Postać Józefa Piłsudskiego wzbudza wiele kontrowersji. Narosłe wokół niej mity czasem trudno odróżnić od prawdy. Nie ulega wątpliwości, że był jedną z najbardziej wpływowych postaci dwudziestolecia międzywojennego

PIŁSUDSKI JÓZEF KLEMENS, pseudonim Wiktor, Mieczysław urodził się 5 grudnia 1867 roku w Zułowie na Litwie. Rodzina należała do najstarszych, zamożnych rodów szlachty litewskiej. Dzieciństwo Józefa Piłsudskiego upływało więc w dostatku i beztrosce. Jednakże w skutek nierozważnych inwestycji majątek pochłonęły długi, a gdy w 1874 roku pożar strawił dwór i okazało się, że na usunięcie zniszczeń brak pieniędzy, Piłsudscy musieli przenieść się do Wilna, gdzie Józef rozpoczął naukę w gimnazjum rządowym. Postępujące zubożenie rodziny próbowano uzasadnić represjami carskimi, które spadły na ojca za udział w powstaniu styczniowym. W świetle źródeł historycznych prawda wygląda bardziej prozaicznie. Bez wątpienia jednak atmosfera domu rodzinnego, przesycona duchem patriotyzmu, odcisnęła piętno na osobowości Piłsudskiego.

Piłsudski dorastał w okresie przełomu. Starsza generacja, przygnębiona klęską powstania styczniowego, nastawiona była raczej na pielęgnowanie polskich tradycji. Młode pokolenie niechętnie przyjmowało te pełne rezygnacji postawy, stąd też w początkach lat 80. XIX wieku powstały młodzieżowe organizacje konspiracyjne. Piłsudski wstąpił do jednej z nich, lecz nie wykazywał się szczególną aktywnością w pracach tajnego kółka.

W tym czasie, wskutek represji popowstaniowych, jak i dokonujących się wówczas przemian gospodarczych i społecznych, postępował szybko proces ubożenia ziemiaństwa. Szlachetnie urodzeni coraz częściej stawali przed koniecznością podejmowania pracy zawodowej, toteż po ukończeniu gimnazjum w roku 1885 Piłsudski zdecydował się na studia medyczne.
W trakcie studiów uniwersyteckich nawiązał kontakty z rosyjskimi narodnikami. Konspiracja wileńska związała się z terrorystyczną frakcją Narodnej Woli, która w roku 1887 postanowiła przeprowadzić zamach na cara rosyjskiego Aleksandra III. Spiskowców aresztowano, a Piłsudskiego skazano na pięć lat zesłania na Syberię. Po odbyciu kary w1892r. Piłsudski powrócił do Wilna, gdzie znowu związał się z konspiracją. Lata zesłania wycisnęły swe piętno na psychice młodego człowieka. Przede wszystkim to właśnie tam nawiązał kontakty z prawdziwymi rewolucjonistami. Rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, zajmując się redakcją i drukiem pisma „Robotnik” w latach 1894–1900. Od 1895 był członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), a w praktyce przywódcą partii. Należał do zdolnych organizatorów i publicystów, nie interesowały go kwestie doktrynalne, opowiadał się za łączeniem haseł socjalistycznych z postulatem niepodległości Polski, traktując wyzwoleńcze ruchy narodów ujarzmionych przez Rosję jako główną siłę rewolucyjną, zdolną zniszczyć carat.
W 1900 roku policja wpadła na trop tajnej drukarni i Piłsudski znalazł się w więzieniu, skąd zdołał zbiec do Galicji, gdzie przygotowywał plany niepodległej insurekcji. W trakcie wojny na Dalekim Wschodzie udał się do Tokio w VII 1904r, gdzie bezskutecznie starał się nakłonić Japonię do poparcia ewentualnego powstania polskiego w zaborze rosyjskim.

