Erich Fromm twierdzi, że sumienie odzywa się w człowieku dopóty, dopóki nie „zatracił on siebie”. Skomentuj ten sąd odwołując się do kilku utworów.

Erich Fromm twierdzi, że sumienie człowieka jest dla niego wskazówką dotycząca tego, jak powinien żyć, aby było to zgodne z nim samym, aby pod koniec swojego życia mógł być z dumny z tego, co osiągnął. Jego życie nie było bezproduktywne i zmierzało do ciągłego ulepszania siebie i kształcenia charakteru. Jest również „kołem ratunkowym” dla ludzi, którzy schodzą z tej ścieżki i występując przeciw swojemu sumieniu – a jednocześnie – przeciw sobie. Jest to czynnik, który - jeśli potrafimy go słuchać – czyni nas ludźmi w najlepszym znaczeniu tego słowa. Odwołanie do tej tezy można znaleźć w wielu utworach literackich w każdej z epok, gdyż jest to temat, który poruszał ludzi od dawna, od kiedy zyskał on świadomość i moralność.

Sumienie odzywa się bardzo często, kiedy ktoś robi coś wbrew niemu. Daje mu wyraźne – z początku – znaki. Nie lubi jednak być ignorowane lub zagłuszane innymi myślami – odchodzi wtedy z kąt, odzywa się coraz ciszej, dopóki całkowicie nie milknie uważając, że skoro ono nic nie zaradziło nic już nie pomoże. Taki przykład wyraźnie jest widoczny w „Makbecie” W. Szekspira. Główny bohater – wierny, oddany i lojalny swemu władcy staje nagle przeciw niemu. Zabija go, lecz potem przez sumienie – wydaje się – reflektuje i żałuje tego, co zrobił, lecz tylko przez chwilę. Sumienie, które zdołało przez chwilę dojść do głosu znów zostaje odsunięte na dalszy plan i zostaje zagłuszone na zawsze. Dla Makbeta nie było już żadnego ratunku, jego wola pozostania dobrym i prawym człowiekiem została przezwyciężona przez chciwość władzy i wpływ Lady Makbet. O negatywnym wpływie osób trzecich na kształtowanie naszej świadomości moralnej pisze także Erich Fromm twierdząc, że jednym z powodów tego, że nie potrafimy słuchać samych siebie – a w rezultacie także swojego sumienia – ponieważ wolimy słuchać opinii innych ludzi i tym się kierować, zamiast własnymi odczuciami. Przez to właśnie zagłuszone sumienie Makbet zupełnie zatracił siebie i w rezultacie nie potrafił go usłyszeć – lub nawet bał się, co mogłoby mu ono podpowiedzieć. Ludzie spychają swoją moralność na samo dno najczęściej wtedy, kiedy wiedzą dobrze, że czynią źle, ale z jakiś powodów nie mogą tego zmienić. Wtedy właśnie – z obawy przez wyrzutami sumienia – po prostu stają się na nie głusi. Takim przykładem może być Sonia Marmieładowa – postać wykreowana przez Fiodora Dostrojewskiego – kobieta, która wykonuje „najstarszy zawód świata” i choć doskonale zdaje sobie sprawę z wagi i konsekwencji swoich czynów, nie czyni nic, aby zmienić swój styl życia. Być może nawet słyszała głos swojego sumienia – w końcu zdawała sobie sprawę, że czyni źle – ale świadomie nie zwracała uwagi na jego głos, a przynajmniej nie robiła nic, aby zniknął.

Przykład Sonii o wiele wyraźniej niż Makbeta obrazuje, że sumienie próbuje nas ratować i naprowadzić na prawidłową ścieżkę. Duński rycerz, a późniejszy król, po krótkiej chwili refleksji na temat swojego czynu znów zstąpił na niewłaściwą drogę, aby już nigdy z niej nie powrócić. U Sonii świadomość złego postępowania była przez cały czas aktywna, można by powiedzieć, że stąpając po złej ścieżce, wciąż spoglądała w stronę tej właściwej, aby nie zgubić jej z oczu. Myślę, że te dwa fragmenty są przykładem na to, że każdy człowiek rodzi się z sumieniem i u każdego jest ono równie silne, dlatego tylko od niego zależy, czy będzie potrafił go słuchać i żyć z nim w zgodzie, czy zatraci się zupełnie gubiąc z oczu ścieżkę, która powinien podążać.