Synonimy i antonimy

SYNONIMY

W przypadku wyrazów wieloznacznych mówimy i jednym wyrazie i wielu jego znaczeniach. W przypadku wyrazów bliskoznacznych sytuacja jest odwrotna. Mamy bowiem kilka wyrazów, ale znaczenia ich są takie same lub podobne, bliskie. Niektóre pary wyrazów mają znaczenie identyczne. Jeżeli jeden z wyrazów jest wyrazem obcym, a drugi jest jego ścisłym odpowiednikiem w języku polskim, mówimy wtedy o wyrazach jednoznacznych lub dubletach np. lingwistyka – językoznawstwo, auto – samochód, speleologia – jaskinioznawstwo. Wyrazy te mają identyczny zakres i treść.

Synonimy są najliczniejszą grupą wyrazów o podobnym, bliskim znaczeniu, nazywamy je więc wyrazami bliskoznacznymi.
• Wiatr: wicher, wichura, tajfun, orkan;
• Niepogoda: słota, szaruga, plucha, chlapa;

Mimo bliskości znaczenia wyrazy te różni natężenie cechy lub subiektywna postawa mówiącego względem treści wypowiedzi. Synonimy różnią się odcieniem znaczeniowym oraz barwą uczuciową. Mogą one być negatywnie nacechowane (-), neutralne lub pozytywne (+) – są to zatem synonimy emocjonalne.
• (-) konował – lekarz
• (-) wyciągnąć kopyta – umrzeć
• kumpel – (+) kolega, przyjaciel, kompan
• (-) starszy, stary – ojciec – (+) tatuś, papa, tatko
• (-)staruch, próchno – starzec – (+) dziadek, dziadziuś, dziadzio
• (-) łapa – ręką
• (-) paplać, bełkotać – mówić – (+) wyrażać się
• (-) pochłaniać, pożerać – jeść – (+) spożywać, konsumować.

Spotykamy się również z synonimami regionalnymi np. ziemniaki = kartofle = pyry = grule. Zarówno synonimy emocjonalne, jak również regionalne są to synonimy stylistyczne. Niektóre synonimy mają ograniczony zakres łączenia się z innymi wyrazami, tzn., że piwne mogą być tylko oczy, a kasztanowe włosy – uniwersalnym wyrazem będzie brązowy.
• DUBLETY – wyrazy o takich samych definicjach;
• Synonimy:
o Wyrazy różniące się jakąś cechą znaczeniową,
o Wyrazy różniące się przynależnością do określonego stylu,
o Wyrazy o ograniczonej i odmiennej łączliwości.

Przykłady
Skłamać = wyssać z palca
Palec Boży = opatrzność
Kula u nogi = piąte koło u wozu

ANTONIMY

Są to wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, a kontrast znaczeniowy uwydatnia się, gdy zestawiamy je w pary: duży – mały, wysoki – niski, bogaty – biedny, prawda – fałsz, życie – śmierć, mądrość – głupota. System językowy umożliwia również tworzenie antonimów metodami słowotwórczymi, za pomocą odpowiednich formantów, np. bezpieczny – niebezpieczny, pośredni – bezpośredni, odkrywać – zakrywać, przybywać – ubywać. Niektóre słowa mają więcej niż jeden antonim, w zależności od kontekstu. Treści przymiotnika lekki przeciwstawia się zarówno znaczenie wyrazu ciężki, jak i poważny, lub nawet ciepły, czy silny. Istnieją też pary: ślepy – kontrolowany, otwarty, ostry. Nie są natomiast antonimami wyrazy, które nie mogą wystąpić w podobnym znaczeniu w takim samym kontekście – antonimy kontekstowe (może być ciche porozumienie, ale nie głośne porozumienie, jest morka robota, a nie ma suchej roboty).

Antonimia jest wykorzystywana często jako środek artystyczny w literaturze, gdyż operowanie kontrastem wzmacnia siłę ekspresji. Staje się źródłem wielu dowcipów słownych.

Przykłady
Złota rączka / nieudacznik
Empatia / obojętność
Proza / epika
Nie puścić pary z gęby / robić z gęby cholewę