Sanacja był to obóz polityczny który rządził Polską od przewrotu majowego (1926) do 1939r. Utworzyli go dawni legioniści i członkowie POW, działający przed 1926 w stowarzyszeniach kombatanckich i paramilitarnych (Związek Legionistów, Związek Strzelecki) oraz partiach socjalistycznych i ludowych. W skład sanacji weszły ponadto niewielkie organizacje inteligenckie ( Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), część konserwatystów, secesjoniści z partii chłopskich i robotników, reprezentanci wielkiego przemysłu i handlu.
Obóz sanacyjny miał charakter inteligencko-urzędniczy, jego zapleczem była biurokracja państwowa i samorządowa, tak cywilna jak i wojskowa. Armia stanowiła gwarancję nienaruszalności władzy Piłsudskiego, choć nie dopuszczał on do jej ingerencji w życie polityczne. W sanacyjnej elicie władzy dominującą pozycję mieli przedstawiciele formacji legionowo-peowiackiej. Jej przywódcy wywodzili się z szeregów wojska, a kilku z nich wchodziło w skład kilkuosobowego grona kierowniczego, skupionego przy Piłsudskim, podejmującego najważniejsze decyzje państwowe.
Główną organizacją polityczną sanacji był założony w 1928 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), stanowił on konglomerat grup o różnych rodowodach i programach politycznych. Wspólne im było podporządkowanie się autorytetowi Piłsudskiego, uznanie dominującej roli państwa w tworzeniu reguł życia społ., poparcie dla zasady silnej władzy państw. (gł. przez powiększenie uprawnień prezydenta), odrzucenie nacjonalizmu, a także dążenie do odgrywania przez Polskę samodzielnej roli na arenie międzynarodowej. Prowadzona po przewrocie majowym polityka zagr. kształtowała się pod wpływem teorii 2 wrogów (Niemcy i ZSRR), jednak zgodnie z antyros. tradycją swego obozu piłsudczycy akcentowali, iż większe niebezpieczeństwo grozi Polsce ze strony wsch. sąsiada.
Niekwestionowanym przywódcą obozu sanacyjnego był Piłsudski; mając od 1926 pozycję dyktatora, nie wykorzystywał on w pełni swych realnych uprawnień; w ramach stworzonego przez siebie modelu sprawowania władzy Piłsudski zarezerwował sobie wyłączność podejmowania decyzji w sprawach polityki zagr. i obronnej, o kwestiach polit. (stosunek do parlamentu i opozycji) decydował wspólnie z gronem najbliższych współpracowników z „grupy pułkowników”, natomiast zagadnienia gosp. i adm. pozostawiono w kompetencjach rady ministrów; od 1931 malała osobista aktywność Piłsudskiego, który coraz większy zakres władzy cedował na „grupę pułkowników”; jej członkowie, którzy bezpośrednio po przewrocie majowym odgrywali wprawdzie czołową, lecz zakulisową rolę w elicie władzy, od 1929 zaczęli obejmować najwyższe stanowiska państw. (premiera, ministrów), przedstawiając siebie jako jedynie uprawnionych do interpretacji i wykonywania woli Piłsudskiego; polit. znaczenie stracił natomiast K. Bartel, 1926–30 pięciokrotnie premier rządu; pomimo pogarszającego się stanu zdrowia, Piłsudski aż do śmierci zachował pozycję ostatecznego arbitra, decydując o składzie personalnym sprawującej w jego imieniu władzę grupy rządzącej.
W 1926–30 sanacja koncentrowała się na rozbudowie własnych struktur organiz. oraz na osłabianiu stronnictw opozycyjnych; gł. obiektem ataku propagandy sanacyjnej były instytucje przedstawicielskie, przy czym Piłsudski nie dążył do likwidacji parlamentaryzmu, lecz do jego istotnej modyfikacji przez odebranie partiom polit. wpływu na prace sejmu i senatu; zamierzeniom tym sprzyjała dobra (do 1929) sytuacja gosp., a także oczekiwanie opinii publ. na stabilizację polit. kraju.
