Polityka handlowa. Pojęcie zasady i instrumenty. Zmiany w świetle postanowień rundy urugwajskiej GATT/WTO.

Przez zagraniczną politykę handlową rozumiemy działalność państwa w zakresie obrotu zagranicznego. Ma ona na celu bądź osiągnięcie określonych efektów w zakresie obrotu zagranicznego (np. poprawę bilansu handlowego ), bądź też oddziaływanie poprzez takie czy inne zmiany w obrocie zagranicznym na całokształt sytuacji gospodarczej kraju (np. ożywienie jego działalności gospodarczej i przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, poprawę konkurencyjności gospodarki itp.).

Zagraniczna polityka handlowa jest zawsze bardzo ściśle związana z ogólną polityką ekonomiczną danego państwa. Środki polityki ekonomicznej stosowane w zasadzie wyłącznie dla osiągnięcia skutków zewnętrznych mają zawsze także określone skutki wewnętrzne. I odwrotnie, środki wewnętrznej polityki ekonomicznej mają także określone skutki na zewnątrz. Np. polityka zmierzająca do przyspieszenia rozwoju gospodarczego kraju może pośrednio wywołać trudności utrzymania równowagi bilansu handlowego i płatniczego w związku z dużym zapotrzebowaniem na import i trudnością mobilizowania dostatecznej podaży na eksport.

Zagraniczną politykę ekonomiczną każdego państwa można podzielić na politykę autonomiczną i politykę konwencyjną, czyli umowną. Pierwsza zmierza do osiągania określonych celów wewnętrznych czy zewnętrznych przy pomocy autonomicznych posunięć państwa, tj. bez uzgadniania podejmowanych środków z innymi krajami. Druga zmierza do osiągania określonych celów w zakresie obrotu zagranicznego drogą umów międzypaństwowych z innymi krajami.

Polityka autonomiczna i umowna wiążą się zazwyczaj ściśle ze sobą. Określone działania w zakresie autonomicznej polityki handlowej podejmowane przez poszczególne kraje (np. automatycznie podwyższone cła lub wprowadzone ograniczenia importowe) mogą stanowić podstawę dla przyszłej międzypaństwowej umowy gospodarczej, mającej na celu złagodzenie skutków tego rodzaju autonomicznych posunięć.
Często podjęcie negocjacji poprzedza zastosowanie tzw. "retorsji", tj. działań odwetowych ze strony kraju lub krajów dotkniętych posunięciami autonomicznymi kraju pierwszego.

Zawarta w wyniku negocjacji umowa międzypaństwowa może łagodzić następstwa autonomicznych działań i godzić interesy umawiających się stron. Analogicznie, zawarta międzynarodowa umowa wielostronna wymaga dla wprowadzenia w życie postanowień umownych odpowiednich działań wewnętrznych umawiających się stron, np. obniżenie ceł o określony procent lub ich kolejne obniżanie wg uzgodnionego kalendarza, jeśli obniżki celne mają następować w kolejnych latach. Przykładowo, zawarty po II wojnie światowej w 1947 r., w wyniku umowy wielostronnej, Ogólny Układ Taryfowo-Handlowy (General Agreement On Tariffs And Trade -GATT) zobowiązywał uczestniczące w nim kraje do uzgodnionych w tzw. "rundach negocjacyjnych" GATT w okresie 1947-1993 obniżek ceł, odchodzenia od stosowania ograniczeń ilościowych i do ogólnej liberalizacji ich polityki handlowej. Podobnie, do określonych, daleko idących przedsięwzięć liberalizacyjnych, aż do całkowitego zniesienia ceł i ograniczeń ilościowych we wzajemnym handlu, przy jednoczesnym prowadzeniu wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich zobowiązywała kraje członkowskie Europejska Wspólnota Gospodarcza, a obecnie Unia Europejska. Powoływane w różnych częściach świata Strefy Wolnego Handlu również zobowiązują uczestników do stopniowej liberalizacji handlu wzajemnego, pozostawiając im możliwość zachowania autonomicznej polityki handlowej wobec krajów trzecich.

Od stycznia 1995 r. rozpoczęła działalność Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization -WTO) powołana w wyniku zakończenia porozumieniem "Rundy Urugwajskiej GA TT". Otworzyło to nowy rozdział w zakresie zagranicznej polityki handlowej krajów członków WTO (tj. 130 krajów) i integracyjnych ugrupowań regionalnych, tj. Unii Europejskiej i Stref Wolnego Handlu. Została dalece ograniczona możliwość prowadzenia przez nie autonomicznej polityki handlowej, a jednoczeŚnie zostały one zobowiązane do uzgodnionej liberalizacji polityki handlowej i zaprzestania stosowania środków polityki handlowej sprzecznych z zasadą "rzetelnej konkurencji" (fair competition).
Handel zagraniczny i polityka handlowa poszczególnych państw i regionalnych ugrupowań integracyjnych zostają oparte na uzgodnionych wielostronnie zasadach i "regułach gry". Nadzór nad ich przestrzeganiem i nad rozwiązywaniem sporów w drodze negocjacji sprawuje właśnie Światowa Organizacja Handlu -WTO.


INSTRUMENTY ZAGRANICZNEJ POLITYKI HANDLOWEJ
Środki zagranicznej polityki ekonomicznej, które władza państwowa może stosować dla osiągania określonych celów gospodarczych, zależą od systemu gospodarczo-społecznego, tj. muszą być dostosowane do panujących w tym kraju stosunków własnościowych, charakteru podmiotów gospodarczych podejmujących decyzje produkcyjne, inwestycyjne, eksportowe i importowe oraz do funkcjonującego w danym kraju mechanizmu gospodarczego. W systemie gospodarki rynkowej, opartej na instytucji własności prywatnej, decyzje ekonomiczne podejmowane są przez poszczególne przedsiębiorstwa. Państwo nie może w tym systemie bezpośrednio nakazać określonej działalności, np. podjęcia określonych inwestycji, rozwoju określonego albo rodzaju produkcji, podjęcia, zwiększenia albo zmniejszenia eksportu, zmiany jego struktury itp. Decyzje w tych sprawach należą bowiem do prywatnych przedsiębiorstw, spółek lub zrzeszeń. Państwo może natomiast, działając w interesie ogólnospołecznym, zakazać określonej produkcji, np. szkodliwej dla zdrowia, stwarzającej zagrożenie dla środowiska naturalnego itp. Podobnie, może zakazać (np. na okres przejściowy) wywozu z kraju podstawowych produktów rolnych, niezbędnych dla wyżywienia kraju, surowców deficytowych, zwłaszcza o charakterze strategicznym, może zakazywać eksportu określonych technologii, a także maszyn i urządzeń, uzbrojenia itp. Może również zakazywać przywozu określonych produktów szkodliwych dla zdrowia (zwłaszcza narkotyków), leków nie odpowiadających normom i nie posiadających odpowiednich atestów, produktów żywnościowych nie odpowiadających normom sanitarnym, roślin i zwierząt gospodarskich z krajów dotkniętych określonymi chorobami.

Zwykle jednak w gospodarce rynkowej państwo wpływa na obroty gospodarcze z zagranicą przy pomocy środków pośrednich oddziałujących na decyzje przedsiębiorstw, poprzez zwiększanie lub zmniejszanie opłacalności określonej działalności gospodarczej. Od najdawniejszych czasów państwo obciążało swych obywateli świadczeniami rzeczowymi lub pieniężnymi w formie danin i podatków na rzecz państwa. Od dawna obciążało opłatami kupców przyjeżdżających z towarem do kraju lub przejeżdżających przez terytorium danego kraju, korzystających z dróg, mostów, portów, miejsc targowych, składów itp.

Jednym z najstarszych stosowanych środków autonomicznej polityki handlowej są cła, a polityka celna jest jedną z najdawniejszych form rządowej polityki ekonomicznej. W związku ze zmianami celów polityki gospodarczej państwo różnych poziomach rozwoju, w różnych okresach i warunkach, polityka celna służyła realizacji różnych celów. W okresie merkantylizmu była ona jednym ze środków mających zapewnić dodatni bilans handlowy. W okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego celem jej było wyrównanie warunków konkurencji słabszego, nowo rozwijającego się przemysłu krajowego z importem z wyżej rozwiniętych i taniej produkujących krajów. Współcześnie w rozwiniętych krajach kapitalistycznych jest ona elementem ochrony rynku i poziomu zysków osiąganych przez przedsiębiorstwa krajowe, a także ma na celu przeciwdziałanie nieuczciwej konkurencji. Wykorzystywana jest również jako narzędzie oddziaływania na rozmiary obrotów z zagranicą i relacje cen eksportowo-importowych, a za ich pośrednictwem na bilans handlowy i płatniczy kraju. W krajach słabo rozwiniętych polityka celna ma na celu ochronę nowo rozwijającego się przemysłu przed konkurencją zagraniczną i podobnie stanowi jeden ze środków ochrony bilansów płatniczych.
Mechanizm oddziaływania ceł na handel zagraniczny i gospodarkę narodową

Cło jest to opłata, którą państwo nakłada na towar wkraczający w jego obszar celny, względnie na towar opuszczający jego obszar celny. W pierwszym wypadku mówimy o cłach importowych, w drugim o cłach eksportowych. Cło jest więc swego rodzaju podatkiem obciążającym bezpośrednio importera lub eksportera, a pośrednio odbiorcę. Cło importowe jest równoznaczne z podwyższeniem ceny towaru importowanego dla importera krajowego, a w konsekwencji dla krajowego odbiorcy końcowego. Cło eksportowe podwyższa koszty eksportera, a w rezultacie także cenę towaru eksportowanego dla odbiorców zagranicznych. Z drugiej strony cło, mając charakter podatku, jest źródłem wpływów skarbu państwa. Mechanizm działania cła polega z jednej strony na jego działaniu jako czynnika podwyższającego cenę, a z drugiej strony, jako czynnika zwiększającego dochody budżetu państwa.

