Prawo karne

CHARAKTERYSTYKA PRAW I OBOWIAZKÓW POKRZYWDZONEGO W PROCESI
]Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. W przypadku wyrządzenia szkody w mieniu takiej instytucji, jeżeli nie działa jej organ, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. Za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył pokrzywdzonemu szkodę wyrządzoną przestępstwem lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy (ojciec, matka) albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, zaś w przypadku, gdy ze względu na wiek lub stan zdrowia pokrzywdzony jest osobą nieporadną, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pozostaje ( art. 51 kpk). W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub, nieujawnienia - prokurator.
Rola pokrzywdzonego w procesie karnym, zakres jego praw i obowiązków jest zależny między innymi od rodzaju przestępstwa będącego przedmiotem postępowania:
- z oskarżenia publicznego - czyli z urzędu,
- ściganego na wniosek pokrzywdzonego,
- z oskarżenia prywatnego.
Większość przestępstw, zgodnie z zasadą legalizmu, ścigana jest z urzędu i niezależnie od woli pokrzywdzonego. Ponieważ godzą w interes publiczny, prokurator w imię tego interesu zobowiązany jest wnosić i popierać oskarżenie nawet wówczas, gdy pokrzywdzony nie jest zainteresowany ściganiem sprawcy lub nie ma do niego pretensji (przestępstwa ścigane z urzędu). W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek ( art. 12 kk.), postępowanie karne uzależnione jest od złożenia przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie, wówczas to, postępowanie w dalszym ciągu toczy się z urzędu. W postępowaniu przygotowawczym w każdym czasie wniosek może być cofnięty za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym na pierwszej rozprawie do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego - za zgodą sądu. Wyjątek stanowi przestępstwo z art. 197 kk. (zgwałcenia), które po złożeniu wniosku ścigane jest z urzędu. Ponowienie raz cofniętego wniosku jest niedopuszczalne.
Ostatnią kategorią przestępstw, to przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Są to przestępstwa, które godzą bezpośrednio w interes prywatny pokrzywdzonego, tylko pośrednio naruszając interes publiczny. Należą do nich: zniesławienie (art. 212 kk.), zniewaga (art.216 kk.), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 kk.), umyślne lub nieumyślne spowodowanie uszkodzenia ciała, naruszającego czynności jego narządów na czas do 7 dni (art. 157 2 i 3 kk.), a także niektóre inne przestępstwa pozakodeksowe. W każdym takim przypadku, pokrzywdzony może samodzielnie kierować prywatny akt oskarżenia do właściwego miejscowo sądu.
Podstawowe prawa pokrzywdzonego
1. Pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym jest stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem (art. 299 l kpk).

Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 2 kpk).

Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pozostaje (art. 51 3 kpk).

W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać najbliższe osoby, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator (art.52 kpk).

Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 l kpk), pełnomocnikiem takiego pokrzywdzonego może być radca prawny (art. 88 2 i 3 kpk)

Każdy pokrzywdzony może w toku postępowania karnego ustanowić swojego pełnomocnika (art. 87 1 kpk).

Jeżeli pokrzywdzony wykaże, że warunki materialne nie pozwalają mu na poniesienie kosztów związanych z pełnomocnictwem bez uszczerbku dla siebie i rodziny, może złożyć do prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub do sądu (w postępowaniu sądowym) wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu (art. 88 l kpk).

O wszczęciu, odmowie wszczęcia lub umorzeniu śledztwa organ procesowy ma obowiązek zawiadomić osobę, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie i ujawnionego pokrzywdzonego (art. 305 4 kpk). Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 3 kpk).

W razie złożenia przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie niektórych sprawców, obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku. Przepis ten nie dotyczy najbliższych osoby składającej wniosek (art. 12 2 kpk). Wniosek może być cofnięty za zgodą prokuratora lub sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej; nie dotyczy to przestępstwa określonego w art. 197 kk. (art. 12 3 kpk).

Jeżeli istnieje uzasadniona obawa użycia wobec pokrzywdzonego, występującego w sprawie w charakterze świadka, przemocy lub groźby bezprawnej może on zastrzec dane swojego miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora. W takim wypadku pisma procesowe doręcza się do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres ( art. 191 3 kpk).

W razie okazania osoby podejrzewanej, pokrzywdzony może domagać się, aby czynność tę przeprowadzono w sposób wyłączający możliwość jego rozpoznania przez osobę rozpoznawaną (art. 173 2 kpk).

Pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności procesowych w toku postępowania przygotowawczego oraz żądać dopuszczenia ich do udziału w tej czynności (art. 315 1 i 2 kpk).