W 1930, wobec aktywizacji sił opozycyjnych (® Centrolew ), sanacja zmobilizowała cały swój potencjał organiz., i sięgając po metody pozaprawne („wybory brzeskie”) rozstrzygnęła walkę na swoją korzyść; od tego momentu obóz sanacyjny uzyskał bezwzględną przewagę w parlamencie i mógł przeforsować swe zamierzenia ustawodawcze; przyjęte 1932–33 ustawy (o zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym i szkolnictwie) odzwierciedlały autorytarne nastawienie piłsudczyków, dążących do zwiększenia kontroli państwa nad życiem polit. i społ.; w tym okresie podjęto też z inicjatywy „grupy pułkowników” (przy ważnym udziale A. Skwarczyńskiego, B. Podoskiego i W. Rostworowskiego) próbę konkretyzacji ideologii sanacji; wyrazem tego był projekt nowej konstytucji (® Konstytucja kwietniowa), zawierającej kwintesencję zasad państw., solidarystycznej i antyegalitarnej filozofii polit. piłsudczyków oraz ich przekonania o wyjątkowych zasługach i wynikających z tego wyjątkowych uprawnieniach własnego środowiska; wprowadzona równocześnie nowa ordynacja wyborcza w praktyce odebrała partiom polit. możliwość zgłaszania swoich kandydatów, powodując bojkot wyborów parlamentarnych 1935 i 1938 przez duży odsetek uprawnionych do głosowania.
Obóz sanacyjny dążył też do rozbudowania swych wpływów w ruchu związkowym (utworzenie 1931 Związku Związków Zaw.), młodzieżowym (przy pomocy Związku Pomocy dla Państwa utworzenie Legionu Młodych, Związku Harcerstwa Pol.), kombatanckim i in.
Umacnianiu się rządów sanacji na płaszczyźnie polit.-prawnej towarzyszył wewn. rozkład obozu; bezradność kolejnych gabinetów wobec kryzysu gosp. (1929–35) sprowokowała dyskusję na temat zasad polityki ekon., w której starły się m.in. racje zwolenników i przeciwników interwencjonizmu państw.; dyskusje te doprowadziły do wyraźnej polaryzacji w łonie BBWR; spadek stopy życiowej i przypadki korupcji w elicie władzy przyniosły wzrost krytycyzmu mas legionowych wobec „grupy pułkowników”, oskarżanej o zdradę ideałów „rewolucji majowej”. Jednocześnie niektórzy czł. tej grupy (m.in. A. Prystor) tracili 1931–34 zaufanie Piłsudskiego, wskutek czego nie rozstrzygnął on jednoznacznie problemu następstwa na wypadek swego zgonu. Piłsudski odrzucił też niektóre koncepcje ustrojowe „pułkowników”, m.in. przygotowany przez W. Sławka projekt utworzenia tzw. Legionu Zasłużonych (była to próba sformalizowania zasad powoływania elity rządzącej przy zastosowaniu nieprecyzyjnego kryterium „zasług w pracy dla kraju”). Po śmierci Piłsudskiego (12 V 1935) doszło do walki o władzę, która doprowadziła do tzw. dekompozycji obozu sanacyjnego; roszczenia „grupy pułkowników” (szczególnie ich przywódcy W. Sławka) do przejęcia schedy po Piłsudskim zostały zakwestionowane przez prez. I. Mościckiego oraz E. Rydza-Śmigłego, nowego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; Mościcki wykorzystał przeciwko Sławkowi (aktualnemu premierowi) niekorzystne dla sanacji wyniki wyborów parlamentarnych z IX 1935, zaniedbywanie przez rząd kwestii społ.