo bankowe
system autoryzacji i rozliczeń - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy agentem rozliczeniowym, akceptantami i wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych, w ramach których określa się wspólne zasady przyjmowania zapłaty przy użyciu elektronicznych instrumentów płatniczych i rozliczeń z tego tytułu

Aspekty instytucjonalne.
Zasady rozrachunków międzybankowych ustalone są przez prezesa Narodowego Banku Polskiego. Podstawowymi aktami prawnymi w tym zakresie są:

Dla funkcjonowania systemów płatności i rozrachunku najważniejszymi podmiotami są:
– Narodowy Bank Polski – polski bank centralny,
– Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (KIR) – odpowiedzialna za rozliczanie płatności detalicznych,
– Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA (KDPW) – odpowiedzialny za rejestrowanie
papierów wartościowych i rozliczanie transakcji zawartych na papierach wartościowych,
– Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) – odpowiedzialna za nadzór nad rynkiem kapitałowym.
Na podstawie art. 67 Prawa bankowego banki mogą tworzyć izby rozliczeniowe w celu wymiany
zleceń płatniczych oraz ustalania wzajemnych zobowiązań i należności wynikających z tych
zleceń. Zasady rządzące wymianą zleceń płatniczych za pośrednictwem KIR są określone w Regulaminie dokonywania czynności w zakresie rozliczeń. Regulamin ten określa zarówno wzajemne obowiązki KIR i banków, jak i harmonogram wymiany zleceń płatniczych w dwóch systemach obsługiwanych przez KIR: w systemie SYBIR (systemie rozliczeniowym opartym na nośnikach papierowych)i systemie ELIXIR (elektronicznym systemie rozliczeniowym).
Zasady współpracy miedzy bankami a ich klientami, szczególnie w zakresie rozliczeń zleceń
płatniczych, są uregulowane w umowach rachunku bankowego. W odróżnieniu od regulacji,
które obowiązywały w systemie scentralizowanym, banki mają obecnie możliwość swobodnego
kształtowania swoich stosunków z klientami, pod warunkiem że postanowienia umów nie będą
sprzeczne z aktami wyższego rzędu (ustawami i rozporządzeniami).

Funkcje nadzorcze w stosunku do publicznego obrotu papierami wartościowymi i działalności
giełdy, giełd towarowych, izb rozrachunkowych giełd towarowych oraz podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa maklerskie na rynku papierów wartościowych i rynku towarów giełdowych są wykonywane przez KPWiG, centralny organ administracji rządowej. KPWiG odpowiada w szczególności za zapewnienie przestrzegania reguł uczciwego obrotu i konkurencji, sprawnego funkcjonowania rynku papierów wartościowych oraz za przygotowywanie projektów aktów prawnych związanych z funkcjonowaniem tego rynku.

Rola NBP w systemie.
Funkcje Narodowego Banku Polskiego w dziedzinie systemu płatniczego określa art. 3 ust. 2
ustawy o Narodowym Banku Polskim. Składają się na nie: organizowanie rozliczeń pieniężnych oraz kształtowanie warunków niezbędnych do rozwoju systemu bankowego.
Nadzór nad systemami płatności
Rolę nadzorczą Narodowego Banku Polskiego nad systemami płatności w Polsce określa ustawa
o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz o zasadach nadzoru nad tymi systemami. Zgodnie z ta ustawą, Narodowy Bank Polski jest upoważniony do otrzymywania stosownych informacji od wszystkich operatorów systemów płatności. Do rozpoczęcia działalności przez nowy system niezbędna jest zgoda Prezesa NBP; podobnie wszelkie zmiany w zasadach funkcjonowania systemów musza być zatwierdzone przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Działalności w zakresie systemów rozliczeń i rozrachunku papierów wartościowych
Narodowy Bank Polski odgrywa ważną rolę w systemach rozliczeń i rozrachunku papierów
Wartościowych. NBP jest właścicielem i operatorem dwóch systemów rozrachunku papierów wartościowych
– systemu SKARBNET (dla bonów skarbowych) i
– systemu SEBOP (dla bonów pieniężnych NBP).



