Polska sztuka gotycka

Malarstwo w dobie gotyku rozwijało się na terenie Polski równolegle do architektury i rzeźby: mniejsza liczba zabytków z XIII i początków XIV w. spowodowana jest zapewne późniejszymi zniszczeniami, zwłaszcza malarstwa ściennego. Malarstwo gotyckie dzieli się na kilka rodzajów, różniących się techniką, przeznaczeniem i funkcją, Malarstwo książkowe występuje przez cały okres gotyku. Były to zwykle żywoty świętych, modlitewniki ale także księgi liturgiczne, Iluminacje wykonywane były na lub na papierze techniką wodną, przy użyciu farb kryjących lub rysowane piórkiem i często lawowane. Malarstwo ścienne związane było ściśle z architekturą. Miało różny charakter: czysto dekoracyjny, jak polichromia w węższym znaczeniu, czyli nadanie barwy elementom architektonicznym lub też pokrycie ich motywami ornamentalnymi. Technika witrażowa (polegająca na przycinaniu odpowiednich do rysunku ornamentu czy przedmiotu przedstawienia, kawałków barwnego szkła oprawianego w ołów) w znacznym stopniu warunkowała artystyczną formę dzieła. W witrażach istotne znaczenie miała wielkość przedstawień decydujących o ich czytelności. Malarstwo deskowe, zwane też tablicowym lub sztalugowym, było właściwie jedynym samodzielnym rodzajem malarstwa. Malarstwo deskowe było z reguły malarstwem figuralnym , zarówno gdy przedstawiało pojedyncze postacie, zespoły m sceny. Nazwa jego pochodzi od podłoża, na którym w warstwie gruntu umieszczano właściwe malowidło. Podłożem tym była deska. Malowano techniką temperową. Z malarstwem łączył się rysunek i grafika. Rysunek nie uzyskał w dobie gotyku znaczenia samodzielnej gałęzi sztuki z wyjątkiem iluminacji. Malarstwo gotyckie powstawało przede wszystkim na zamówienie świeckich. Jego tematyka była początkowo religijna. W końcu wieku XIII malarstwo reprezentowało fazę późnoromańską. Stan zachowania dzieła utrudnia ocenę stylu, wydaje się jednak że rysunek konturowy, wewnętrzny nie miał tu znaczenia dominującego, że dzisiejsze płasko kładzione nasycone kolorem plamy były pierwotne malarsko modelowe, a iluzja plastyczności była większa. Iluminacje „Żywota św. Jadwigi” to znakomity przykład idealizującego, przepojonego mistycyzmem stylu: wysmukłe bezcielesne postacie, okryte szatami o wyraźnie określonym skanonizowanym schemacie sfałdowań. W zupełnie inny świat wprowadzają nas malowidła w Małujowicach, których twórca pozostawał w bliskich związkach z mistrzem Teodorykiem, nadwornym malarzem cesarza Karola IV.