-gosp. oraz błędy taktyczne szefa gabinetu, zwł. przedwczesne rozwiązanie BBWR (X 1935); jesienią 1935 doszło do rozpadu „grupy pułkowników”, Sławek utracił znaczenie polit., Mościcki zaś powołał uległy sobie rząd M. Zyndrama-Kościałkowskiego. Następne miesiące wykazały jednak, iż ten taktyczny sukces Mościckiego nie ma mocnych podstaw; prezydent nie zaprezentował przekonującego programu odbudowy organiz. obozu, zaś popierany przezeń rząd okazał się jaskrawo nieudolny; do ofensywy przystąpił natomiast Rydz-Śmigły, który zręcznie operując hasłami o potrzebie konsolidacji społeczeństwa wokół armii, skupił przy sobie znaczną część wspólnoty byłych legionistów i peowiaków, zmuszając Mościckiego do zawarcia na przeł. 1935 i 1936 porozumienia o podziale stref wpływów. W konsekwencji przewidziany Konstytucją kwietniową system prezydencki został zastąpiony rządami duumwiratu Mościcki–Śmigły, w ramach którego prezydent zagwarantował sobie wpływ na sprawy gosp., natomiast Rydz-Śmigły (określony w okólniku premiera F. Sławoja-Składkowskiego z 13 VII 1936 drugą — po prezydencie — osobą w państwie) miał decydujący głos w kwestiach polityki wewn. i obronnej; układ ten spowodował dalszą dezintegrację obozu sanacyjnego, niespójność działania aparatu państw., a także wzrost wpływu wojska (generalicji) na życie polit. kraju (szczególnie w zakresie postępowania wobec mniejszości nar.). Na przeł. 1936 i 1937 Rydz-Śmigły rozpoczął tworzenie nowej organizacji polit., która miała wypełnić lukę po BBWR; w trakcie prac przygotowawczych nawiązano kontakty z niektórymi odłamami ® Narodowej Demokracji, wskutek czego do powołanego III 1937 ® Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) weszli reprezentanci grup rozłamowych ze ® Stronnictwa Narodowego (m.in. działacze Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”). OZN eksponował rolę armii w życiu polit., głosił potrzebę jedności nar., krytykował inne partie polit. (zarzucając im postawę destrukcyjną wobec państwa), lansował hasła wymierzone w mniejszości nar. (postulował emigrację Żydów oraz polonizację Ukraińców i Białorusinów); swą strukturą naśladował ruchy faszystowskie (paramilitarna forma organizacji, kult wodza itp.); w praktyce jego działalność była mało skuteczna i mniej ekstremalna niż głoszone slogany; skupił on gł. uzależnionych od państwa urzędników aparatu adm. — grupa ta pragnęła utrzymania swej uprzywilejowanej pozycji społ.-ekon., obcy był jej natomiast duch nacjonalist. i społ. radykalizmu. Realizowana przez Rydza-Śmigłego próba konsolidacji sanacji na płaszczyźnie umiarkowanego nacjonalizmu i totalitaryzmu wywołała zastrzeżenia części obozu; do OZN nie weszła część starych piłsudczyków z dawnej „grupy pułkowników”, zarzucając Rydzowi-Śmigłemu porzucenie linii polit. Piłsudskiego; natomiast środowiska lewicującej inteligencji piłsudczykowskiej zaczęły tworzyć od jesieni 1937 tzw. kluby demokr., przekształcone 1938 w ® Stronnictwo Demokratyczne.
Spory wewnątrzsanacyjne uległy wyciszeniu pod wpływem rosnącego od X 1938 zagrożenia zewn. kraju; wybuch II wojny świat. zakończył istnienie sanacji jako wpływowego obozu polit., choć niektórzy jej przedstawiciele brali aktywny udział w pracach emigracji i w krajowej konspiracji.
GOSPODARKA
W rozwoju gospodarczym Polski Międzywojennej ważną rolę odegrało państwo. Państwo stworzyło warunki, w jakich trzy różne organizmy gospodarcze, należące poprzednio do państw zaborczych mogły stworzyć jedną całość. Przez cały okres Międzywojnia państwo miało swój znaczący udział w gospodarce. W 1939 roku pod jego kontrolą znajdowała się jedna czwarta potencjału gospodarczego ówczesnej Polski.
