GRECJA STAROŻYTNA - zasiedlona przynajmniej od środk. paleolitu, w epokę brązu weszła ok. 3000 p.n.e. W wyniku migracji w II tysiącleciu p.n.e. Grecja została zajęta przez nową indoeuropejską ludność, ukształtował się stan posiadania i utrwaliły odrębności poszczególnych grup etnicznych (Jonowie, Achajowie, Dorowie). W XVII-XII w. p.n.e. na terenie starożytnej Grecji rozwinęła się oryginalna kultura zw. mykeńską od jej głównego ośrodka Myken. W okresie tym poza Mykenami istniało wiele innych organizmów państw - Tyryns, Pylos, Orchomenos.
RZYM STAROŻYTNY - Obszar miasta Rzymu był zasiedlony od epoki brązu (XVI w. p.n.e.). Na początku epoki żelaza (X-IX w.) istniało już kilka osad należących do plemienia Latynów, którzy zamieszkiwali równinę Lacjum między Tybrem, M. Tyrreńskim a środk. Apeninami.
Filozofia i sztuka starożytnej Grecji i Rzymu.
Wyraz filozofia pochodzi od dwóch słów phileo (lubię) i sophia (mądrość). W starożytności termin ten oznaczał całokształt wiedzy racjonalnej. Filozofia grecka zaczęła rozwijać się w VI w.p.n.e., natomiast jej największy rozkwit przypada na V i IV w.p.n.e.
Heraklit z Efezu (VI/V w.p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel jońskiej filozofii (Jońska filozofia [przyrody] - tradycyjna nazwa całokształtu poglądów głoszonych przez filozofów z pierwszej filozoficznej szkoły starożytnej Grecji,działającej w VI-IV w. p.n.e. w Jonii. Jej przedstawiciele wyjaśniali początek świata i jego naturę za pomocą czynników naturalnych, takich jak: woda, ogień, powietrze) dowodził, że świat ustawicznie się zmienia, co wyraził słowami "panta rei" (wszystko płynie).
Jednym z największych myślicieli greckich był Sokrates (469-399 p.n.e.). Nie zapisywał swoich myśli, gdyż uważał, że najlepiej jest je przekazywać słownie, swoją wiedzę przekazywał innym podczas rozmów w różnych okolicznościach, dlatego nie pozostawił po sobie żadnych pism. Uważa się go za twórcę etyki (Etyka - Nauka o moralności, zajmuje się ustalaniem tego, co jest moralnie dobre, a co złe) gdyż najbardziej interesowała go moralność człowieka. Za największą wartość uważał cnotę, która oznaczała sprawiedliwość, odwagę, prawdomówność, panowanie nad swoimi uczuciami, mądrość i szlachetność. Twierdził, że cnota zapewnia człowiekowi szczęście. Przeciwstawiał jej dobra materialne, zaszczyty, siłę, urodę jako dobra nietrwałe. W 399 p.n.e. wytoczono mu proces, oskarżając go o to, że nie uznawał państw, kultur religijnych i "psuł młodzież"; skazany na śmierć poprzez otrucie cykutą. Uczniem Sokratesa był Platon (427-347 p.n.e.). Reprezentował on kierunek filozoficzny zwany idealizmem (Idealizm - Kierunek filozofii, przeciwstawny materializmowi, jego podstawowym założeniem jest teza o pierwotności ducha i wtórności materii.)
Platon uważał, że istnieją gdzieś idee - wzory, a nasz świat jest ich niedoskonałym odbiciem. Założyciel szkoły zwanej Akademią Platońską. Stworzył utopijną teorię idealnego ustroju państwa totalitarnego (ściśle wyznaczającego funkcje społeczeństwu). Pozostawił po sobie dwa dzieła: "Obrona Sokratesa" i "Uczta". W pierwszym z nich bronił oskarżonego o rzekomą bezbożność i deprawowanie młodzieży swego mistrza, a swoje wywody włożył w jego usta. W "Uczcie" zawarł rozważania o miłości, jako dążeniu duszy do osiągnięcia wiecznego posiadania dobra.
Epikur (341-270 p.n.e.) podobnie jak Sokrates za najważniejsze dobro uważał szczęście człowieka, a upatrywał je w życiu moralnym. Działalność filozoficzna i naukowa Arystotelesa (384-322 p.n.e.) obejmowała niemal wszystkie dziedziny współczesnej mu wiedzy; 367-347 p.n.e. przebywał w Akademii Platońskiej, potem w 335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną w Atenach.
W IV-III w. p.n.e. żyło wielu mędrców nazywanych stoikami. Głosili oni życie zgodne z zasadami rozumu. Zalecali powściąganie swoich emocji i umiejętne panowanie nad sobą (stoicki spokój). W filozofii przyrody głosili materializm. Stoicy greccy znaleźli naśladowców w Rzymie. Należał do nich Lucjusz Anneusz Seneka, autor rozprawy "O życiu szczęśliwym". Uważał on życie szczęśliwe jako zgodne z naturą człowieka, to jest dążące do czynienia dobra i odrzucenia wszelkiego zła.