Po wybuchu rewolucji w Rosji (1905) powstańcze koncepcje Piłsudskiego i jego zwolenników („starzy”) spotkały się z krytyką części działaczy partii („młodzi”), opowiadających się za walką o obalenie caratu, prowadzoną wspólnie z partiami rosyjskimi. Piłsudski nie został wybrany do nowego CKR (VI 1906), stając jedynie na czele Wydziału Spiskowo-Bojowego, kierującego Organizacją Bojową PPS. Na IX Zjeździe w XI 1906r. linia polityczna „starych” poniosła klęskę, toteż opuścili oni szeregi partii, powołując tzw. PPS-Frakcję Rewolucyjną. Piłsudski nie wszedł początkowo do jej władz, koncentrując się na Organizacji Bojowej, która miała mu posłużyć do tworzenia kadry wojskowej dla przyszłego powstania. W miarę wygasania rewolucji i nasilających się represji aktywność Organizacji Bojowej zanikła, jednakże Piłsudski (od 1909 członek CKR PPS-Frakcji Rewol.) nadal przywiązywał główną wagę do działalności paramilitarnej, inspirując założenie 1908 we Lwowie tajnego Związku Walki Czynnej (z zadaniem szkolenia oficerów i podoficerów). Piłsudski przypuszczał, iż w razie wojny europejskiej armia rosyjska wycofa się bez walki z terenów na lewym brzegu Wisły, umożliwiając wkroczenie na te ziemie kadrowych oddziałów polskich z Galicji, które wzbudzą patriotyczny entuzjazm mas i staną się zalążkiem ogólnonarodowej armii. Realizując te plany Piłsudski organizował w Galicji Związki Strzeleckie, w 1912 doprowadził do utworzenia Polskiego Skarbu Narodowego, a następnie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która mianowała Piłsudskiego Komendantem Głównym wszystkich polskich sił wojskowych.

W toczącym się w polskim życiu politycznym sporze orientacyjnym Piłsudski zajmował stanowisko zdecydowanie antyrosyjskie (Rosję uważał za głównego wroga niepodległości Polski), nastawiając się na taktyczną współpracę z państwami centralnymi, głównie z Austro-Węgrami. W chwili rozpoczęcia I wojny światowej w VIII 1914r. Piłsudski rozpowszechnił nieprawdziwą wiadomość o ukonstytuowaniu się w Warszawie Rządu Narodowego, deklarując podporządkowanie się jego władzy, co miało na celu podniesienie autorytetu formacji strzeleckich, które 6 VIII wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego z zamiarem wywołania powstania antyrosyjskiego. Akcja ta nie udała się, a niechęć objawiona przez ludność Kielecczyzny wobec strzelców zaowocowała u Piłsudskiego i jego otoczenia trwałym uczuciem pogardy wobec społeczeństwa, co stało się w przyszłości podłożem charakterystycznego dla tego środowiska elitaryzmu.

Niepowodzenie planów powstańczych uzależniło Piłsudskiego od Naczelnego Komitetu Narodowego, który objął polityczne zwierzchnictwo nad Legionami Polskimi. Piłsudski został dowódcą 1 pułku (od 1915 dowódca I Brygady), odnosząc kilka efektownych zwycięstw na froncie rosyjskim. Jednocześnie powołał w VIII 1914r. tajną Polską Organizację Wojskową (dla prowadzenia wywiadu i dywersji na tyłach armii rosyjskiej). Żołnierze obu formacji stali się zalążkiem powstającego w okresie I wojny światowej obozu politycznego (piłsudczycy), traktującego Piłsudskiego jako wodza, którego decyzje nie podlegają dyskusji.

W VII 1916 Piłsudski odszedł z Legionów, stopniowo porzucając koncepcję wiązania losów sprawy polskiej ze zwycięstwem państw centralnych. Ostateczne zerwanie z tą polityką nastąpiło w VII 1917 („kryzys przysięgowy”), kiedy doszło do aresztowania Piłsudskiego przez Niemców, a POW przeszła do działań antyniemieckich. Wydarzenia te umocniły autorytet Piłsudskiego, który stał się w oczach społeczeństwa symbolem konsekwentnych starań niepodległościowych, skierowanych przeciwko wszystkim zaborcom. Dzięki tej reputacji Piłsudski po uwolnieniu z Magdeburga przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej (14 XI 1918), a 22 XI 1918r. objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa, sprawując jednocześnie naczelne dowództwo sił zbrojnych. W pierwszych miesiącach niepodległości dążył do zjednoczenia wszystkich sił i powołania rządu koalicyjnego, sam zaś akcentował swą ponadpartyjność i nie stworzył własnej organizacji. Przekonawszy się, iż rządy lewicy (gabinety I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) przeszkadzają w konsolidacji, porozumiał się z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu I. Paderewskiego w I 1919r.