Rozwój malarstwa gotyckiego w poszczególnych środowiskach ziem polskich nie przebiegał równomiernie. W Małopolsce na czoło wysunęły się witraże. W Krakowie też zapewne istniał cykl witraży dla katedry wrocławskiej. Także w tym środowisku ogromne znaczenie miało malarstwo czeskie. Funkcje encyklopedyczne pełniły w Małopolsce jak się wydaje główne witraże. Interesujący zespół malowideł ściennych powstał w kościele Bożogrobowcóe pod wezwaniem Św. Jana w Gn9ieźnie. Malowane na cienkiej warstwie tynku, z prześwitującym wątkiem ceglanym, formowane są przede wszystkim linią, ale swobodny, malarski rysunek wewnętrzny nadaje postaciom znaczną plastyczność, daleką od stylu linearno – płaszczyznowego. Program malowideł jest złożony i łączy wątki uniwersalne. Na przełomie wieku XIV i XV międzynarodowy styl dworski określał charakter malarstwa. Stworzony przez dwory i propagowany ideał piękna szybko został przyjęty przez mieszczaństwo – malarstwo tego okresu w Polsce powstawało głównie na zamówienie Kościoła i gmin miejskich, Część zabytków dworskich zaginęła. Dla Śląska zasadnicze znaczenie miały z dawna utrwalone, poparte przynależnością państwową, związki z Czechami. W malarstwie deskowym czołowym dziełem tego kierunku jest obraz Św. Anny Samotrzeciej ze Strzegomia. W pełny świat współczesnej kultury dworsko – rycerskiej wprowadzają nas na Śląsku trzy zespoły fresków: w Brzegu, Strzelnikach i Krzyżowicach których fundacja związana jest zapewne z dworem Ludwika II Brzeskiego. Na terenie zjednoczonego Królestwa Polskiego dworskie malarstwo Władysława Jagiełły wykraczało poza krąg kultury Zachodu i miało gównie rusko – bizantyjski charakter. Powstałe tego rodzaje polichromie były dość liczne a ich zasięg terytorialny znaczny. Najokazalszy cykl znajduje się w klasztorze. Malarze Jagiełły wywodzili się zapewne z Rusi Halicko – Wołyńskiej a ich sztuka łączyła cechy malarstwa południowej Słowiańszczyzny ze sztuką Rusi Halicko – Suzdalskiej, Bizantyjskie cechy obrazu , reprezentującego jedną z odmian Hodegetrii są przede wszystkim wyrazem pośrednich związków ze środowiskiem sieneńskim. W środowisku małopolskim miało zasadnicze znaczenie jednak malarstwo deskowe, rozwijające się w powiązaniach z Czechami. Jest to sztuka religijna, pozbawiona realiów dworskich, uderzająca natomiast daleko posuniętą sublimacją przedstawienia. Większą dozę zjawisk reprezentują epitafia. Znamienne dla środowiska małopolskiego były liczne ołtarze w których przeważają partie malowane (ołtarz z Ptaszkowej). Na jego skrzydłach znajdują się sceny z życia Marii i Pasja Chrystusa. Wprawdzie nie dorównują one sposobem malarskiego definiowania postaci dziełom uprzednio wymienionym, uderzają pewną naiwnością charakterystyki typów i dramatycznej kompozycji scen a konkretyzacja miejsca wydarzeń dokonywana jest umownymi elementami pejzażu czy architektury i urządzenia wnętrza, co raczej symbolizuje niż przedstawia konkretną sytuację. Wpływy malarstwa czeskiego docierały także na ziemie północne. Powstała jeszcze w końcu XIV w. część tryptyka z kościoła NPM w Toruniu wiąże się z oddziaływaniem malarstwa Mistrza Wyszobrodzkiego a poprzez jego sztukę z malarstwem włoskim: delikatna i bogata architektura baldachimu w przedstawieniu Chrystusa nauczającego w świątyni charakterystyczny dla włoskiego malarstwa sposób usadowienia „w trójkąt” uczonych w Piśmie. Na szczególną uwagę zasługuje malarstwo o tematyce wykraczającej poza uświęcony krąg tematyki kościelnej. Ten charakter zapewne miał polichromie zamków krzyżackich, podobnie jak i zdobiąca je rzeźba. Nasilenie się tej tematyki przypadło na okres rozkwitu sztuki dworskiej, w końcu XIV wieku i drugiej poł. XV wieku była okresem najbardziej intensywnego rozwoju malarstwa w Polsce, przy tym Małopolska i Śląsk stanowiły szczególnie twórcze środowiska, podczas gdy Wielkopolska i ziemie północne w większym stopniu korzystały z dzieł importowanych. Okres dominacji kultury dworskiej należał