Jeśli chodzi o współczesne systemy celne, to na ogół stosowane są prawie wyłącznie cła importowe, natomiast eksport jest na ogół wolny od cła. W pewnych jednak wypadkach cła wprowadzane są także i na eksport. Mają wtedy przeważnie cel czysto fiskalny, tj. zapewnienie odpowiednich wpływów do skarbu państwa.

Wpływ cła na rozmiary ilościowe i wartościowe importu danego kraju zależy od reakcji popytu krajowego na zmianę ceny, tj. jej podwyższenie wywołane wprowadzeniem lub podwyższeniem cła, i od elastyczności popytu tego kraju, a także od reakcji ze strony eksporterów na dany rynek, czyli od elastyczności podaży eksporterów. Po podwyższeniu cła w kraju importującym, eksporterzy na dany rynek stanęliby w obliczu zagrożenia ich eksportu do kraju importującego, lub musieliby brać pod uwagę konieczność obniżenia ceny, żeby utrzymać się na rynku po podwyższeniu cła w kraju importującym.

Jeśli popyt krajowy na towar czy towary importowane objęte podwyżką cła jest wysoce elastyczny, tak że nawet nieznaczna zmiana ceny, np. o 3% powoduje dużą zmianę, tj. spadek popytu np. o 6%, to niewielka podwyżka cła i odpowiedni wzrost ceny towaru importowanego może spowodować znaczny spadek importu. Gdyby jednak zagranicznym eksporterom, a przynajmniej części z nich, zależało na danym rynku (tak jest, gdy krajem importującym jest duży kraj, np. Stany Zjednoczone), to dla utrzymania dotychczasowych rozmiarów swego eksportu mogliby oni być zainteresowani w obniżeniu swoich cen eksportowych tak, by utrzymać się na rynku kraju dużego importera. W tym przypadku fizyczne rozmiary importu kraju podwyższającego cło zostałyby utrzymane, a obniżyłaby się tylko cena importowa płacona zagranicznym eksporterom. Zmniejszyłaby się też wartość importu przy tych samych fizycznych jego rozmiarach. Poprawiłaby się również relacja cen importowych do cen eksportowych kraju podwyższającego cło. Natomiast eksporterzy na dany rynek utrzymaliby rozmiary swego eksportu przy niższych cenach eksportowych. Pogorszyłaby się relacja ich cen eksportowych do cen importowych i zmniejszyłyby się w pewnej mierze ich wpływy z eksportu.
Jeśli jednak popyt w kraju importującym jest mało elastyczny, tak, że nawet znaczna podwyżka cła nie wywoła poważniejszego obniżenia popytu na import, a tylko podwyższy ceny krajowe dla importerów i odbiorców końcowych, wówczas rozmiary importu nie ulegną zmianie i nie zmieni się terms oj trade kraju importującego, a tylko skarb państwa uzyska odpowiednio większe wpływy do budżetu.

Podwyższenie ceł w danym kraju wywołać może jednak retorsje ze strony krajów dotkniętych podwyżką ceł. Retorsje takie mogą przybrać formę podwyżki ceł krajów trzecich na towary kraju, który pierwszy podwyższył cła. W tym wypadku ostateczny rezultat zależny będzie od reakcji popytu na zmiany ceł, a w ich następstwie cen w poszczególnych krajach, oraz od tego, w jakiej mierze eksporterzy tych krajów zainteresowani są eksportem. zależy więc od tego, czy w przypadku znacznego zmniejszenia się popytu za granicą eksporterzy gotowi będą do obniżenia swoich cen towarów eksportowanych. Jeśli, generalnie biorąc, popyt danego kraju na towary zagraniczne będzie bardziej elastyczny niż popyt zagranicy na jego towary, to może on zyskać podwyższając swoje cła. Jest to jednak przypadek rzadki. Na ogół walka między krajami przy pomocy ceł prowadzi do poważnych strat dla wszystkich stron, co skłania je do podjęcia rokowań w sprawach celnych i do uzgodnionego obniżenia ceł w wyniku zawartego
porozumienia.

Rodzaje ceł oraz sposoby ich ustalania i pobierania

Jak już powiedziano, cła mogą być nakładane na towary importowane lub eksportowane. Ponieważ krajom zależy zwykle na popieraniu, a nie na utrudnianiu, eksportu, cła eksportowe stosowane są raczej wyjątkowo, głównie w celach fiskalnych. Stosują je najczęściej kraje mniej rozwinięte, eksportujące na dużą skalę surowce ( cieszące się popytem światowym), a które stanowią znaczący udział w ich eksporcie. W tym przypadku cło eksportowe może stanowić ważne źródło wpływów skarbowych. Poza względami fiskalnymi, cło eksportowe może być stosowane przejściowo w trudnych sytuacjach zaopatrzeniowych w danym kraju i może mieć na celu ochronę rynku krajowego przed nadmiernym eksportem. Stosuje się je jednak raczej wyjątkowo. Ogromna większość ceł to cła importowe, stosowane dla ochrony rynku krajowego przed nadmierną oraz przed nieuczciwą konkurencją ze (;trony zagranicy. Podrażając import, cła importowe stawiają jednocześnie w gorszej sytuacji konsumentów krajowych i oznaczają pewną redystrybucję dochodu narodowego od konsumenta do producenta.

Ze względu na sposób określania stawki celnej odróżnia się cła "ad valorem" i cła "specyficzne". Cła ad valorem pobierane są w określonej stawce procentowej od wartości przywożonego towaru. Np. 5, 10, 15 czy 30%. Cła specyficzne ustalane są w postaci określonej stawki w jednostce pieniężnej danego kraju, np. we frankach, za jednostkę wagową przywożonego towaru (np. 2 franki za kg).
Taryfa celna jest to uporządkowany zbiór wszystkich stawek celnych obowiązujących przy przywozie (lub wywozie) do lub z danego kraj u. W taryfie celnej umieszczony jest numer pozycji taryfy celnej, i odpowiadająca mu nazwa pozycji taryfy celnej, np. zboża, mleko i przetwory mleczne, mięso i wyroby mięsne, owoce, surowce przemysłowe i półfabrykaty, takie jak stal, maszyny i urządzenia inwestycyjne, samochody, maszyny dla przemysłu, telewizory , komputery, tekstylia, obuwie itp., a następnie odpowiadająca danej pozycji taryfy celnej wysokość stawki celnej.

Współczesne taryfy celne zawierają bardzo wiele pozycji. Może ich być 4090-6000, a nawet więcej .
W polityce celnej bardzo istotną rolę odgrywa Klauzula Największego Uprzywilejowania (KNU) umieszczana w międzypaństwowych umowach handlowych. Oznacza ona traktowanie krajów umownych na równi z krajem najbardziej uprzywilejowanymi. Gwarantuje ona, że ulgi celne uzyskane przez jakikolwiek kraj zostaną rozciągnięte na wszystkie kraje posiadające tę klauzulę. Inaczej, gwarantuje ona równość traktowania wszystkich krajów posiadających tę klauzulę. Zawierając międzypaństwowe umowy handlowe, kraje udzielają sobie zazwyczaj Klauzulę Największego Uprzywilejowania.

Mechanizm KNU sprawia, że kraj, decydujący się na obniżkę cła w stosunku do jakiegoś pojedynczego kraju, musi uwzględniać konsekwencje związane z rozciągnięciem tej zniżki celnej na wszystkie kraje, które uzyskały od kraju wprowadzającego cła KNU. Od stosowania KNU uznaje się pewne, historycznie wykształcone i powszechnie uznane, wyjątki. Tak więc kraje, które zawierają między sobą Unię Celną lub Strefę Wolnego Handlu wyłączają przyznane wzajemnie zniżki celne od rozciągania ich na kraje trzecie. Spod działania KNU wyłączone są też ustępstwa i ulgi celne stosowane w tzw. małym ruchu granicznym. Ponadto w odniesieniu do krajów słabo rozwiniętych wysoko rozwinięte kraje stosują tzw. "traktowanie preferencyjne" i stosują do nich stawki celne niższe od stawek generalnych. W tym przypadku ulgi celne przyznawane krajom rozwijającym się, nie są przenoszone za pośrednictwem KNU na kraje rozwinięte. Traktowanie preferencyjne pod względem celnym kraje rozwinięte przyznają na ogół krajom słabo rozwiniętym, które w przeszłości były związane z danym krajem wysoko rozwiniętym więzami kolonialnymi. Np. W. Brytania i Francja stosowały i stosują preferencje celne w odniesieniu do swych dawnych krajów kolonialnych, a które należą do grupy krajów słabo rozwiniętych. W pewnych przypadkach niektóre kraje (szczególnie kraje wielkie, np. Stany Zjednoczone) wyłączają ze względów politycznych pewne kraje z możliwości korzystania na ich rynku z KNU, traktując je gorzęj , tj. obciążając wyższymi stawkami celnymi.