Rozliczenia pieniężne realizowane przez podmioty niebankowe.
Zgodnie z art. 63 Prawa bankowego, płatność może być zrealizowana albo gotówkowo,
albo przy użyciu instrumentów bezgotówkowych, w szczególności;
polecenia przelewu,
czeków rozrachunkowych,
polecenia zapłaty oraz
kart płatniczych.
Ustawa rozróżnia również czek gotówkowy i czek rozrachunkowy; pierwszy jest zaliczany do instrumentów rozliczeń gotówkowych, a drugi do instrumentów rozliczeń bezgotówkowych.
Płatności gotówkowe
Polski złoty ma następujące nominały:
– banknoty: 10; 20; 50; 100; 200;
– monety: 0,01; 0,02; 0,05; 0,10; 0,20; 0,50; 1; 2; 5.
Obecnie około 97% wartości gotówki w obiegu to banknoty.
Brakuje danych na temat liczby i wartości płatności gotówkowych. Posiadanie rachunku bankowego nie jest zjawiskiem powszechnym, dlatego wiele emerytur, rent, a nawet wynagrodzeń wypłaca się w gotówce. Duża liczba sklepów i punktów usługowych, szczególnie położonych poza dużymi miastami, nie akceptuje bezgotówkowych form płatności.
Płatności bezgotówkowe
Płatności bezgotówkowe obejmują w szczególności: polecenia przelewu, czeki rozrachunkowe,
polecenia zapłaty oraz karty płatnicze.
Polecenie przelewu
Polecenie przelewu jest głównym instrumentem płatności bezgotówkowych w Polsce. Ilościowo
stanowi ono 99% wszystkich transferów przetwarzanych przez KIR.
Czeki
Czek jako forma rozliczeń podlega uregulowaniom ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo
czekowe. W Polsce czek nigdy nie był szeroko stosowany jako forma rozliczeń pieniężnych, w ostatnim zaś okresie, wobec intensywnie rozwijającego się rynku kart płatniczych, jego znaczenie jeszcze bardziej zmalało.
W Polsce tylko bank może być trasatem czeku.
Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi do obciążenia
rachunku wystawcy kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi lub osobie wskazanej na czeku.
Czek rozrachunkowy umożliwia wyłącznie przekazanie kwoty umieszczonej na czeku z rachunku dłużnika na rachunek okaziciela lub osoby wskazanej na czeku, bez możliwości wypłaty w gotówce. Rola czeku rozrachunkowego jako formy rozliczeń z porównaniu z poleceniami przelewu jest niewielka. Czek może być przedstawiany do zapłaty w dowolnym banku, ale musi być dostarczony do trasata.
Polecenie zapłaty.
Polecenie zapłaty zostało wprowadzone przez Narodowy Bank Polski w październiku 1997 r.,
a pierwszych transakcji dokonano w lipcu 1998 r. Zgodnie z Prawem bankowym, przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest dopuszczalne pod warunkiem:
– posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków w bankach, które zawarły porozumienie
w sprawie stosowania polecenia zapłaty,
– udzielenia wierzycielowi przez dłużnika upoważnienia do obciążania rachunku dłuznika
w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań
– zawarcia umowy w sprawie stosowania polecenia zapłaty miedzy wierzycielem a bankiem.
Tę formę stosuje się do płatności nie przekraczających równowartości 1.000 euro w przypadku
osób fizycznych oraz 10.000 euro w przypadku osób prawnych.
Instrumenty pocztowe
Poczta Polska jest upoważniona do wykonywania niektórych czynności rozliczeniowych,
m.in. realizacji przekazów pocztowych, przyjmowania wpłat na rachunki bankowe oraz wypłat
emerytur i rent. Podstawowa sieć placówek Poczty obejmuje około 7.600 urzędów. Jedynie urzędy wyższego stopnia mają rachunki w bankach. Rachunki te obsługują rozliczenia dokonywane zarówno w urzędach wyzszego stopnia, jak i w wielu mniejszych urzędach.
Przekaz pocztowy jest stosowany w celu przekazywania Środków między osobami nie mającymi
rachunków bankowych. W takim przypadku jeden urząd pocztowy przyjmuje wpłatę gotówkową
(wraz z prowizją), a drugi wypłaca ją otrzymującemu. Operacja ta jest realizowana poza systemem bankowym. W przypadku wpłat na rachunki bankowe urząd pocztowy przesyła zlecenia wpłat na ogólną kwotę wszystkich otrzymanych instrukcji do oddziału banku, w którym ma swój rachunek bieżący. Bank rozlicza to zlecenie za pośrednictwem KIR, tak jak w przypadku każdego innego klienta.
Przy wypłatach emerytur i rent oddziały okręgowe Narodowego Banku Polskiego prowadzące
rachunki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) przekazują określone kwoty pośrednictwem
KIR na rachunki rejonowych urzędów pocztowych (jest ich kilkadziesiąt w kraju). ZUS dostarcza indywidualne dokumenty dotyczące beneficjentów bezpośrednio do urzędów pocztowych, co oznacza, że po otrzymaniu informacji z ZUS mogą one niezwłocznie rozpocząć dokonywanie poszczególnych wypłat.