Po wyborach parlamentarnych w II 1919r. Sejm Ustawodawczy powierzył Piłsudskiemu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika Państwa, ograniczył jednak zakres jego władzy. Pomimo to Piłsudski zachował wpływ na skład kolejnych rządów i jego decyzje stanowiły główny czynnik w kwestiach polityki zagranicznej. Jego plany przewidywały oderwanie od Rosji zachodnich ziem byłego imperium i stworzenie tam systemu państw narodowych, przyjaznych wobec Polski (program federacyjny). Zamierzenia te, przyjęte z rezerwą lub niechęcią przez większość polityków litewskich, ukraińskich i białoruskich, wywołały zdecydowany opór Rosji, co doprowadziło do długotrwałej wojny (wojna polsko-bolszewicka 1919–1921). Na płaszczyźnie militarnej zakończyła się ona zwycięstwem Polski, natomiast plany polityczne Piłsudskiego okazały się niepowodzeniem (traktat ryski 1921).
Fiasko programu wschodniego spowodowało osłabienie pozycji Piłsudskiego, a uchwalona w 1921 konstytucja (Konstytucja marcowa) ograniczyła kompetencje głowy państwa do zadań czysto reprezentacyjnych. W tej sytuacji Piłsudski zdecydował się nie wystawiać swej kandydatury w wyborach prezydenckich w 1922, a w 1923 zaś zrzekł się wszelkich funkcji państwowych i zamieszkał w Sulejówku. Lata 1923–26 wykorzystał dla utrwalenia wspólnoty legionowo-peowiackiej oraz poszerzenia swych wpływów, zapewniając sobie poparcie części organizacji kombatanckich, stronnictw lewicy parlamentarnej oraz ugrupowań demokratycznej inteligencji. Jednocześnie prowadził ożywioną akcję propagandową na rzecz swego powrotu do władzy, krytykując wady i wynaturzenia demokracji parlamentarnej oraz występując w roli obrońcy honoru armii, który nie może zgodzić się na wciąganie wojska do rozgrywek politycznych. Winą za dziejące się w Polsce nieprawości obciążał ugrupowania nacjonalistyczne prawicy i centrum (blok Chjeno-Piasta), toteż wykorzystując fakt kolejnego objęcia władzy przez tę koalicję w V 1926, dokonał przy pomocy wojska zbrojnego zamachu stanu ( przewrót majowy), popartego przez partie lewicowe.

Po przewrocie majowym Piłsudski nie objął urzędu prezydenta i nie zniósł konstytucji, natomiast stworzył rodzaj stanu wyjątkowego, w którego ramach jego osoba stała ponad obowiązującym prawem. Odcinając się od dotychczasowych sprzymierzeńców z obozu lewicy parlamentarnej, przedstawiał się jako przeciwnik radykalnych zmian społecznych („rewolucja bez rewolucyjnych konsekwencji”), zwolennik silnego i sprawnego państwa oraz daleko idącej modyfikacji ustroju parlamentarnego — poprzez zniwelowanie roli partii politycznych oraz ograniczenie uprawnień ciał ustawodawczych (sanacja). W latach 1934–35 zaaprobował przygotowany przez W. Sławka i innych projekt nowej ustawy konstytucyjnej (Konstytucja kwietniowa), wprowadzającej w Polsce system prezydencki. Występował zaś przeciw dążeniom do przebudowy struktur państwowych w duchu totalitarnym.

W 1926–30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia politycznego zaplecza obozu sanacyjnego (m.in. poprzez utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) oraz do osłabienia opozycji, stosując metodę kompromitowania i ośmieszania przeciwników, wykazywania ich bezsiły i moralnego staczania się, sporadycznie sięgał też po środki fizycznej przemocy. Po zwycięskich dla sanacji wyborach parlamentarnych w 1930r. („wybory brzeskie”) zaczął odsuwać się od bezpośrednich decyzji w sprawach państwowych, cedując większość z nich na swych najbliższych współpracowników („grupa pułkowników”). Wyjątek stanowiły kwestie polityki zagranicznej — realizował tu tzw. politykę równowagi, a także sprawy obronności, gdzie jednak jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych skoncentrował się na rozstrzyganiu kwestii personalnych (awanse i nominacje oficerskie), zaniedbując prace operacyjne i przygotowanie planu mobilizacji na wypadek wojny.

Mimo starzenia się i pogarszającego się zdrowia Piłsudski zachował do końca wpływ na skład personalny elity rządzącej, jednak stworzony przezeń system władzy opierał się bardziej na relacjach międzyludzkich niż na rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych. Proces przemian ustrojowych rozpoczął się w chwili (1933–35), gdy Piłsudski utracił już zaufanie do części swych współpracowników, którym w przyszłości zabrakło autorytetu, aby wcielić w życie postanowienia Konstytucji kwietniowej. Choroba negatywnie wpływała na nastrój i stan emocjonalny Marszałka, któremu coraz częściej zdarzały się chwilowe utraty świadomości i ataki agresji. Dopiero w kwietniu 1935r. Piłsudski zgodził się na badania. 12 maja 1935 roku Józef Piłsudski zmarł na raka wątroby.

Rosnące wątpliwości Piłsudskiego co do uzdolnień jego ewentualnych następców sprawiły, iż nie rozstrzygnął on jednoznacznie problemu sukcesji, a po jego śmierci obóz sanacyjny pogrążył się w konfliktach wewnętrznych, które przekreśliły znaczenie przeprowadzonej w 1935 reformy konstytucyjnej.