Tak w okresie "zimnej wojny", zwłaszcza po wybuchu wojny w Korei, Stany Zjednoczone i inne kraje NATO odmówiły KNU ZSRR i krajom bloku radzieckiego, Chinom Ludowym i Kubie (po rewolucji kubańskiej F .Castro ). Polsce KNU wypowiedziano w 1950 r. po wybuchu wojny koreańskiej, a przywrócono po "polskim październiku 1956 r." w 1960 r., Czechosłowacja i Węgry odzyskały KNU w latach siedemdziesiątych.
Nieprzyznanie jakiemuś krajowi KNU lub jej odebranie, bądź zawieszenie, stanowi najczęściej środek represyjny, zastosowany z przyczyn ekonomicznych lub politycznych w odwet za określone nieprzyjazne działania lub działania niezgodne z przyjętymi normami międzynarodowymi. Traktowanie określonego kraju gorzej od innych krajów nosi nazwę dyskryminacyjnego. Wyłączenie spod zasady KNU oznacza więc dyskryminację pod względem celnym. Jest to przeciwieństwo traktowania preferencyjnego. Traktowanie zgodne z KNU określa się jako niedyskryminacyjne. Posiadanie KNU zapewnia równość traktowania pod względem celnym na obszarze kraju, który KNU przyznał. W pewnych jednak przypadkach import z kraju, który posiada KNU, może być obciążony dodatkowym cłem. Taka możliwość istnieje, gdy określony kraj forsuje swój eksport na rynki innych krajów przy pomocy tzw. cen dumpingowych, tj. niższych niż wynoszą jego ceny fabryczne powiększone o zwyczajowy , przeciętny zysk (np. 10%). W przypadku, jeśli wykaże się, że dumping ma miejsce, tj. że zagraniczny eksporter sprzedaje na danym rynku swój produkt po cenie dumpingowej, i że tego rodzaju sprzedaż wywołuje zakłócenia, tj. powoduje szkody na rynku kraju importera, kraj importujący po przeprowadzonym dochodzeniu może nałożyć dodatkowe cło zwane cłem anty-dumpingowym. Stosowanie dumpingu traktuje się bowiem jako przypadek tzw. "nierzetelnej konkurencji" uzasadniający wymierzenie i pobranie dodatkowego cła odpowiadającego "marży dumpingu".

Stosowanie dumpingu możliwe jest na dłuższą metę, gdy eksporter danego kraju korzysta z określonego systemu subsydiowania eksportu przez państwo. W tym przypadku w krajach broniących się przed dumpingiem i przed "nierzetelną konkurencją" stosuje się dodatkowe środki represyjne przeciw subwencjonowanym eksportom. Polegają one na nakładaniu dodatkowego cła zwanego "cłem wyrównawczym", odpowiadającego wysokości subwencji. Obciążenie importu z jakiegoś kraju "cłem wyrównawczym" poprzedzone jest postępowaniem stwierdzającym przypadek subwencjonowania eksportu. Subwencje eksportowe rzadko bowiem stosowane są w sposób jawny i bezpośredni. Najczęściej mają one charakter pośredni i ukryte są pod postacią zwrotów ceł, ulg podatkowych, niższego oprocentowania kredytów eksportowych, niższych stawek przewozowych, odpisów dewizowych itp. Tak, że stwierdzenie przypadku subwencjonowania eksportu może nie być łatwe.

Obok ceł stosowane są również inne obciążenia importu w formie dodatkowych podatków (np. podatku obrotowego od importu pobieranego lub wymierzanego na granicy) opłat wyrównawczych oraz dopłat do ceł. Środki te mogą być stosowane w sposób trwały lub przez pewien okres czasu, a ich wprowadzenie, wysokość oraz sposób wymierzania i pobierania określane są odpowiednim aktem prawnym. Środki te mają charakter podobny i działają w analogiczny sposób, jak stawki celne, tj. podrażają import. Określa się je jako środki "parataryfowe". Zarówno cła, jak wszelkie podatki i opłaty nakładane na import, stanowią znaczne utrudnienia w dostępie do rynku danego kraju dla eksportu innych krajów. Stanowią więc one często przedmiot negocjacji międzynarodowych mających na celu złagodzenie "przeszkód dla handlu". Zajmował się tym Międzynarodowy Układ o Taryfach i Handlu -GA TT , a obecnie Światowa Organizacja Handlu WTO.
Obok taryfowych i parataryfowych środków polityki handlowej stosowane są również środki "pozataryfowe".
Należą tu głównie zakazy lub ilościowe ograniczenia przywozu i wywozu, ograniczenia dewizowe, a także utrudnienia w postaci określonych norm technicznych i sanitarnych. Przeszkodą może być również bardziej skomplikowana i bardziej uciążliwa procedura stosowana przy wymiarze cła, przy uzyskiwaniu pozwoleń przywozu i wywozu, pozwoleń dewizowych itp.

Ograniczenie ilościowe przywozu i wywozu

Ograniczenia ilościowe polegają na bezpośrednim ograniczaniu przez państwo fizycznych rozmiarów importu względnie eksportu. Rząd może wydać zakaz przywozu jakiegoś towaru z zagranicy, a następnie udzielać zezwoleń na jego przywóz w ilości każdorazowo ściśle ustalonej. Podobnie może stosować ograniczenia wywozu.

Ograniczenia ilościowe w obrocie międzynarodowym były już stosowane w okresie merkantylizmu. Zostały one zniesione w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Główną formą oddziaływania państwa na obroty zagraniczne stały się wówczas cła. Ponownie zaczęto wprowadzać ograniczenia ilościowe w okresie międzywojennym, w latach wielkiego kryzysu. Trudności płatnicze, jakie w tym czasie odczuwały poszczególne kraje, zmusiły wiele z nich do stosowania środków bezpośrednio ograniczających przywóz. Obok trudności płatniczych były i inne przyczyny stosowania ograniczeń ilościowych, np. dążenie do ochrony rynku wewnętrznego przed konkurencją zagraniczną.
Ograniczenia ilościowe przywozu, a w pewnej mierze i ograniczenia eksportowe, stosowane były w szerokim zakresie po II wojnie światowej, także przez wysoko rozwinięte kraje Europy Zachodniej. Ilościowe ograniczenia przywozu miały wtedy na celu głównie ochronę bilansów płatniczych, ale stosowano je także dla ochrony własnego rynku i własnej produkcji, zwłaszcza produkcji rolnej. Ograniczenia eksportowe mogą mieć na celu zabezpieczenie krajowi dostatecznej podaży produktów rolnych i żywności, a także ważnych surowców i półfabrykatów przemysłowych. Tego typu ograniczenia były znoszone w miarę odbudowy gospodarczej po wojnie i poprawy sytuacji zaopatrzeniowej. Utrzymano natomiast, a nawet zaostrzono, ograniczenia eksportu technologii oraz maszyn i urządzeń, a także surowców i materiałów do produkcji o charakterze "strategicznym".

Tego typu ograniczenia kraje zachodnie (NA TO) stosowały głównie w odniesieniu do eksportu technologii do ZSRR i krajów bloku radzieckiego. Stosowano je aż do rozwiązania ZSRR w 1991 r. Po przeobrażeniach 1989-1990 w Europie Środkowej (zwłaszcza w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech) oraz po zjednoczeniu Niemiec, ograniczenia te zostały zniesione w odniesieniu do krajów Europy Środkowej oraz znacznie złagodzone wobec Rosji i innych dawnych republik ZSRR, a obecnie niepodległych państw .

Ograniczenia ilościowe przywozu ilub ich umowne odpowiedniki, tj. tzw. "dobrowolne ograniczenia" i "umowy o uporządkowanym zbycie", wykorzystywane są nadal (chociaż formaInie zakazane przez WTO) jako narzędzia ochrony rynku i produkcji krajowej, także przez kraje wysoko rozwinięte, w tym stany Zjednoczone, Unię Europejską, Japonię. Stosują je na szerszą skalę kraje rozwijające się dla ochrony własnej produkcji i bilansów płatniczych.

Stosując ograniczenia ilościowe przywozu, administracje gospodarcze poszczególnych krajów ustalają dla głównych towarów lub grup towarowych objętych ograniczeniami ilościowymi kontyngenty importowe, do wysokości których towary te mogą być przywożone z zagranicy. Zainteresowane w imporcie tych towarów przedsiębiorstwa muszą starać się u właściwych władz administracyjnych o pozwolenie (licencje) przywozowe.

Kontyngenty ustalane dla poszczególnych towarów mogą być albo kontyngentami globalnymi, odnoszącymi się do wszystkich krajów łącznie, albo kontyngentami określającymi wielkość importu w poszczególnych krajach. W pierwszym przypadku wnioski przedsiębiorców załatwiane są w kolejności aż do wykorzystania kontyngentu globalnego ustalonego na dany rok. W drugim przypadku wnioski przedsiębiorstw uwzględniane są tylko w ramach ustalonych dla poszczególnych krajów kontyngentów przywozowych. Może się więc zdarzyć, że wnioski przedsiębiorstw o przywóz z jakiegoś kraju nie zostaną w pełni uwzględnione, jednocześnie zaś kontyngent innego kraju nie zostanie wyczerpany z powodu niedostatecznego popytu na jego produkcję.