Karty płatnicze
Spośród bezgotówkowych form płatności w Polsce najbardziej dynamicznie rośnie wykorzystanie kart płatniczych. Ostatnie lata przyniosły zarówno znaczny wzrost liczby kart w obiegu, jak i liczby operacji dokonanych przy ich użyciu.
(art. 4.pkt.4,5 Prawo bankowe)
4. karta płatnicza - kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu - także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu,
5. pieniądz elektroniczny - wartość pieniężną stanowiącą elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:
a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji,
b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość,
c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji,
d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne,
W ustawie „O elektronicznych instrumentach płatniczych” przyjęto definicję karty płatniczej z ustawy prawo bankowe (art2 pkt 7)

Rodzaje kart płatniczych
Karta płatnicza jest kategorią już uniwersalną, biorąc pod uwagę powszechne jej stosowanie w życiu codziennym. Stosując syntetyczny podział można wyróżnić;
Karty bankowe, ich wydawcami są banki
Karty niebankowe, (kupieckie, lojalnościowe) wydawane przez sieci sklepów, koncerny paliwowe itp.
Karta płatnicza jest jednym z instrumentów płatniczych, tj. narzędziem za pośrednictwem którego dokonywana jest płatność. Służy ona głównie do dokonywania płatności detalicznych. System rozliczania kart płatniczych jest zatem jednym z systemów płatności detalicznych, który w odróżnieniu od niektórych innych systemów przede wszystkim wyróżnia się stosowanym instrumentem płatniczym.
Karta bankomatowa służy wyłącznie do wypłaty gotówki z bankomatu.
Karta płatnicza daje możliwość, oprócz wypłaty gotówki, dokonywania płatności w punktach handlowo-usługowych honorujących karty danego wydawcy i to nie tylko na terenie danego kraju (karta o zasięgu krajowym), ale w wielu rejonach świata (karta o zasięgu międzynarodowym). Lub inaczej określając są bezgotówkowym instrumentem płatności, inicjującym bezgotówkowy transfer płatności pomiędzy dwoma rachunkami bankowymi.
Istnieje wiele rodzajów kart, które dzieli się w zależności od przyjętego kryterium klasyfikacji. Podstawowym kryterium jest sposób regulowania płatności, który dzieli karty na:
kredytowe,
obciążeniowe
debetowe

Karty kredytowe umożliwiają posiadaczowi karty dokonywanie płatności bezgotówkowych na podstawie umowy kredytu bez konieczności posiadania bieżących środków na rachunku bankowym. Zaciągnięty kredyt spłaca się na zasadach ustalonych wcześniej przez bank wydający kartę (posiadacz karty może spłacić najpierw część kredytu, ale wtedy bank pobiera odsetki). Bank ustala limit kredytowy, do którego wysokości posiadacz karty może dokonywać płatności w punktach handlowo-usługowych. Wydanie karty jest uzależnione od wysokości dochodów konsumenta. Często nie jest wymagane posiadanie przez klienta rachunku oszczędnościowo- rozliczeniowego w danym banku.
Karty obciążeniowe (charge) są to karty z odroczonym terminem płatności. Mają one podobne cechy co karty kredytowe, z tą tylko różnicą, że zaciągnięty kredyt spłaca się w całości raz w miesiącu (kredyt krótkoterminowy). Karty te najczęściej wydaje się na podstawie istniejącego rachunku bankowego. Na podstawie ilości środków przelewanych co miesiąc na ten rachunek, bank ustala miesięczny limit wydatków. Na koniec każdego miesiąca bank obciąża równowartością wydanej kwoty rachunek posiadacza karty.
Karty debetowe różnią się znacznie od omawianych wyżej kart kredytowych i obciążeniowych, gdyż w zasadzie nie umożliwiają uzyskania kredytu. Działają one na podstawie istniejącego rachunku bankowego, a posiadacze takich kart mogą się nimi posługiwać tylko do wysokości salda na rachunku. W przypadku przekroczenia tego salda bank pobiera wysokie odsetki karne. Powyższy podział uwzględnia jedynie karty płatnicze, które posiadają dodatkowo zazwyczaj funkcje wypłaty gotówki z bankomatu.
Kart bankomatowe Banki wydają również karty służące wyłącznie do wypłaty gotówki z bankomatu- karty bankomatowe. Nie umożliwiają one natomiast dokonywania bezgotówkowych płatności w punktach handlowo-usługowych.
Karty kupieckie (retailer cards karty lojalnościowe) wydają głównie hipermarkety (np. Geant, Carrefour). Nie są one traktowane jako karty płatnicze, ponieważ wydawca jest jedynym zaangażowanym kupcem (karty nie mogą być wykorzystywane poza siecią emitenta).

