Rozwój Rzeszowa jako jednostki osadniczej

Czasy najdawniejsze:

Po okresie zlodowacenia na terenie Rzeszowszczyzny pojawił się człowiek. Najstarsze tego ślady pochodzą ze starszej epoki kamienia-paleolitu. Dość rozwinięte osadnictwo istniało w okresie młodszej epoki kamienia-neolitu (ok. 4000-1800 lat p.n.e.). Ślady tego osadnictwa stwierdzono m.in. w Boguchwale, Łańcucie, Jarosławiu i Rzeszowie, gdzie w rejonach obecnego osiedla Piastów odkryto największą osadę z tego okresu oraz znaleziony w dzielnicy Pobitno krzemienny grocik. Pozwalają one przypuszczać, że już wtedy mogła istnieć tam pracownia krzemieniarska, lub, że został grot zagubiony w tym miejscu podczas polowania bądź innej działalności człowieka należącego do zbieracko - łowieckiej kultury świderskiej.

Ludność neolityczna prezentowała już dość wysoką kulturę, posiadała umiejętność uprawy roli, hodowli bydła, lepienia naczyń glinianych, obróbki narzędzi kamiennych i krzemiennych (gładzenie) i tkactwa. Roślinami uprawnymi były jęczmień i pszenica. Uprawa roli była głównym zajęciem kobiet. Wskazuje to na istnienie matriarchatu. Narzędzia obsydianowe, znalezione na terenach Rzeszowa, były wykonane z surowca znajdującego się na terenach między Cisą a Hornadem, co wskazuje na kontakty handlowe z ludami zamieszkującymi dzisiejszą Słowację i Węgry. W kontaktach tych dużą rolę odegrały obniżenia karpackie takie jak Przełęcz Użocka i Dukielska.

Na początku epoki brązu ok. 1500 lat p.n.e. pojawiła się na tych terenach ludność tzw. kultury trzcinieckiej, a wkrótce potem łużyckiej. Ludność ta posiadała wysoki poziom kultury materialnej charakteryzującej się bogactwem i różnorodnością wyrobów z brązu i ceramiki, a nawet żelaza, szkła i bursztynu. Ludność kultury łużyckiej uważana jest powszechnie za Prasłowian. Kultura łużycka upadła w wyniku najazdów ludów kultury pomorskiej oraz Scytów i Celtów.

W latach 450-350 p.n.e. osadnictwo rozwijało się bardzo intensywnie. Zarówno w środkowej jak i późnej fazie okresu rzymskiego istniało tu już dość gęste zaludnienie, o czym świadczą liczne znaleziska osad, grobów i monet. W tym okresie nastąpił rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej, pojawił się nowy ustrój demokracji wojskowej. Upadło znaczenie starszyzny rodowej, władzę przejmowali wojownicy a ich wodzowie zapoczątkowywali tworzenie arystokracji plemiennej. Nastąpił również znaczny postęp w życiu gospodarczym. Istniało już wtedy hutnictwo żelaza i wyrób stali. Pierwszymi plemionami znanymi z nazwy to Wenedowie i Lugiowie.

Okres średniowiecza:

Po przejściowym okresie zastoju gospodarczego i kulturowego spowodowanego najazdem Hunów, ok. 500 roku plemiona słowiańskie podniosły się z upadku. Już w VII wieku istniały duże skupiska ludności, obok osad otwartych, jakie znamy z wykopalisk. W X wieku, w okresie formowania się państwa pierwszych Piastów obszary stanowiące dawne województwo rzeszowskie należały prawie w całości do Polski. Pod koniec X wieku, według kronikarza Nestora, w 981 roku książę kijowski Włodzimierz Wielki podbił południowo-wschodnie tereny województwa. W roku 1018 Bolesław Chrobry odebrał mu te tereny, ale jednak w 1031 ponownie trafiają one pod panowanie Rusi i linia graniczna została przesunięta wzdłuż Wisłoka. Wtedy rozpoczął się kilkuwiekowy czas walk o te tereny, przez co Rzeszów był bardzo narażony na napady Rusinów, Węgrów, Połowców i Tatarów.