Podział kontyngentów na poszczególne kraje może być dokonany bądź proporcjonalnie w stosunku do jakiegoś "bazowego okresu" z lat poprzedzających wprowadzenie ograniczeń ilościowych, może też być ustalony w sposób różnicujący poszczególne kraje.
Pierwszy sposób podziału kontyngentów importowych, tj. proporcjonalnie do okresu bazowego, uważa się za nie dyskryminacyjny. Drugi, różnicujący poszczególne kraje, za dyskryminacyjny. W praktyce wiele kontrowersji wywołuje przyjęcie określonego okresu za okres bazowy. Może on być korzystniejszy dla jednych, a niekorzystny dla innych krajów.

Nie dyskryminacyjny charakter ma również ustalenie jedynie globalnego kontyngentu importowego bez ich podziału na poszczególne kraje eksportujące. Wybór kraju zakupu pozostawia się wówczas poszczególnym przedsiębiorstwom aż do wyczerpania kontyngentu importowego. Wydając licencję na przywóz, władza administracyjna nie interesuje się w tym przypadku, z jakiego kraju nastąpi import. Ponieważ jednym z argumentów za koniecznością stosowania ograniczeń ilościowych przywozu są trudności płatnicze, powstaje pytanie co do skuteczności tych ograniczeń jako narzędzia ochrony bilansu płatniczego.

Ograniczenia ilościowe dotyczą tylko ilości przywożonych towarów, a nie ich wartości. Zmniejszenie ilościowe nie zawsze musi oznaczać zmniejszenia jego wartości. Przypuśćmy, że kraj A importował do czasu wprowadzenia ograniczeń ilościowych 1.000.000 ton rocznie jakiegoś towaru z zagranicy, a następnie zmniejszył przywóz do 800.000 ton. Zmniejszenie przywozu oznaczać może jednak odpowiednie zmniejszenie globalnej podaży danego towaru na rynku krajowym. W konsekwencji, jeżeli popyt nie ulegnie zmianie, cena danego towaru musi wzrosnąć. Jeśli popyt będzie mało elastyczny, zagraniczny dostawca czy dostawcy mogą nawet podwyższyć cenę eksportową. W tym wypadku wysoka cena może, mimo mniejszej ilości importu, zwiększyć jego globalną wartość. Jeśli np. przy imporcie 1.000.000 ton cena wynosiła 15 dol. za tonę, a po ograniczeniu podaży na rynku kraju B do 800.000 ton wzrosłaby do 20 dol. za tonę, to ogólna wartość przywozu nie tylko nie zmniejszyłaby się, ale nawet wzrosła (z 15.000.000 dol. do 16.000.000 dol.).

Oznacza to, że ograniczenia ilościowe nie zawsze mogą przynieść zamierzone skutki, a w pewnych sytuacjach, gdy zagraniczny dostawca ma monopolistyczną pozycję na danym rynku i gdy popyt jest mało elastyczny, mogą wywołać nawet skutki przeciwne zamierzonym.
Jeśli ograniczenia ilościowe przywozu stosowane są dla ochrony rynku krajowego, to umacniają też zwykle pozycję monopolistyczną producentów krajowych, co może prowadzić nawet do znacznej podwyżki cen produktów kontyngentowanych i do redystrybucji dochodu, kosztem innych producentów i kosztem konsumentów.

W latach siedemdziesiątych kraje rozwinięte zaczęły stosować zamiast autonomicznych, jednostronnie wprowadzanych ograniczeń ilościowych importu, tzw. "dobrowolne ograniczenia" eksportu na ich rynek w drodze porozumienia dwustronnego z krajami-eksporterami. Porozumienia tego typu często nazywane są "porozumieniami o uporządkowanym zbycie".
Ograniczenia dewizowe

Mała skuteczność ograniczeń ilościowych jako środka zabezpieczającego równowagę bilansu płatniczego oraz fakt, że dotyczą one tylko obrotów towarowych, podczas gdy kraj może mieć ujemny bilans płatniczy w wyniku dużych płatności procentów i dywidend od ulokowanych w nim kapitałów, lub duże płatności w związku z koniecznością zwrotu dawniej zaciągniętych pożyczek czy też wobec ucieczki części kapitałów zagranicznych, doprowadziły do stosowania ograniczeń dewizowych. Polegają one na tym, że rząd zakazuje swobodnych operacji dewizowych na rynku pieniężnym, zobowiązując eksporterów i wszystkich, którzy zarabiają zagraniczne środki płatnicze, do ich odsprzedaży w upoważnionych bankach. Podobnie, wywóz zagranicznych środków płatniczych oraz własnej waluty z kraju wymaga zezwolenia dewizowego upoważnionego banku. W ten sposób rząd może kontrolować ogólną sumę płatności w stosunku do zagranicy z wszelkich tytułów i starać się dostosowywać ją do wpływów dewizowych.

Ograniczenia dewizowe stosowane są zwykle w sytuacjach głębokiego deficytu płatniczego, gdy inne środki polityki handlowej nie dają efektów. Polityka ograniczeń dewizowych wymaga jednak sprawnego aparatu administracyjnego i aparatu ścigania. Przy ograniczeniach dewizowych pojawia się zwykle "czarny rynek" na waluty obce przy znacznie wyższym kursie obcych walut. W przypadku ograniczeń dewizowych decyzje eksportowe i importowe nie kierują się już większą lub mniejszą opłacalnością eksportu czy importu, a względną łatwością lub trudnością uzyskania przydziału określonej waluty zagranicznej na import. Ograniczenia dewizowe podobnie jak ograniczenie ilościowe przywozu mogą wywołać -wobec braku dostatecznej konkurencji ze strony importu -znaczną zwyżkę cen towarów produkowanych w kraju, z podobnymi skutkami w zakresie redystrybucji dochodu.
Aktywizacja kursu walutowego

W gospodarce rynkowej istotną rolę w polityce oddziaływania państwa na obroty zagraniczne i bilans płatniczy odgrywa polityka kursu walutowego. Generalną tendencją jest dążenie do utrzymywania stabilnego kursu waluty korzystnego dla rachunku ekonomicznego i dla wspierania eksportu. Stabilny kurs walutowy , przy wymienialności waluty krajowej na waluty zagraniczne, zachęca również zagranicznych inwestorów do podejmowania inwestycji w danym kraju.

Jeśli jednak kraj ma trudności płatnicze przez dłuższy okres czasu, to może mieć trudności z utrzymaniem kursu waluty .W tym przypadku może zdecydować się na dewaluację waluty , tj. na obniżenie jej wartości w stosunku do miernika przyjętego za podstawę. (Np. do złota albo do określonej waluty przyjętej za podstawę, np. dolara, lub też do tzw. "koszyka mocnych walut"). Uzasadnieniem dla dewaluacji waluty może być niska konkurencyjność jego eksportu w stosunku do produktów wytwarzanych za granicą tak, że wpływy z eksportu są niedostateczne w porównaniu z popytem kraju na import. W tej sytuacji ogłoszenie dewaluacji pieniądza krajowego o określony procent, np. 10 czy 15%, oznacza potanienie własnego eksportu dla zagranicy. Ceny towarów kraju dewaluującego walutę liczone w walutach innych krajów stają się wówczas niższe i bardziej konkurencyjne, natomiast ceny towarów importowanych liczone w walucie krajowej odpowiednio wzrastają. Rezultatem tego może być zwiększenie eksportu i zmniejszenie importu, a w konsekwencji poprawa bilansu handlowego i płatniczego.
Dewaluacja nie zawsze jest jednak skuteczna. Skuteczność jej zależy bowiem od szeregu czynników. Z jednej strony zależy od reakcji popytu za granicą na potanienie eksportu danego kraju. Jeśli popyt za granicą jest dostatecznie elastyczny, to niewielki nawet stopień dewaluacji może wywołać dość znaczny wzrost popytu za granicą na towary danego kraju i jeśli kraj ten będzie dysponował dostateczną podażą na eksport, to może zwiększyć się jego wywóz. Może to poprawić jego bilans handlowy i płatniczy. Jeśli jednak popyt za granicą na towary danego kraju nie jest dostatecznie elastyczny, tak że nawet znaczny stopień dewaluacji nie zwiększy w poważniejszej mierze jego eksportu, to polityka dewaluacji może nie być skuteczna. Skuteczność jej zależy nie tylko od popytu zagranicy, ale także od elastyczności podaży krajowej na eksport. Nawet bowiem wtedy, gdy popyt zagranicy na towary danego kraju reaguje szybko w przypadku obniżenia ich cen (w wyniku dewaluacji) wzrost eksportu zależy od możliwości wzrostu produkcji na eksport. Taką możliwość posiadają na ogół kraje rozwinięte o różnorodnej produkcji, a szczególnie wtedy, gdy ich zdolności wytwórcze nie są w pełni wykorzystane. Ma to miejsce zwłaszcza w okresach recesji gospodarczej, gdy stopień wykorzystania zdolności wytwórczych jest mniejszy i możliwości zwiększenia podaży pod wpływem wzrostu popytu są znaczne. Jeśli jednak stopień wykorzystania zdolności wytwórczej jest wysoki, szczególnie zaś, jeśli w kraju daje się odczuć silna presja inflacyjna, wzrost popytu zagranicznego na towary krajowe może nie wywołać wzrostu eksportu, a może wzmagać tylko inflację, która ze swej strony może hamować eksport, absorbując część podaży eksportowej na potrzeby rynku krajowego.

