Kultura Przeworska.

Rozwój kultury celtyckiej i jej oddziaływanie na tereny Środkowo-Wschodniej Europy, spowodowało, iż na tym terenie rozpoczęło się kształtowanie kultury przeworskiej. Kształtowała się ona na podstawie starszych kultur- kultury pomorskiej oraz grobów kloszowych. Obejmowała większość dzisiejszych terenów Polski. Miała ona dwie fazy rozwoju. Pierwsza przypadała na okres przedrzymski, druga natomiast przypadła na okres wzmożonych wpływów prowincji.

Trudno jednoznacznie scharakteryzować sposób osadzania się ludności reprezentującej tą kulturę. Badania archeologiczne wskazują, że mieszkali oni w osadach otwartych, składających się z naziemnych domów słupowych, oraz półziemianek. Ludność zajmowała się głównie hodowlą oraz uprawą, doprowadziła też do rozwoju produkcji metalurgicznej, wypalając żelazo w prymitywnych piecach zwanych dymarkami. Największe skupiska, wzmożonej produkcji metalurgicznej, obserwujemy w Górach Świętokrzyskich oraz w okolicach Warszawy. Znaleziska grobowe (liczne narzędzia kowalskie) świadczą o wykształceniu się swoistych grup rzemieślniczych zajmujących się wyłącznie wytapianiem i obróbką żelaza. Najpopularniejszym zwyczajem pogrzebowym, był zwyczaj ciałopalny. Prochy, nadpalone narzędzia, składano bez osłony do grobów jamowych. Obrządek ten wykształcił się zapewne pod silnym wpływem kultur celtyckich. Wśród narzędzi najczęściej spotykamy elementy broni, ozdoby przeważnie zapinki zwane fibulami. Wkładano też naczynia ceramiczne, najczęściej w kształcie odwróconej gruszki. Bardzo ważnym elementem w kulturze przeworskiej są jej częste kontakty ze światem śródziemnomorskim, o czym świadczą często znajdywane wyroby tamtych kultur. Wśród nich broń (zwłaszcza genialnie wykonane miecze), liczne ozdoby (lateńskie bransolety z brązu). Ciekawymi znaleziskami są elementy malowanej ceramiki granitowej, której produkcja wymagała wysoko rozwiniętych technologii. Znaleziska te odnajdujemy zwłaszcza na Śląsku jak i na Kujawach, gdzie kultura przeworska rozwijała się najlepiej pod względem gospodarczym. Tu obserwujemy liczne znaleziska związane z kultem jak na przykład cmentarzyska ludzi oddanych w ofierze. Ciekawymi odkryciami są cmentarzyska zwierząt, psów, kóz czy świń.

Dalszy rozwój kultury przeworskiej, obserwujemy w okresie wpływów rzymskich. Wraz z pierwszymi latami naszej ery, kultura rozszerza swe granice na tereny słabo zaludnione. Kieruje się zwłaszcza na południe i południowy wschód, obejmując dorzecze Dniestru, Ukrainę Zakarpacką, część wschodniej Słowacji. Znowu dużą częścią znalezisk są cmentarzyska zwłaszcza jamowe i popielcowe, choć z czasem te drugie stają się coraz bardziej popularne. Są one bogato wyposażone w ceramikę oraz liczne przedmioty metalowe. Rzadko spotykamy pochówki szkieletowe, choć zauważa się, że dotyczą one głównie grobów książęcych. Z biegiem czasu groby popielcowe stracą swą popularność i powrócą groby jamowe ze znacznie uboższym wyposażeniem, natomiast w okresie schyłkowym groby typu dobrodzieńskiego z przemieszanymi szczątkami z różnych pochówków.

