Epoka lodowcowa w Polsce i jej pozostałości

Epoki lodowcowe były okresami, kiedy duże połacie Ziemi pokrywały grube płaty lodu. Każda epoka trwała przez tysiąclecia. Pomiędzy nimi były okresy ocieplenia.

Czwartorzęd jest to młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na 2 epoki: wczesną — plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i późną — holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 11 tys. lat. W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń (glacjał) i ociepleń (interglacjał) objęło glob ziemski w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynentalne.

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce. Jednym z obszarów powstania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu, lodowiec (=to nagromadzenie lodu pozostające w ciągłym, powolnym ruchu; powstaje powyżej linii wiecznego śniegu, gdy masa śniegu zmienia się w lód lodowcowy w wyniku presji wywieranej, przez nadległewarstwy; lodowiec przesuwa się aż do momentu przekroczenia linii wiecznego śniegu, poniżej której następuje jego topnienie, a w efekcie powolny zanik) – lądolód (=lodowiec kontynentalny, to pokrywa lodowa pokrywająca znaczną część kontynentu lub dużej wyspy, tworząca wypukłą czaszę o krzywiźnie prawie niezależnej od kształtu podłoża; lądolód porusza się od najwyższego punktu we wszystkich kierunkach) – nasuwał się na obszary dzisiejszej Polski.

Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu Skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór, w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się
lokalne lodowce górskie, o czym świadczą cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw.

W Polsce wyróżnia się, co najmniej trzy zlodowacenia (= tworzenie się lądolodów pokrywających znaczne obszary powierzchni Ziemi): południowopolskie (Sanu), środkowopolskie (Odry i Warty), północnopolskie (Wisły).

Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów oraz pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju.

Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego, formy lodowcowe są bardzo dobrze zachowane. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną (=rzeźba, obszar, krajobraz, cechująca się dominacją form terenu pochodzących z ostatniego zlodowacenia; charakteryzuje się przewagą wysoczyzn zbudowanych z moreny, oddzielonych od siebie rynnami polodowcowymi, wyżłobionymi przez wody lodowcowe, wypełnionymi często jeziorami; częste są kemy, ozy oraz zagłębienia wytopiskowe (oczka polodowcowe)). Natomiast na terenie nizin środkowopolskich rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona, powstał teren równinny o rzeźbie staroglacjalnej (=rzeźba, obszar, krajobraz cechująca się przewagą form i osadów polodowcowych, pochodzących nie z ostatniego, lecz z poprzednich zlodowaceń; powstałe wtedy formy glacjalne podlegały niszczeniu i ewolucji w trakcie okresu międzylodowcowego, w okresie ostatniego zlodowacenia; obszar zbudowany jest głównie z osadów glacjalnych i glacifluwialnych (osadzonych przez wody lodowcowe); w krajobrazie przeważają równiny urozmaicone niskimi garbami o łagodnych formach, oddzielone od siebie pradolinami; cechą charakterystyczną jest brak jezior).

Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim są moreny czołowe (=usypywane wały, pagóry morenowe w czasie postoju lądolodu u jego czoła; materiał budujący to glina zwałowa, piaski, żwiry, głazy narzutowe różnej wielkości), które mają wygląd wałów lub wzgórz ciągnących się zwykle wzdłuż czoła lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego: Wieżyca (329m), Dylewska Góra (312m), Szeskie Wzgórza (309m).

Na północ od moren czołowych znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny dennej (=to masa gliniasto - gruzowa, którą przesuwający się lodowiec żłobi podłoże i w efekcie pogłębia dolinę; dlatego też z pierwotnie V - kształtnych górskich dolin rzecznych powstają doliny o przekroju litery U; przeobrażone przez lodowiec doliny mają strome zbocza i wklęsłe dna). Natomiast na południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe (=rozległe pola piasków, powstałe, gdy wody wypływające spod lądolodu oraz pochodzące z topnienia jego czoła wypłukiwały z moren czołowych piasek). Do najbardziej znanych sandrów należą: Augustowski, Tucholski (Brdy).

Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe (=formy powierzchniowe Ziemi, powstające pod powierzchnią lodowca na skutek erozji wód podlodowcowych; tworzą ciąg zagłębień o różnych rozmiarach i głębokościach, nawiązujący do biegu i siły erozyjnej rzeki podlodowcowej; po ustąpieniu lodowca rynny polodowcowe są wypełnione martwym lodem, co zapobiega zasypaniu przez morenę denną lub piaski sandrowe; po wytopieniu lodu najniższe części zajmują jeziora rynnowe). Rynny polodowcowe są powszechne w północnej i środkowej Polsce. Do jezior rynnowych należą m.in.: Jeziorak, Gopło, Wigry, Jezioro Raduńskie. Obok rynien polodowcowych powstały w zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości (Śniardwy i Mamry).

Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują również specyficzne formy krajobrazu polodowcowego: drumliny (=zespoły wydłużonych wzgórz ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca; okolice Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim; wskazują kierunek posuwania się lądolodu), ozy (=wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane z piasków i żwirów, na przykład koło Mrągowa, w okolicach Poznania), kenny (=okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków. Są to formy akumulacyjne, utworzone przez lodowiec i wody polodowcowe).

Do form erozyjnych, utworzonych przez wody wypływające spod lodowca, zaliczamy: pradoliny (=szerokie doliny o płaskim dnie; największe: Warszawsko -berlińska, Toruńsko – eberswaldzka, Wrocławsko – magdeburska), wysoczyzny (=obszary moreny dennej pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami; powstały po wytopieniu się lodowca).

Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe wykorzystywane w budownictwie, w przemyśle ceramicznym

Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce: nachylenie obszaru z południowego–wschodu ku północnemu – zachodowi, zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju), równoleżnikowa pasowość rzeźby, (= występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych), rzeźba wysokogórska na południu kraju (2,5% powierzchni), rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.