Skuteczność polityki dewaluacji w odniesieniu do importu zależy również od reakcji popytu krajowego na zmiany cen towarów zagranicznych liczonych w walucie krajowej. Jeśli popyt ten jest elastyczny, to niewielki stopień dewaluacji, oznaczający niewielkie nawet podrożenie importu, może wywołać znaczny jego spadek. Jeśli jednak popyt na import jest stosunkowo sztywny, to dla zmniejszenia importu potrzebny byłby znaczny stopień dewaluacji. Wpływ dewaluacji na zmniejszenie importu zależy więc od sytuacji na rynku wewnętrznym. W okresie recesji elastyczność popytu na zmiany cen jest większa i przy stosunkowo niedużym nawet stopniu dewaluacji może ona osiągnąć zamierzony efekt. Natomiast w okresie wysokiej koniunktury przy wzroście stopy inflacji wzrost cen importowych może nie zmniejszyć importu w stopniu niezbędnym dla poprawy bilansu płatniczego. Konieczny byłby wówczas bardzo znaczny stopień dewaluacji. W tym wypadku jednak ceny eksportowe byłyby niższe, a w konsekwencji wpływy dewizowe mniejsze niż przed dewaluacją. Ceny importowe byłyby natomiast wyższe i wydatki dewizowe odpowiednio większe.

W tym przypadku relacje cen eksportowych do cen importowych (tj. te.rms oj trade) zmieniałyby się na niekorzyść kraju dewaluującego walutę, co zmniejszałoby jego wpływy dewizowe i przeciwdziałało poprawie bilansu płatniczego. Ponadto, jeśli kraj musi importować część surowców i półfabrykatów potrzebnych do produkcji, to znaczny stopień dewaluacji, podrażając import, zwiększać będzie nacisk na wzrost cen w kraju ( od strony kosztów). Będzie więc powiększać presję inflacyjną w kraju, co może neutralizować pierwotny efekt dewaluacji waluty.
W sumie polityka dewaluacji nie zawsze może przynieść zamierzone efekty. Nawet jeśli przynosi ona takie efekty, to dają się one odczuć dopiero z pewnym opóźnieniem, zwykle dopiero po upływie kilku miesięcy. Z czasem jednak efekt dewaluacji wygasa, zwłaszcza jeśli występuje silniejsza presja inflacyjna w kraju. Sytuacja w bilansie płatniczym może wtedy nie ulec większej poprawie.

Alternatywą wobec dewaluacji jest polityka tzw. "płynnego" kursu waluty krajowej w stosunku do walut zagranicznych. Państwo nie podtrzymuje wówczas kursu swej waluty a dopuszcza do deprecjacji waluty, tj. spadku jej kursu w miarę jak pogarsza się bilans płatniczy. Dalszy mechanizm jest już taki sam, jak przy dewaluacji, tj. następuje potanienie eksportu dla zagranicy i podrożenie importu dla importerów i odbiorców krajowych. Założeniem jest, że płynność zmian kursu zapobiegać będzie powstawaniu zbyt wielkich deficytów lub nadwyżek w bilansie płatniczym. Zależy to jednak od elastyczności popytu i podaży w kraju i za granicą. Jeśli władze monetarne kraju chcą utrzymać wahania kursu w pewnych granicach, to muszą interweniować na rynku dewizowym, zasilając go w dewizy zagraniczne, tj. oferując je (ze swych rezerw) do sprzedaży po odpowiednio niższym kursie lub skupując je po odpowiednio wyższym kursie. Tego rodzaju polityka zależy od rozmiarów posiadanych rezerw i ewentualnego ich zasilania ze źródeł zagranicznych (np. z Międzynarodowego Funduszu Walutowego).
Inne metody oddziaływania rządów na obroty zagraniczne
Rządy krajów kapitalistycznych oddziaływać mogą i oddziałują na handel zagraniczny i na bilans płatniczy także przy pomocy ogólnych środków polityki pieniężnej i fiskalnej .

Wprowadzenie podatku wewnętrznego na towary importowane wywołuje takie same skutki jak cło, tj. powoduje podrożenie towaru importowanego. Z drugiej strony, udzielenie subwencji dla produkcji krajowej -choćby częściowo przeznaczonej na eksport -może doprowadzić do potanienia eksportu. Połączenie obu tych środków, tj. obciążenie podatkiem wewnętrznym towarów importowanych i stosowanie subwencji eksportowych jest alternatywą polityki dewaluacji. Środki te, chociaż mieszczą się w ramach wewnętrznej polityki fiskalnej (tj. polityki podatków i wydatków państwowych), mają bezpośredni wpływ na handel zagraniczny. Środki polityki fiskalnej mogą oddziaływać na handel zagraniczny także pośrednio. Polityka podatkowa może bądź zachęcać, bądź zniechęcać do zwiększenia skali produkcji. Łącznie z polityką wydatków rządowych (np. wydatków na roboty publiczne i inne inwestycje rządowe, na zbrojenie itd.) może ona wpływać na poprawę koniunktury. Może to wzmagać presję inflacyjną. Zmniejszenie wydatków rządowych może przeciwdziałać presji inflacyjnej na rynku krajowym i wpływać na "ostudzenie koniunktury" gospodarczej w kraju. Zmiany te wywołają po pewnym czasie zmiany strumieni pieniężnych dochodów i wydatków ludności na rynku krajowym i odbijać się będą nie tylko na sytuacji wewnętrznej kraju, ale i na jego sytuacji zewnętrznej, tj. na bilansie handlowym i płatniczym. W warunkach wysokiej koniunktury gospodarczej i wzrastającego w związku z tym nacisku efektywnego popytu na rynek, rośnie na ogół import, a jednocześnie część towarów kierowanych dawniej na eksport jest absorbowana na zaspokojenie rosnącego popytu krajowego. Ponadto, przy presji inflacyjnej zwyżka cen krajowych działać będzie poprzez zmniejszenie konkurencyjności eksportu krajowego i zwiększenie konkurencyjności towarów importowanych -w kierunku zmniejszenia eksportu i zwiększenia importu. Zastosowane w tych warunkach środki polityki antyinflacyjnej mogą wpływać pośrednio na osłabienie napięcia w handlu zagranicznym, tj. na poprawę bilansu płatniczego. Natomiast środki polityki polegające na zwiększaniu wydatków rządowych, ożywiając popyt na rynku krajowym, zwiększać mogą popyt na import i powodować trudności w bilansie handlowym i płatniczym.
Dla utrzymania równowagi płatniczej rządy posługiwać się mogą, obok środków polityki fiskalnej, także polityką monetarną, tj. przede wszystkim polityką stopy procentowej banku centralnego oraz polityką ułatwień, względnie utrudnień przy udzielaniu przez banki kredytów przedsiębiorstwom.

Polityka stopy procentowej może mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na bilans płatniczy. Podwyższenie stopy procentowej może bowiem przyciągać kapitały z zagranicy i wpłynąć na poprawę bilansu płatniczego poprzez poprawę bilansu obrotów kapitałowych. Z drugiej strony, podwyżka stopy procentowej może wywołać pewne osłabienie aktywności gospodarczej i o ile takie osłabienie wywoła spadek dochodu i popytu krajowego, to zmniejszać się może także popyt na import. Jeśli spadek aktywności gospodarczej doprowadzi następnie do spadku cen w kraju poniżej poziomu cen za granicą, może to wpłynąć na ożywienie eksportu i ograniczenie importu, a tym samym na poprawę bilansu handlowego, a w konsekwencji i bilansu płatniczego. Polityka stopy procentowej okazuje się jednak w wielu wypadkach zbyt słabym środkiem dla uzyskania takich efektów. Dlatego stosowana jest często łącznie ze środkami polityki fiskalnej .
MIĘDZYP AŃSTWOWE UMOWY GOSPODARCZE

Podkreślono już, że zagraniczna polityka ekonomiczna każdego państwa jest realizowana częściowo przy pomocy środków autonomicznych, a częściowo w drodze umów gospodarczych zawieranych z innymi państwami. Międzypaństwowe umowy gospodarcze mogą mieć charakter dwustronny lub wielostronny zależnie od liczby uczestniczących w nich krajów. Przez długi czas -praktycznie do II wojny światowej-.: wśród międzypaństwowych umów gospodarczych dominowały umowy dwustronne, zwane także bilateralnymi. Umowy wielostronne albo multilateralne, gdzie uczestniczy więcej niż dwa kraje, rozpowszechniły się na większą skalę dopiero po II wojnie światowej.
Z punktu widzenia rodzaju spraw, które podejmują międzypaństwowe umowy gospodarcze, można wyróżnić umowy handlowe, umowy o współpracy gospodarczej, technicznej i kapitałowej, umowy osiedleńcze, komunikacyjne, dotyczące m.in. komunikacji kolejowej, lotniczej, umowy morskie, umowy dotyczące rybołówstwa na wodach należących do strefy ekonomicznej innych krajów, umowy finansowe, a wśród nich umowy kredytowe i umowy płatnicze.