Jeżeli czynności śledztwa lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie, pokrzywdzonego należy dopuścić do tej czynności, chyba, że w razie zwłoki, zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu. Prokurator winien także dopuścić pokrzywdzonego na jego żądanie do udziału w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia (art. 316 l, art. 317 1 kpk). W szczególnie uzasadnionych wypadkach, prokurator postanowieniem może odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub wystąpienia poważnych trudności (art. 317 2 kpk).

Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ma obowiązek doręczenia pokrzywdzonemu odpisu postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej oraz na wniosek pokrzywdzonego zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłego i zapoznaniu się z opinią (art. 318 kpk).

Pokrzywdzony w toku postępowania przygotowawczego może zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie (art. 316 3 kpk).

Pokrzywdzony uczestniczący w czynnościach podpisując protokół może zgłosić zarzuty, co do jego treści (art., 150 2 kpk).

Pokrzywdzony może żądać odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem (art. 157 3 kpk).

Pokrzywdzony ma prawo otrzymać na swój koszt po jednej kopii zapisu dźwięku lub obrazu utrwalonej w ten sposób czynności procesowej (art. 147 4 kpk).

Pokrzywdzony, za zgodą prowadzącego postępowanie, może w toku postępowania przygotowawczego przeglądać akta i sporządzać z nich odpisy lub odpłatnie otrzymać kserokopie lub uwierzytelnione odpisy, a także złożyć zażalenie na odmowę udostępnienia akt (art. 156 l i 5, art. 159 kpk).

Pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia - śledztwa oraz umorzenia postępowania i w związku z tym, ma prawo przejrzenia akt (art. 306 l kpk).

Pokrzywdzonemu służy prawo do złożenia zażalenia na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia, które naruszają jego prawa (art. 302 2 kpk).

Pokrzywdzony może wnieść do sądu akt oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego lub odmowie jego wszczęcia. Termin do wniesienia aktu oskarżenia wynosi l miesiąc od doręczenia pokrzywdzonemu zawiadomienia o postanowieniu. Akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (art. 55 l i 2 kpk). Inny pokrzywdzony tym samym czynem, do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, może przyłączyć się do postępowania (art. 55 3 kpk).

Pokrzywdzony, w razie wniesienia przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia, do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego może złożyć oświadczenie, że chce występować w charakterze oskarżyciela posiłkowego, uzyskując w ten sposób uprawnienia strony w postępowaniu sądowym (art. 53 i 54 kpk), albo wnieść przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne (art. 62 kpk). Jeżeli wystąpił z powództwem cywilnym w toku postępowania przygotowawczego, może żądać również jego zabezpieczenia (art. 69 2 i 3 kpk).

Pokrzywdzony, jako oskarżyciel posiłkowy, ma prawo składać wnioski dowodowe, być obecnym na całej rozprawie, zadawać pytania przesłuchiwanym osobom oraz złożyć apelację od wyroku. Jeżeli wyrok został wydany przez Sąd Okręgowy - apelacja musi być sporządzona i podpisana przez adwokata lub radcę prawnego, w przypadkach, gdy jego udział w postępowaniu karnym jest dopuszczalny (art. 446 kpk i art. 88 2 i 3 kpk).

W razie umorzenia lub zawieszenia postępowania przygotowawczego, w którym zgłoszone było powództwo cywilne, pokrzywdzony w terminie 30 dni od daty doręczenia postanowienia, może żądać przekazania sprawy sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych (art. 69 4 kpk). W razie niedotrzymania tego terminu, zabezpieczenie upada, a wniesiony uprzednio pozew nie wywołuje skutków prawnych.

W razie skazania sprawcy za czyn wskazany w art. 46 kk., pokrzywdzony (lub inna uprawniona osoba) może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub części, albo nawiązki tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, rozstrój zdrowia lub naruszenie czynności narządu ciała.
Podstawowe obowiązki pokrzywdzonego:
Pokrzywdzony zobowiązany jest stawić się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie i złożyć zeznanie (art. 177 kpk).

Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego zobowiązany jest on poddać się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. W przypadku zaistnienia wątpliwości, co do stanu psychicznego pokrzywdzonego, sąd lub prokurator może zarządzić jego przesłuchanie z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (art. 192 1 i 2 kpk), a ten, nie może się temu sprzeciwić.
Pokrzywdzony, zmieniając miejsce zamieszkania lub pobytu, zobowiązany jest powiadomić o tym organ procesowy. W przypadku nie zawiadomienia, pisma wysłane pod ostatnio wskazany adres uważa się za doręczone (art. 139 l kpk).