Rynek kart płatniczych.
Rozwój rynku kart płatniczych w każdym kraju można scharakteryzować na
podstawie analizy kilku kluczowych elementów:
Uwzględniając podział kart ze względu na sposób realizowania nimi płatności, na koniec 2002 r. struktura kart kształtowała się następująco: karty debetowe stanowiły 89,1%, karty obciążeniowe 6,1%, a karty kredytowe 4,8% wszystkich wydanych kart, co przedstawia wykres 3. Karty debetowe znalazły się w ofercie 30 banków, karty obciążeniowe proponowało 20, a karty kredytowe 9 banków. W posiadaniu użytkowników znalazło się 15 mln kart debetowych, ponad milion kart obciążeniowych i 827 tys. kart kredytowych. Dominacja kart debetowych jest aktualnie cechą charakterystyczną polskiego rynku. Karty tego rodzaju zdominowały rynek nie tylko pod względem liczby, ale także wolumenu transakcji. W 2002 r. zrealizowano tymi kartami ponad 417,7 mln transakcji, co stanowiło 89,7% wszystkich transakcji kartami, o wartości ponad 96,4 mld złotych.
W 2002 r. kartami zrealizowano ogółem 465,9 mln transakcji. Na wielkość tą
składają się zarówno bezgotówkowe płatności w punktach handlowo-usługowych, jak również operacje wypłaty gotówki za pośrednictwem bankomatów i kas banków. W omawianym okresie posiadacze kart zrealizowali 347,8 mln transakcji w bankomatach i kasach banków, co stanowi ok. 74,7% wszystkich transakcji kartami, oraz 118,1 mln transakcji w punktach handlowo-usługowych (25,3% wszystkich transakcji).
Bankomaty
Na koniec 2002 r. posiadacze kart mogli wypłacać gotówkę w 7145 bankomatach rozmieszczonych na terenie całego kraju. W odniesieniu do roku 2001 liczba bankomatów wzrosła o 10,3%. Wiele z funkcjonujących obecnie na rynku bankomatów to urządzenia wielofunkcyjne, z których posiadacze kart mogą korzystać przez całą dobę. Chociaż z roku na rok liczba bankomatów w Polsce systematycznie wzrasta, to jednak należy zaznaczyć, że ich rozmieszczenie na terenie całego kraju jest bardzo nierównomierne.
Polska a inne kraje europejskie.
Tabela; Karty płatnicze i kredytowe w Polsce i wybranych krajach UE (2002)

Systemy płatności rozliczające transakcje kartami płatniczymi
W Polsce funkcjonują trzy odrębne systemy rozliczające transakcje kartami płatniczymi wydanymi przez polskie banki, dokonane przez ich posiadaczy na rynku krajowym:
Krajowy System Rozliczeń (KSR), będący własnością spółki PolCard S.A.,
Europay Domestic Clearing and Settlement System (EDCSS), prowadzony przez organizację MasterCard Europe
VISA National Net Settlement System (VNNSS), będący własnością organizacji VISA INTERNATIONAL.
W przypadku transakcji dokonanej przez posiadacza polskiej karty płatniczej za granicą lub kartą płatniczą wydaną za granicą w Polsce, jej rozliczenie nastąpi w systemie międzynarodowym tej organizacji, w której zrzeszony jest bank wydawca karty. Systemy będące własnością organizacji VISA National Net Settlement System (VNNSS), będący własnością organizacji VISA INTERNATIONAL i MasterCard Europe rozliczają wyłącznie transakcje dokonane kartami płatniczymi własnych organizacji, natomiast KSR rozlicza transakcje dokonane wszystkimi rodzajami kart płatniczych, wydanymi przez polskie banki.
Wszystkie trzy systemy krajowe działają na bazie wielostronnej kompensaty należności i zobowiązań uczestników i korzystają z tego samego pośrednika rozliczeniowego, jakim jest jeden z banków komercyjnych, który z kolei rozlicza otrzymane z ww. systemów kwoty netto za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. Tak więc systemy rozliczeń kart płatniczych w Polsce charakteryzują się zaangażowaniem dwóch pośredników rozliczeniowych przed dokonaniem finalnego rozrachunku w systemie SORBNET w Centrali NBP (na sesjach rozrachunkowych KIR S.A.). Zaletą takiego systemu jest dokonanie rozliczenia pomiędzy uczestnikami w pieniądzu banku centralnego, a nie poprzez ich rachunki w banku rozliczeniowym.