Najstarszą formą międzypaństwowych umów gospodarczych są umowy handlowe. Początkowo przedmiotem ich była ochrona osoby kupca, okrętu i ładunku. W miarę rozwoju masowej wymiany handlowej w kapitalizmie, punkt zainteresowań umów handlowych przeniósł się na zapewnienie możliwie najlepszych warunków dostępu do rynków zbytu dla eksportu oraz dla rozwijania działalności gospodarczej na terytorium innych krajów przez kapitał danego kraju.
Do najważniejszych rodzajów umów handlowych należą: traktaty handlowe, konwencje handlowe, układy handlowe, porozumienia handlowe i protokoły handlowe. Najbardziej uroczystą, tradycyjną formą dwustronnych umów handlowych są traktaty handlowe. Traktat hand1owy jest wie1o1etnią umową regulującą całokształt stosunków handlowych, a szerzej, stosunków gospodarczych między dwoma państwami. Kwestie wymiany handlowej regulowane są w traktacie handlowym zazwyczaj przez wzajemne przyznanie sobie przez układające się kraje Klauzuli Największego Uprzywilejowania (KNU).

Gwarantuje ona układającym się krajom traktowanie ich towarów na terenię drugiego kraju pod względem obciążeń celnych na stopie kraju najbardziej uprzywilejowanego, a więc zapewnia równość traktowania pod względem obciążeń celnych. W traktatach handlowych umieszcza się także rozdziały dotyczące traktowania osób fizycznych i prawnych (tj. zwłaszcza przedsiębiorstw) podejmujących działalność gospodarczą na terytorium drugiego kraju. Zapewnia się w tym przypadku najczęściej tzw. "Klauzulę Narodową" (oznaczającą traktowanie osób i przedsiębiorstw państwa zawierającego traktat tak jak własnych obywateli i jak własne przedsiębiorstwa). Umowy handlowe zawierają również klauzule zabezpieczające inwestycje kapitałowe jednego kraju na terytorium drugiego, a także zapewniające ochronę tzw. "własności intelektualnej", tj. praw autorskich do dzieł i wynalazków obywateli drugiego kraju.
Klauzule osiedleńcze traktatów dotyczą warunków osiedlania się osób jednego kraju na terytorium drugiego. Zwykle sprawy te regulowane są wg "Klauzuli Narodowej". Z tego typu zobowiązań wyłączone są zwykle sprawy związane z traktowaniem emigrantów, które, jeśli są podejmowane, regulowane są zazwyczaj osobnymi umowami.

W traktatach handlowych mogą być umieszczone rozdziały dotyczące kwestii komunikacyjnych, w tym klauzule morskie dotyczące traktowania statków jednej strony w portach drugiej strony. Stosuje się tu zwykle Klauzulę Narodową, uzupełnianą czasem Klauzulą Najwyższego Uprzywilejowania, jeśli statki innych państw traktowane są lepiej. Spod tych zasad wyłączone są zazwyczaj żegluga przybrzeżna i rybołówstwo. Sprawy rybołówstwa na wodach danego kraju regulują zwykle osobne umowy.

W części końcowej traktatów handlowych zawarta jest zwykle tzw. "Klauzula Ucieczki", pozwalająca na uchylenie się lub zawieszenie wykonania na pewien czas przyjętych zobowiązań w przypadku, gdyby zaszły nieprzewidziane okoliczności i wykonanie zobowiązań narażałoby kraj na duże straty. W końcowej części traktatu określony jest okres czasu, na jaki został on zawarty oraz procedura związana z ewentualnym wcześniejszym wypowiedzeniem traktatu przez jedną ze stron. Traktaty są zwykle umowami długoterminowymi, tj. zawieranymi np. na okres 10 lub więcej lat, z możliwością przedłużenia na czas bezterminowy po upływie terminu obowiązywania traktatu. Wcześniejsze wypowiedzenie traktatu wymaga wypowiedzenia go, np. na pół roku przed zamierzonym terminem wycofania się jednej ze stron z traktatu.

Konwencja handlowa może obejmować podobny zakres problemów między zawierającymi ją krajami, z tym, że jest formą mniej uroczystą niż traktat handlowy. Układ handlowy reguluje zwykle w sposób szczegółowy część zagadnień związanych z wymianą handlową między dwoma krajami. Układ handlowy może szczegółowo regulować wzajemne traktowanie pod względem celnym, może to być układ regulujący stosowanie ograniczeń ilościowych. W tym przypadku kraje o gospodarce rynkowej, ustalając listy kontyngentów importowych i eksportowych na towary przywożone lub wywożone zlub do kraju, z którym zawiera się Układ Handlowy , do wysokości uzgodnionych kwot ilościowych lub wartościowych. Czasami w odniesieniu do niektórych pozycji towarowych układ może zawierać tzw. kontyngenty celne. Eksport w ramach kontyngentów może korzystać z cła preferencyjnego, natomiast eksport ponad uzgodniony kontyngent celny obciążany bywa znacznie wyższym cłem.

Innym rodzajem umowy jest porozumienie handlowe regulujące zwykle węższą grupę szczegółowych problemów spornych. Podobny charakter ma protokół handlowy .Może on być także załącznikiem do ogólniejszej umowy lub zawierać uzupełnienia do umowy , np. do układu handlowego zawartego wcześniej. Protokół z rozmów może stanowić przygotowanie do właściwej umowy , tj. zawierać pisemne potwierdzenie zainteresowania stron zawarciem umowy oraz wstępne określenie stanowisk wyjściowych do dalszych rokowań.
Traktaty, konwencje i układy handlowe wymagają do swojej ważności ratyfikowania ich przez parlamenty. Natomiast porozumienia i protokoły handlowe nie wymagają ratyfikacji. Mogą więc dotyczyć spraw mniej ważnych.

Umowa wielostronna zawarta po II wojnie światowej w 1947 r. w sprawie redukcji ceł i ogólnej liberalizacji handlu, tj. Układ Ogólny o Taryfach i Handlu (GATT), umożliwiła znaczną liberalizację handlu światowego i określenie podstawowych "reguł gry" we wzajemnych stosunkach handlowych krajów członkowskich, aż do utworzenia w 1995 r. Światowej Organizacji Handlu -WTO (World Trade Organization). Światowa Organizacja Handlu jest już nie tylko wielostronną umową, ale formalną organizacją międzynarodową z władzami statutowymi: Komisją Ministerialną państw członkowskich, stanowiącą najwyższy organ WTO, Radą Generalną, pełniącą funkcję Komisji między jej sesjami (zwoływanymi co najmniej co dwa lata), pełniącą rolę organu Rozstrzygania Sporów i organu Przeglądu Polityki Handlowej, oraz Sekretariatem, którym kieruje Dyrektor Generalny mianowany przez Komisję Ministerialną.

Merytoryczny zakres działania Światowej Organizacji Handlu jest znacznie szerszy niż GA TT -u. Zajmuje się ona nie tylko sprawami polityki handlowej dotyczącej handlu towarami, ale także międzynarodowym obrotem w zakresie usług oraz handlowymi aspektami Praw Własności Intelektualnej. Do tych trzech spraw działają w ramach WTO odpowiednie Rady.
Światowa Organizacja Handlu zapewnia uczestniczącym krajom traktowanie na zasadzie Klauzuli Największego uprzywilejowania, a ponadto stanowi -tak jak GA TT -forum dla dalszych negocjacji i dalej idącej liberalizacji handlu, stopniowej, uzgodnionej redukcji ceł, zniesienia ograniczeń ilościowych, a w przypadku stosowania -do nie dyskryminacyjnego ich charakteru. WTO zobowiązuje państwa członkowskie do wyeliminowania subwencji eksportowych oraz innych restrykcyjnych środków polityki handlowej taryfowych i pozataryfowych. Ogranicza m.in. możliwość stosowania porozumień o "uporządkowanym zbycie" i stosowanie "dobrowolnych ograniczeń eksportowych".
Przewiduje jednak także możliwość zabezpieczania się krajów przed subwencjonowanym eksportem na ich rynek i przed dumpingiem przy pomocy dodatkowych "ceł wyrównawczych" i ceł "antydumpingowych". Równocześnie stara się zapobiegać naduŻywaniu postępowań antysubwencyjnych i antydumpingowych, zmierzających do utrzymania lub zaostrzenia protekcjonizmu celnego. Określa w związku z tym zasady, jakim powinny odpowiadać postępowania antysubwencyjne i antydumpingowe. Obok samego stwierdzenia faktu subwencjonowania lub dumpingu, konieczne jest tak jak dotąd wykazanie, że subwencje i sprzedaż po cenach dumpingowych wywołują zakłócenia i powodują szkody na rynku kraju importującego.

W tej mierze WTO dopuszcza zawieranie dwustronnych porozumień dla ograniczenia działań wywołujących zakłócenia na rynku kraju importera i przynoszących mu szkody. WTO służy również pomocą przy rozwiązywaniu spornych kwestii między krajami członkowskimi w tym zakresie.
Nowa tzw. "Milenijna Runda" negocjacji handlowych w ramach WTO, rozpoczęta decyzją Komisji Ministerialnej WTO w listopadzie 1999 r., miała stanowić dalszy krok na drodze liberalizacji handlu światowego. Ze względu na sprzeczności interesów między USA, Europą Zachodnią i Japonią sesja Komisji w tej sprawie nie doprowadziła do ogłoszenia terminu rozpoczęcia Rundy Milenijnej WTO. Przewiduje się jednak, że runda ta zostanie ostatecznie ogłoszona najpóźniej po wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych.