Wśród elit gospodarczych i politycznych II Rzeczypospolitej (podobnie jak dzisiaj) liberalne poglądy na rolę państwa w gospodarce miały wielu zwolenników. Szczególne uwarunkowania historyczne spowodowały jednak, że w praktyce, w ramach polityki realizowanej przez ówczesne rządy miały miejsce znaczne odstępstwa od zaleceń klasycznej ekonomii liberalnej.
Odrodzone państwo polskie od początku swojego istnienia stanęło w obliczu konieczności rozwiązania ogromnych problemów gospodarczych. Połączenie w jeden organizm gospodarczy ziem należących przed 1914 rokiem do trzech różnych państw, odbudowa gospodarki ze zniszczeń wojennych, konieczność zbudowania jednolitej infrastruktury komunikacyjnej, drogowej, transportowej to tylko niektóre z nich. Dwuletnia 1919-1920 wojna z Rosją radziecką i związane z nią potrzeby (przestawienie gospodarki na potrzeby armii, racjonowanie artykułów pierwszej potrzeby etc.) zmuszały państwo do podejmowania nadzwyczajnych działań. W latach następnych obiektywne przesłanki dla interwencji państwa tworzył brak dostatecznej ilości prywatnego kapitału niezbędnego do uruchomienia zniszczonego przemysłu.
Po reformie walutowej z 1924 roku, gdy gospodarka zaczęła się stabilizować w polityce gospodarczej państwa przewagę uzyskał nurt liberalny. Jednak już Wielki Kryzys 1929-1934 oraz lata późniejsze naznaczone piętnem zbliżającej się wojny wymusiły ponowny wzrost aktywności gospodarczej państwa.
Bezpośrednia działalność gospodarcza państwa w latach 1919-1939 polegała na dokonywaniu inwestycji w infrastrukturze (rozbudowa i utrzymanie dróg, kolej, porty), zakładaniu i prowadzeniu przez państwo przedsiębiorstw przemysłowych (głównie zbrojeniowych), instytucji ubezpieczeniowych, kredytowych itp.
Duży lub bardzo duży był udział państwa w niektórych gałęziach wytwórczości i usług. W 1937 roku kształtował się on następująco: wyroby spirytusowe - 100%, radio - 100%, koleje żelazne 93%,, komunikacja lotnicza - 100%, przemysł samochodowy - 100% hutnictwo - 55%, górnictwo węgla - 19%, lasy - 47%, eksport zboża - 32%, eksport drewna -39%, banki - 35%.
Przedsiębiorstwa państwowe były wydzielone z administracji państwowej, wyposażone w osobowość prawną i poddane zasadom gospodarki rynkowej. W niektórych dziedzinach państwo miało wyłączność na prowadzenie działalności gospodarczej. Istniejące monopole: spirytusowy, tytoniowy, solny, zapałczany, loteryjny odgrywały bardzo ważną rolę w zasilaniu państwowej kasy. Stwarzało rządowi możliwości odgrywania aktywnej roli tam, gdzie brak było kapitału prywatnego, lub też wystarczającego zainteresowania z jego strony.
Przedsiębiorstwa państwowe tworzone były na podstawie szczególnych ustaw, na mocy rozporządzenia prezydenta z 1927 roku o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw oraz jako spółki akcyjne lub spółki z o.o. na podstawie przepisów prawa handlowego. Na podstawie odrębnych ustaw działały m.in.: Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny, Pocztowa Kasa Oszczędności, Polskie Koleje Państwowe, Polska Poczta, Telegraf i Telefon. W roku 1937 działało 17 tego typu przedsiębiorstw. Ponadto istniało wówczas ok. 50 dużych przedsiębiorstw zorganizowanych w formie spółek akcyjnych i spółek z o.o., w których państwo dysponowało więcej niż 60% akcji lub udziałów. Także w wielu prywatnych spółkach państwo posiadało znaczące udziały.