Dość silny rozwój osadnictwa przypadł na XIII i XIV wiek, głównie na czas panowania Kazimierza Wielkiego, który często przejeżdżał przez Rzeszów na Ruś Halicko-Włodzimierską. Wiele osad w tym okresie otrzymało prawa miejskie oparte na prawie niemieckim-magdeburskim. W miejscach dawnych grodów powstały warowne zamki murowane z kamienia i cegły. Nasze miasto otrzymało prawa miejskie w styczniu 1354 roku. Zostało ono darowane Janowi Pakosławicowi ze Strużysk. W jego rękach miasto pozostało do roku 1583. W latach 1458-1502 przeżyło liczne najazdy Wołosów i Tatarów, którzy grabili i palili wszystko. Przez kolejne 80 lat Rzeszów powoli stawał na nogi. W 1583 przeszedł on w posiadanie Mikołaja Spytki Ligęzy. Powstało wtedy tzw. „państwo rzeszowskie” składające się z miasta Rzeszowa oraz 14 wsi. Za jego czasów miasto przeżywa swój „złoty okres”. Dzięki niemu powstał zamek, ratusz miejski i klasztor ojców Bernardynów. W połowie XVII wieku do miasta przyjechali Lubomirscy, którzy w 1658 stali się właścicielami miasta. To właśnie Jerzemu Lubiomirskiemu zawdzięczamy Kolegium Pijarów, które było bardzo postępową szkołą średnią jak na ówczesne czasy oraz przebudowę zamku i letni pałacyk, w którym teraz znajduję się wydział muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Zabór, I wojna światowa, lata międzywojenne, II wojna światowa i lata po niej:

Już od 1702 na miasto napadały kolejno wojska saskie, szwedzkie i rosyjskie niszcząc je i ściągając kontrybucję. Właścicielka miasta Joanna Lubomirska przystąpiła do konfederacji barskiej powstrzymując wojska rosyjskie z dala od miasta przez ponad rok. W wyniku pierwszego rozbioru polski (1772), Rzeszów dostał się pod panowanie Austrii. Utworzono w nim siedzibę cyrkułu (powiatu), spowodowało to napływ urzędników i wojsk austriackich, a osiem lat później Rzeszów przestał być miastem prywatnym.
Kolejny rozwój Rzeszowa przypadł na 2 połowę XIX wieku. Już wydarzenie Wiosny Ludów spowodowało oddźwięk, powołano radę i gwardię narodową. Tutaj uczęszczał do gimnazjum i praktykował w aptece Ignacy Łukasiewicz wynalazca lampy naftowej i działacz narodowościowy. W latach pięćdziesiątych miasto zyskało połączenie kolejowe z Krakowem i Lwowem, co dało możliwości rozwoju przemysłu a wraz z nim miasta. Liczba mieszkańców wzrosła, powstały instytucje kulturalne, drukarnia.
Autonomia galicyjska umożliwiała funkcjonowanie organizacji patriotycznych takich jak "Sokół" i "Związek Strzelecki". One też odpowiedziały mobilizacją na wybuch I Wojny Światowej i wraz ze swymi dowódcami stanęły do walki przeciw Rosji. Przetaczający się po Galicji front oszczędził miasto. 1 Listopada 1918 r. Rzeszów był wolny od władz i jednostek militarnych Austro-Węgier.

Lata trzydzieste zintensyfikowały rozwój miasta za sprawą stworzenia przez Eugeniusza Kwiatkowskiego (wicepremiera) projektu Centralnego Okręgu Przemysłowego. W Rzeszowie wybudowano wtedy Państwowe Zakłady Lotnicze - Wytwórnię Silników dającą zatrudnienie wielu mieszkańcom miasta.
9 Września 1939 r. do bronionego przez pułkownika Maczka Rzeszowa weszły wojska niemieckie - rozpoczęła się trwająca do 2 sierpnia 1944 r. okupacja niemiecka pochłaniająca około 12 tys. obywateli miasta. W liczbie tej znajdują się ofiary łapanek, polegli na frontach wojny, eksterminowana liczna społeczność żydowska oraz członkowie organizacji podziemnych.

2 połowa XX wieku była dla miasta okresem rozwoju urbanistycznego (nowe budynki, zakłady, bloki mieszkaniowe). Nastąpił wzrost liczby ludności, miasto stało się stolicą województwa. Tworzono szkoły wyższe (Politechnika Rzeszowska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna), trasy komunikacyjne. Miasto stało się centrum kulturalnym, ekonomicznym i religijnym regionu (teatry, rynek pracy, Diecezja Rzeszowska).

Rzeszów dziś:

Obecnie Rzeszów ma powierzchnię 54 km 2. Zamieszkuje go ponad 160 000 osób, a gęstość zaludnienia wynosi 3000 os/km2. Od 2001 roku Rzeszów jest miastem uniwersyteckim, powstałym z połączenia WSP, filii UMCS-u i filii AR z Krakowa. Oprócz Polaków Rzeszów zamieszkują także mniejszości narodowe takie jak Łemkowie (ok. 100 osób), Romowie (ok. 700 osób) oraz Ukraińcy (ok. 3000).