Tendencje liberalizacyjne międzynarodowej polityki handlowej po II wojnie światowej
W międzynarodowej polityce ekonomicznej, utożsamianej często z polityką handlową, można wyróżnić dwie koncepcje: wolnego handlu i protekcjonizmu.Polityka wolnego handlu polega na usuwaniu ograniczeń i przeszkód w stosunkach ekonomicznych z zagranicą, zwłaszcza w wymianie towarowej oraz dążeniu do możliwie jak najpełniejszego ich liberalizowania i ograniczenia kontroli państwa nad nimi. Polityka protekcyjna zaś polega na szerokim wyko.: korzystaniu pomocy państwa dla rozwoju rodzimej produkcji, ochrony rynku, wewnętrznego przed konkurencją zagraniczną oraz na popieraniu różnymi: środkami własnej ekspansji na rynki zagraniczne.
Za czasów Adama Smitha ekonomiści przedstawiali wolny handel jako ideał, do którego powinna dążyć polityka handlowa. Teoretycznie liberalna .polityka handlowa stwarza korzyści wykraczające poza eliminację zniekształceń w sferze produkcji i konsumpcji.
Doświadczenia historyczne dowodzą, że polityka protekcjonistyczna prowadzi do spadku aktywności gospodarczej krajów uczestniczących w wymianie handlowej. Dla przykładu w latach 1929-1932 spadek o 40% obrotów handlu
światowego zbiegł się ze zmniejszeniem o 20% produkcji światowej. Dzieje się tak dlatego, że defensywna polityka handlowa rzadko stanowi dobry instrument poprawy krajowej gospodarki w porównaniu z działaniami związanymi z wewnętrzną restrukturyzacją.
Tendencje do usuwania barier i przeszkód w wymianie handlowej w skali świata pojawiły się po zakończeniu II wojny światowej. Liberalizacja polityki handlowej po II wojnie światowej dokonała się pod wpływem negocjacji międzynarodowych, tzn. rządy krajów zawierały porozumienia o kolejnych redukcjach ceł. Powojenna, wielostronna redukcja ceł dokonywała się w ramach struktury instytucjonalnej Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu ( Gene[Agreement on Tariffs and Trade) , zawartego w 1947 r. , zastąpionego od 1 stycznia 1995 r. przez Światową Organizację Handlu. GATTWTO jest wcieleniem liberalizacji handlu międzynarodowego, poprzez obowiązek negocjacji między umawiającymi się stronami.
lIkIad Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu -GATT

Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu ( GeneralAgreement on Tariffs and Trade) podpisały 30.10.1947 r. w Genewie 23 państwa. Układ wszedł w życie 1.01.1948 r. Na konferencji w Maroko, w dniu 15 kwietnia 1994 r., GATT za stąpiono Swiatową Organizacją Handlu. Podstawowym celem układu była stopniowa obniżka stawek celnych i wyeliminowanie innych barier w handlu międzynarodowym. Podejście takie nawiązywało do zasad klasycznej teorii ekonomii, zakładającej wyższość wolnego handlu nad protekcjonistyczną polityką państwa7. Siedzibą GATT jest Genewa.
Swoje działania GATT oparł na czterech zasadach stanowiących kodeks dobrego postępowania w handlu zagranicznym8. Najważniejsza z nich to zasada niedyskryminacji, oparta na klauzuli największego uprzywilejowania (KNU) , która oznacza, że wszelkie korzyści handlowe przyznane przez pańStwo członkowskie GATT innemu państwu muszą zostać automatycznie rozszerzone na wszystkie państwa będące stronami układu. Od tej podstawowej zasady GATT odstępuje w wyjątkowych okolicznościach (systemy preferencyjne dla krajów rozwijających się, strefy wolnego handlu, unie celne) .Początkowo tylko jeden artykuł GATT dotyczył szczególnie krajów rozwijających się. Artykuł 18 GATT zezwala krajom rozwijającym się podnieść opłaty celne w celu ochrony rodzącego się przemysłu i ustanowić ograniczenia importu dla zrównoważenia bilansu płatniczego. Od 1971 r. GATT pozwolił państwom członkowskim na prowadzenie polityki odstępującej od klauzuli największego uprzywilejowania w stosunku do krajów rozwijających się, tzn. na wprowadzenie preferencyjnego systemu taryf. Innym odstęPstwem od reguły niedyskryminacji jest uznanie w artykule 24 GATT regionalnych układów handlowych, pod warunkiem, że utrudnienia wymiany z państwami trzecimi, po stworzeniu grupy regionalnej, nie będą większe niż poprzednio.

Kolejna zasada GATT to tzw. "traktowanie narodowe", które oznacza, że produkty importowane do danego kraju nie mogą być wprowadzone na rynek na mniej dogodnych warunkach, niż te same produkty krajowej produkcji.
Zasada wzajemności oznacza zobowiązanie każdego państwa członkowskiego GATT do eliminacji barier celnych lub udzielenia innych koncesji, pod warunkiem uzyskania takich samych przywilejów od partnera.
Czwarta zasada GATT mówi o możliwościach interwencji w handlu jedynie za pośrednictwem ceł, natomiast stosowanie innych instrumentów polityki handlowej jest zakazane.

Decyzje na forum GATT zapadały w ramach negocjacji wielostronnych, zwanych rundami, podczas których uzgodniono dotychczas m.in. obniżkę stawek celnych na większość towarów przemysłowych. Z redukcji ceł wyłączone zostały artykuły rolne. Dotychczas odbyło się osiem rund negocjacyjnych: w Genewie (1947 r.),w Annecy (1949 r.),w Torquay (1951 r.), w Genewie (1956 r.),w Genewie (1962 r.), Runda Dillona (1960-1962); Runda Kennedy'ego (1964-1967), RundaTokijska (1973-1979), Runda Urugwajska (1986-1994).
Ostatnie rokowania w ramach GATT przyniosły najwięcej zmian. W wyniku Rundy Urugwajskiej dokonano m.in. częściowej liberalizacji handlu usługami w ramach Układu Ogólnego o Handlu Usługami -GATS.W trakcie Rundy Urugwajskiej po raz pierwszy do negocjacji GATT włączono prawa własności intelektualnej. Wynikiem Rundy było powstanie umowy międzynarodowej, która ujęła w jednym dokumencie wszystkie kategorie prawa własności intelektualnej: prawa autorskie i prawa pokrewne, znaki firmowe, nazwy oryginalne, rysunki i modele przemysłowe, patenty, oprogramowanie. Dla każdego z tych praw w umowie ustalono wysokie normy minimalnej ochrony, które muszą być stosowane przez wszystkich sygnatariuszy i które odpowiadają normom istniejącym w krajach najbardziej rozwiniętych. Zgodnie z postanowieniami Rundy Urugwajskiej dokonano obniżki stawek celnych na artykuły przemysłowe do poziomu około 3,9%.

Światowa Organizacja Handlu -WTO
Utworzenie tego typu organizacji, mającej nosić nazwę -Międzynarodowa Organizacja Handlu, przewidziano już w Karcie Hawańskiej w 1948 r., w postaci instytucji ONZ. Inicjatywa ta została odrzucona m.in. przez Kongres amerykański jako zbyt rygorystyczna. Tymczasową rolę forum liberalizacji handlu międzynarodowego miał stanowić Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (GeneralAgreement on Tarijfs and Trade) -GATT. GATT rozwinął się nie jako organizacja międzynarodowa, lecz jako porozumienie.
Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization -WTO) powstała na podstawie porozumienia ministrów handlu zagranicznego 117 państw, którzy 15 kwietnia 1994 r. podpisali w Marakeshu (Maroko) akt końcowy Rundy Urugwajskiej GATT. WTO skupiała początkowo państwa reprezentujące ponad 90% potencjału handlu światowego9. Organizacja ta stworzyła jednolite ramy instytucjonalne dla bardzo szeroko rozumianej wymiany handlowej między jej członkami, a mianowicie system zasad i procedur pro~": wadzenia wymiany i nadzoru nad realizacją uzgodnionych porozumień, stosowania środków ochrony, jak też rozwiązywania ewentualnych sporów. WTO ; stanowiła też od początku forum dalszych negocjacji dotyczących wielostronnej wymiany handlowej, tj. jej liberalizacji i regulacji.

WTO zarządza umową ogólną GATT, umową o usługach (GATS), umową o własności intelektualnej (TRIP) oraz kodeksami i procedurami regulowania sporów. W ramach WTO państwa członkowskie są zobowiązane przyjmować wszystkie decyzje en bloc11. Na szczycie WTO co dwa lata zbiera się konferencja ministerialna.

Polska a GATT WTO
Polska została członkiemWTO z dniem 1 lipca 1995 r. po zakończeniu procedury ratyfikacji wszystkich uzgodnień Rundy Urugwajskiej. Polska jest zobowiązana do przestrzegania zasad obowiązujących w ramach WTO oraz do dostosowania swych krajowych przepisów handlowych do postanowień Rundy Urugwajskiej.
Uczestnictwo Polski w wielostronnym systemie współpracy międzynarodowej, jakim jest WTO, stanowi zwiększenie stabilności zagranicznej polityki Polski.