Marek Aureliusz (121-180), cesarz rzymski, zwany "filozofem na tronie" , pochodził ze starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym. Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią, natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. "Rozmyślania" , powstałe jako pamiętnik spisany na jednej z wypraw wojennych.
Sztuka starożytnej Grecji i Rzymu reprezentowana była głównie przez rzeźbiarzy. Do najwybitniejszych należą: Fidiasz (brązowe posągi Ateny), Myron ("Dyskobol"), Skopas i Praksyteles.
Charakter religii rzymskiej i porównanie jej z wierzeniami Greków.
Religia Rzymian była kultem politeistycznym; zawiązek jej stanowiły prawdopodobnie elementy wierzeń indoeur., m.in. kult nieba, z jego zjawiskami atmosf., i kult ogniska. Główną cechą pierwotnej religii Rzymian była wiara w bezosobowe bóstwo (numen), a raczej w siłę przejawiającą się w każdym zjawisku (np. w blasku błyskawicy, kiełkowaniu ziarna, dobrym lub złym stanie bydła). Akty kultu (niewątpliwie o charakterze magicznym) miały na celu unieszkodliwienie owych mocy bądź pozyskanie ich przychylności i skłonienie do działania w pożądanym kierunku - stąd ścisły formalizm modlitw i obrzędów. Kultem rzym. był prawdopodobnie również kult przodków, przejawiający się w czci manów, geniusza ojca rodziny, w wierze w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. W miarę wzrostu znaczenia Rz. do kultu włączano bóstwa ludów wchodzących w granice rzym. posiadłości, np. sabińskiego Kwiryna; kiedy Rz. objął przewodnictwo w Związku Latyńskim, Iuppiter Latiaris (Jupiter), bóstwo tego związku, stał się naczelnym bogiem Rzymian. Trwały ślad panowania i rel. wpływu Etrusków pozostał m.in. w kulcie triady gł. bóstw rzym.: Jowisza, Junony i Minerwy, w ich antropomorficznych wyobrażeniach, umieszczonych w świątyni na Kapitolu (koniec VI w. p.n.e.), w sztuce wróżbiarskiej (tzw. disciplina etrusca), w walkach gladiatorów, uświetniających początkowo obrzędy pogrzebowe, i być może w zwyczaju wprowadzania do konduktu pogrzebowego masek przodków. Przyjęcie przez Tarkwiniuszów gr. Ksiąg sybilińskich (sybilla ) przyspieszyło proces hellenizacji religii rzym.; wprowadzane bóstwa gr. utożsamiano (na zasadzie podobieństwa cech) z bóstwami rzym., które, z wyjątkiem nazwy, przejmowały nie znany w Rz. mit i wyobrażenie plast. swych gr. wzorów. Nowym bóstwom wznoszono liczne świątynie. W 217 p.n.e. ustanowiono, na wzór gr., kult 12 wielkich bogów (Consentes Dei ) zestawianych parami: Jowisz - Junona, Neptun - Minerwa, Mars - Wenus, Apollo - Diana, Wulkan - Westa, Merkury - Ceres. W tym czasie wszedł w życie również kult bóstw uosabiających cnoty i ideały arystokracji rzym.: Pietas ["pobożność"], Fides ["wierność"], Virtus ["cnota"], Konkordia ["zgoda"], Wiktoria ["zwycięstwo"] itp. Z obrzędów obcych kultów zachowano tylko zgodne z duchem religii rzymskiej. Na straży kultu stali kapłani ( sacerdotes), urzędnicy pochodzący z wyboru, zorganizowani w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (m.in. saliowie, luperkowie, fecjałowie); w kultach prywatnych, skupionych wokół bóstw domowych (larów, penatów, manów, geniusza pana domu), ofiarnikiem był ojciec rodziny. Po podboju Grecji (146 p.n.e.) Rzym znalazł się pod wpływem prądów hellenistycznych; zaszły wówczas duże zmiany w życiu rel. Rzymian; zanikała religia tradycyjna, pojawiły się kulty bóstw wsch., m.in. Kybele, Izydy, Mitry, rozpowszechniła się astrologia i praktyki magiczne; senat, nadużywając praktyk wróżbiarskich do celów polit., przyczynił się do obniżenia autorytetu kapłanów w społeczeństwie. Religia starorzym. nie była w stanie zaspokoić potrzeb ówczesnego człowieka; jedni wśród przeciwności życiowych szukali pociechy w nauce o szczęściu w życiu pozagrobowym (misteria), inni - w systemach filoz. (gł. epikureizmie i stoicyzmie). W zamierzeniu władców rolę czynnika zespalającego ludy imperium miał odegrać kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne. Wśród owych licznych wierzeń chrześcijaństwo torowało sobie drogę do roli jedynej religii w państwie. Cesarz Teodozjusz I Wielki zakazując (392) pogańskich praktyk rel. położył oficjalnie kres religii rzym.; jej elementy przetrwały jednak w niektórych obrzędach chrześc. i praktykach ludowych.