do przeszłości. Kwitnące wówczas miasta stawały się głównymi fundatorami dzieł malarskich, w przeważającej części ołtarzowych: na gruncie kultury miejskiej rozwinęła się nowa sztuka. Postać ludzka – główny temat malarstwa przestaje być idealizowana: coraz częściej pojawiają się dobrze zaobserwowane typy indywidualności. Bohaterami wydarzeń biblijnych stały się aktualne a nie tylko możliwe postacie obserwowane i niejako sprawdzalne na co dzień W obrazie zaczęły pojawiać się często postacie czy przedmioty czysto przypadkowe, postacie nie związane z zasadniczym tematem – przechodnie, kupcy wjeżdżający przez bramy do miast, żeńcy przy pracy. Świat tematów i wydarzeń religijnych utracił w znacznej mierze swą dworską czy historyczną stylizację, przestał być odrębny w stosunku świata widzów – ale zawsze zachował jeszcze jedną warstwę treściową, jeszcze jeden najgłębszy sens spirytualny. Realizm mieszczański nie osiągnął w Polsce tego stopnia doskonałości co np. w malarstwie niderlandzkim. Zwłaszcza koniec XV wieku odznaczał się wyraźnie porzuceniem ideałów wcześniejszych, wejściem na drogę ekspresji i irrealnej dynamiki. Za dzieło przełomowe uważa się ołtarz Św. Barbary z Wrocławia – dzieło wyjątkowej dojrzałości i nie tylko na tle malarstwa ziem polskich. W warsztacie lub kręgu Mistrza ołtarza Św. Barbary powstało wiele dzieł śląskich. Ta znamienne sceneria niderlandzka stanie się charakterystyczną cechą malarstwa śląskiego aż po wiek XVI. Bardziej znamienna dla tej epoki jest tzw. Mistrza lat 1468 – 1486, któremu przypisuje się wiele dzieł aż po koniec XV wieku. Zapowiedź nowych przemian w środowisku małopolskim stanowi ołtarz z kościoła Dominikanów w Krakowie, w którym przekształcono założenia malarstwa krakowsko – sądeckiego w oparciu o zdobycze malarstwa austriackiego. Ołtarz Matki Boskiej Bolesnej, przypisywany Stanisławowi Durinkowi reprezentuje inny kierunek. Z jednej strony jest pod silnym wpływem malarstwa niderlandzkiego. Równocześnie jednak te nowe wartości przejmowane były wyraźnie z pozycji krakowskiego malarstwa, co prowadziło do zacieśnienia kompozycji scen wprowadzenia złotego operowania konwencjonalnymi typami. Powstały około 1485 roku tryptyk w Olkuszu, dzieło mistrza Hanusza, zwanego tez Janem Wielkim, przy współudziale zapewne Stanisława Starego – zapowiada znamienne dla schyłku XV w. zmiany. Z jednej strony bowiem widoczny jest w tym dziele silny wpływ sztuki niderlandzkiej. Równocześnie jednak dominują formy linearne. Cech późnego gotyku nie jest pozbawiony monumentalny ołtarz Jana Jałmużnika. W szerokim zakresie korzysta z dorobku malarstwa Niderlandów mistrz Jerzy, twórca wspaniałego Zwiastowania w ołtarzu z kościoła Św. Michała na Wawelu. Wielkopolska w wieku XV przede wszystkim importowała dzieła malarskie z Małopolski i ze Śląska. Już w pierwszej poł. XV w. zarysował się tu skromny acz oryginalny nurt miejscowy. W trzeciej ćwierci XV w. dominują importy z Małopolski. W końcu XV i na pocz. XVI w. powstaje w Wielkopolsce kilka obrazów znamiennej treści i wymowie, łączących idee Pasji i Eucharystii, jak np. tryptyk z Donaborowa . Szczególnie pełny wymowy i treści teologicznych jest ostatni obraz, ukazujący Chrystusa Boleściwego i Marię w otoczeniu popiersi proroków. Malarstwo ziem północnych a zwłaszcza Pomorza Wschodniego, które do końca XIV w. pozostawało w silnych związkach ze zjednoczonym Królestwem, korzystało także z czeskich doświadczeń a w połowie XV w. pozostawało pod silnym wpływem Śląska. Odrębność polityczna i społeczna Pomorza w stosunku do Królestwa istniała od dawna ale dopiero teraz stała się wartością w pełni uświadomioną. Grafika pojawiła się w Polsce dopiero w drugiej połowie XV w. należy zresztą do zjawisk wyjątkowych, jak np. dwa drzeworyty krakowskie z przedstawieniami świętych; Katarzyny, Barbary, Otylii i Apolonii. Jako ilustracja książkowa, z przedstawieniem scen religijnych, pojawił się na przełomie XV i XVI w. na terenie Wrocławia.