STAN NEGOCJACJI W SPRAWIE USŁUG FINANSOWYCH PO ZAKOŃCZENIU RUNDY URUGWAJSKIEJ GATT

Podczas Rudy Urugwajskiej ustalono, że "Członkowie będą przystępowali do kolejnych rund negocjacji, rozpoczynając je nie później niż w ciągu pięciu lat począwszy od wejścia w życie Porozumienia WTO, a następnie okresowo w celu osiągnięcia coraz wyższego poziomu liberalizacji. Negocjacje takie będą zmierzać do ograniczenia lub zniesienia środków niekorzystnie oddziaływujących na handel usługami, celem zapewnienia skutecznego dostępu do rynku."
W czasie pierwszych lat funkcjonowania Układu ujawniła się potrzeba kontynuowania negocjacji w odniesieniu do reguł rządzących liberalizacją w dziedzinie usług ( dozwolone subsydia, klauzule ochronne, zakupy publiczne) oraz negocjacji sektorowych (usługi finansowe, telekomunikacja, transport morski) 13. Rokowania podejmowane są oddzielnie w poszczególnych obszarach. Najważniejszą dziedziną, objętą liberalizacją już po zakończeniu Rundy Urugwajskiej, były usługi finansowe.

Znaczenie Stanów Zjednoczonych w procesie negocjacji
Pod koniec Rundy Urugwajskiej swoje listy zobowiązań w dziedzinie usług fmansowych przedstawiło 76 krajów. Wśród kilku uprzemysłowionych krajów członkowskich panował jednak pogląd, że zobowiązania podjęte przez niektóre kraje nie są wystarczające dla pomyślnego zakończenia rokowań. Stany Zjednoczone zapowiedziały, że dokonają odstępstw od KNU w niektórych dziedzinach usług finansowych, jeżeli listy nie zostaną poprawione. Oznaczało to, iż USA dyskryminowałyby usługodawców zagranicznych biorących udział w negocjacjach, oferując szerszy dostęp do rynku partnerom otwierającym swoje rynki na zasadzie wzajemności. Nie chcąc dopuścić do takiego wyniku negocjacji, w kwietniu 1994 roku ustalono, że rokowania w sprawie usług fmansowych będą kontynuowane przez 6 miesięcy od wejścia w życie Porozumienia ustanawiającego WTO.
Drugi Załącznik w sprawie usług finansowych umożliwił Członkom poprawienie, dokonanie zmian lub wycofanie całości lub części szczegółowych zobowiązań odnoszących się do tego sektora w terminie do 30 czerwca 1995 roku. Do tego czasu kraje członkowskie miały również ogłosić swoje listy odstępstw od KNU14.
Negocjacje rozpoczęły się wkrótce po zakończeniu Rundy, wiosną 1994 roku. Poprawki do list zobowiązań i odstępstw od KNU zgłosiły 32 kraje członkowskie (licząc WE jako jeden) .Pod koniec czerwca 1995 roku, po kilku rundach intensywnych rozmów, Stany Zjednoczone ogłosiły, że nie są zadowolone z wyników rokowań. Zapowiedziały wycofanie większości zobowiązań zawartych w swojej liście koncesji oraz dokonanie odstępstw od KNU w całym sektorze usług finansowych. Ogłosiły, że ich oferta nie będzie miała zastosowania dla nowych podmiotów wchodzących na rynek amerykański lub nowych obszarów działalności podejmowanych przez przedsiębiorstwa już istniejące. Pojawiło się niebezpieczeństwo pogorszenia swoich ofert przez innych znaczących uczestników negocjacji. Kraje członkowskie Unii Europejskiej zaproponowały przedłużenie terminu zakończenia rokowań z 30 czerwca na 28 lipca 1995 roku, aby zbadać, czy wypracowane rozwiązania będą mogły być stosowane w praktyce, jeśli to konieczne, bez udziału Stanów Zjednoczonych. Tak też się stało. Wszystkie kraje uczestniczące w negocjacjach rozważyły, w jakim stopniu mogą utrzymać i wprowadzić w życie swoje najdalej oferty oparte o KNU. Zostały one włączone do Drugiego Protokołu do GATT.

Protokół Drugi
21 lipca 1995 roku został przyjęty tekst Drugiego Protokołu do GATS, a 28 lipca Komitet Usług Finansowych przyjął ostateczne krajowe listy zobowiązań i odstępstw od KNU. Zostały one wyłożone do ratyfikacji w terminie do 30 czerwca 1996 roku. Protokół wraz z załączonymi listami wszedł w życie I września 1996 roku 16 i obowiązywał do 1listopada 1997 roku. Zobowiązania w dziedzinie usług finansowych miało w tym czasie 97 krajów (licząc WE jako jeden). Na 32 kraje, które wprowadziły zmiany w swoich listach zobowiązań, 29 zliberalizowało przepływ usług finansowych i ratyfikowało Protokół, trzy pozostałe (Kolumbia, Mauritius, Stany Zjednoczone) pogorszyły swoje pierwotne oferty wprowadzając szersze odstępstwa od KNU.
Trzynaście krajów zmieniło listę odstępstw od KNU na korzyść większej liberalizacji .
Posługując się klasyfIkacją usług finansowych zamieszczoną w Załączniku można dokonać analizy liberalizacji sektora w 1995 roku ze względu na poszczególne dziedziny: bankowość, ubezpieczenia, papiery wartościowe i inne (m.in. informacja finansowa, doradztwo, usługi rozliczeniowe) .Znoszenie ograniczeń następuje dość równomiernie, większość krajów dokonuje liberalizacji we wszystkich sferach. Pewien zastój zaobserwować można jedynie w przypadku rynku papierów wartościowych .

Protokół Piąty
W kwietniu 1997 roku rozpoczęto nową rundę negocjacji w sprawie liberalizacji usług fmansowych. W okresie od 1listopada do 12 grudnia 1997 roku, kraje członkowskie mogły poprawić, zmienić lub wycofać szczegółowe zobowiązania odnoszące się do usług tego sektora oraz dokonać odstępstw od KNU. Rozmowy podjęło 56 Członków WTO (licząc WE jako jeden) .Rezultatem negocjacji zakończonych 12 grudnia 1997 roku jest Piąty Protokól do GATT wraz z załącznikami. Do 30 września 1999 roku Protokól został ratyfIkowany przez 46 Członków i jest dla nich wiążący. Pozostałe kraje stosują się do zobowiązań podjętych w poprzednich rokowaniach.
Pięć państw (Boliwia, Kostaryka, Mauritius, Senegal i Sri Lanka) złożyło po raz pierwszy swoje oferty w dziedzinie usług finansowych. W momencie ratyfikacji Protokolu przez wszystkie uczestniczące w rozmowach kraje, ogólna liczba członków WTO mających zobowiązania w omawianym sektorze wzrośnie do 104 (w porównaniu z 97 w 1995 roku). Ogółem ponad 95 procent handlu w tym sektorze zostało objęte liberalizacją w ramach WTO.
Zobowiązania podjęte w grudniu 1997 roku obejmują zarówno główne dziedziny usług finansowych -bankowość, ubezpieczenia i papiery wartościowe -jak i inne, np. zarządzanie aktywami oraz dostarczanie i przekazywanie informacji finansowej.

OFERTY LIBERALIZACY]NE PRZEDSTAWIONE PRZEZ POLSKĘ

Polska uczestniczyła w Rundzie Urugwajskiej GATT od początku jej trwania, tj. od 1986 roku. Należy zauważyć, że negocjacje przypadły na okres przeobrażania systemu politycznego, gospodarczego i społecznego kraju. Polska spełniła wymogi stawiane przyszłym sygnatariuszom Ukladu: wynegocjowała ofertę, którą następnie przekształcono w narodową listę zobowiązań i stała się wiążącym załącznikiem do tekstu Ukladu. Polska została pełnoprawnym członkiem GATS 1 lipca 1995 roku.
Polska lista zobowiązań objęła tylko część sektorów usługowych i dotyczyła jedynie części sposobów dotarcia z usługą na rynek, tj. głównie w formie bezpoŚredniej obecności handlowej 18. Zobowiązania dotyczące sektora finansowego sformułowano bardzo ostrożnie. Podobnie uczyniło wiele innych państw, w związku z czym, zgodnie z decyzją kończącą rokowania Rundy,kontynuowano rozmowy. Ich rezultatem był wspomniany już Drugi Protokół do GATS. Polska wynegocjowała swoją ofertę, na którą składają się: Lista szczegółowych zobowiązań oraz OdstęPstwa od artykułu II: Zasada Największego Uprzywilejowania. Zobowiązania zawarte w tych dokumentach są obecnie wiążące dla Polski, mimo iż braliśmy udział w negocjacjach, zakończonych w grudniu 1997 roku podpisaniem Piątego Protokołu do GATS. Ze względów proceduralnych do tej pory dokument ten nie został przez Polskę ratyfikowany.
W sektorze usług ubezpieczeniowych Polska objęła liberalizacją ubezpieczenia bezpośrednie, reasekurację i retrocesję oraz pośrednictwo ubezpieczeniowe. W dziedzinie bankowości podjęła zobowiązania liberalizacyjne w zakresie przyjmowania depozytów, działalności kredytowej wszystkich typów, usług dokonywania wszelkich płatności i przekazu środków pieniężnych, gwarancji i porę.