Ocenia się że u progu wojny ok. 25% gospodarki było własnością państwa lub pod jego znaczącym wpływem.
Wpływ państwa na gospodarkę wzrósł znacząco za rządów sanacji (po 1926 roku) m.in. za pośrednictwem samorządu gospodarczego (Izby Przemysłowo-Handlowe i Rzemieślnicze). Władzom udało się uzyskać znaczący wpływ na funkcjonowanie izb, które były obligatoryjną formą reprezentacji interesów grupowych w poszczególnych sektorach. W latach 30-tych samorząd przejmował w coraz szerszym zakresie funkcje państwowej administracji gospodarczej
Najbardziej eksponowanymi przykładami państwowego interwencjonizmu były: budowa portu w Gdyni (wówczas drugi co wielkości przeładunków po Kopenhadze port bałtycki), oraz budowa COP (Centralnego Okręgu Przemysłowego) . Głównym celem stworzenia COP było wzmocnienie siły obronnej państwa, ale także, w dalszej perspektywie rozładowanie narastających problemów społecznych: przeludnienia wsi, bezrobocia, aktywizacja słabo rozwiniętych regionów kraju. Głównym źródłem finansowania inwestycji był skarb państwa.
Umiera Piłsudski. Obóz sanacyjny nie jest stabilny. Chcą przeprowadzić zmiany, co doprowadza do kryzysu. Uaktywnia się opozycja – Narodowa Demokracja – miała nadzieje, że to ona zdobędzie władzę. Komuniści (1918 – 1938) wykorzystują kryzys i uaktywniają się za pomocą Niemiec i Moskwy (pieniądze). Obóz sanacyjny – kto teraz przejmie władzę? Duże szanse miał Walery Sławek, przewodniczący Żołnierzy Legionowych i przywódca BBWR-u. Był bliskim znajomym Piłsudskiego i po jego śmierci powiedział, że Piłsudski obiecał mu prezydenturę. O to wysokie stanowisko wybiegał się także Ignacy Mościcki oraz gen. Edward Rydz – Śmigły (popularny, inteligentny, wykształcony). Naczelny wódz wygrywa jednogłośnie. Walery Sławek sugerował nowe wybory i złożenie Mościckiemu władzy. Mościcki zgadza się na wybory, ale władzy nie złoży. Wie, że teraz ma wielką szansę zrobienia politycznej kariery – powołuje się na testament Piłsudskiego.
Wybory
Jesienią odbywają się wybory. BBWR nie bierze w nich udziału. Sejm został wyłoniony. Mościcki nie oddaje władzy prezydenckiej. W. Sławek na znak protestu rozwiązuje BBWR – to był jego największy błąd, ponieważ teraz stał się nikim. Związek Żołnierzy Legionowych występuje przeciwko Sławkowi, przewodniczącym zostaje Rydz – Śmigły.
Rozłam obozu sanacyjnego – walki między obozami
Zwolennicy skupieni wokół prezydenta – grupa zamkowa. Zwolennicy skupieni wokół głównego inspektora sił zbrojnych – grupa Gisz. Oba te obozy walczą ze sobą. Dochodzi do politycznego kompromisu – Mościcki obiecuje, że w 1940 wskaże Śmigłego na prezydenta. Tylko jedna osoba nie stanęła po żadnej ze stron – minister spraw zagranicznych – Józef Bem.
Nowy rząd
Wybrano nowe władze. Premierem został Zyndram Kościałkowski, jednak nie na długo. W 1936 wyłoniono rząd Sławoja Składowskiego, który przetrwał aż do wojny – dlaczego tak długo? – ponieważ wykonywał polecenia Mościckiego. Rząd ten wydał dokument, że Edward Rydz – Śmigły ma być traktowany jako druga osoba w państwie – wiceprezydent. Śmigły zostaje marszałkiem – na miejsce Piłsudskiego