Należy podkreślić, iż zwyczaj „podarków grobowych”, pozwala nam poznać bliżej, kulturę materialną, kultury przeworskiej. Wpływy rzymskie, powodują zmiany w uzbrojeniu. Długie miecze zastępują, miecze krótkie wyrobu rzymskiego, służące do pchnięć. Bronią zaczepna była włócznia, z grotami o liściu szerokim, laurowatym lub deltoidalnie ukształtowanym, nierzadko ornamentowane nawet srebrem czy złotem. Znamy tez dwa egzemplarze z napisami runicznymi. Ważnym elementem była też tarcza, choć w grobach znajdujemy jedynie metalowe części. Nie przyjęły się natomiast rzymskie elementy zbroi w postaci kolczug czy hełmów. Wyposażenie grobów pozwala nam też odrestaurować, gałęzie uprawianego rzemiosła. Rozwinęła się znacznie obróbka metalów oraz sposób odlewania metalu. Do obróbki metalu znajdujemy młotki, obcęgi, pilniki, piłki, do obróbki drewna spotyka się ciosła, siekierociosła, strugi, wiertła. Do obróbki skór służył sierpowate noże i żelazne lub kościane skrzydła. Spotykamy tez igły oraz nożyce. Znajdujemy też, liczne przybory kobiece, a wśród nich fragmenty szkatułek, przybory higieniczne jak grzebyki. Wzrasta również znaczenie metalowych ozdób i części stroju. Do produkcji fibul zaczęto używać żelaza natomiast porzucano brąz. W grobach mężczyzn odkrywano żelazne sprzączki do pasów, oraz profilowane okucia do nich.

Znacznie mniej wiemy o gospodarce kultury przeworskiej okresu wpływów rzymskich. Z pewnością podstawową gałęzią było rolnictwo, które mogło rozwijać się dzięki lepszym narzędziom ornym oraz zastosowaniu przemienno-odłogowego systemu rolnego porzucając powoli system wypaleniskowy choć występuje on ciągle na terenach górskich. Prace w polu ułatwiały żelazne narzędzia takie jak sierpy i półkoski. Zastąpienie żaren typu nieckowatego, żarnem typu rotacyjnego, świadczy na pewno o zwiększaniu się plonów. Wśród roślin dominowały różne rodzaje zboża. Uprawiano też bób oraz groch. Ważna rolę odgrywała też hodowla zwierząt. Wykopaliska świadczą o dużej ilości bydła rogatego, które stanowią przeważnie 50%-70%. Znajdujemy tez szczątki świń, rzadziej koni. W tym okresie następuje również dalszy rozwój metalurgii, która rozwija się głównie w trzech ogromnych ośrodkach hutniczych z największym w Górach Świętokrzyskich, gdzie małe dymarki zastąpiono rzędami dymarek tworzącymi wielkie piecowiska. Żelazo wykonywano z miejscowych rud zawierających małą ilość fosforu, wydobywano systemem górniczym. Jedna z takich kopalni odkryto w Rudach koło Ostrowca. Drugi ośrodek znajdował się w okolicach Warszawy, produkował jednak żelazo niskiej jakości, gdyż wytapiane były z rud bagiennych zawierającej dużą ilość fosforu. Trzeci ośrodek znajdował się na terenie Śląska Opolskiego. Oprócz hutnictwa rozwijało się też garncarstwo. Bodźcem do rozwoju był początek używania koła garncarskiego. Centrum rozwoju ceramiki znajdowało się w okolicach Krakowa oraz na Śląsku gdzie archeolodzy odkrywają do dziś liczne piece garncarskie. Prawdopodobnie już w czasach kultury przeworskiej, rozwinął się system wymiany handlowej z terenami prowincji rzymskiej. Ważnym elementem były pieniądze pochodzenia rzymskiego. Masowy ich napływ datujemy na 2 połowę II w.

Mało możemy powiedzieć na temat systemu osadnictwa tej kultury. Nie miały one żadnych urządzeń fortyfikacyjnych. Archeolodzy odnajdują zarówno osiedla skupione jak i rozproszone o nieregularnej zabudowie. Większość domów miała charakter półziemiankowy, występowały też naziemne domy słupowe.

Upadek tej kultury był nagły i niespodziewany. Odbył się w atmosferze szybkiego rozwoju gospodarczego i kulturowego. Prawdopodobnie na upadek tej kultury wpłynęło pojawienie się Hunów. Ich najazdy oraz przesunięcia ludów mogło stać się bezpośrednią przyczyną do upadku tej ciekawej kultury.

BIBLIOGRAFIA:
Kazimierz Godłowski i Janusz Kozłowski, Historia Starożytna ziem polskich, Warszawa 1973.
Andrzej Kokowski, Kultura Przeworska, 1999.
Stanisław Kołodziejski, Pradzieje [w:] Kronika Polska, pod red. Zofii Klimaszewskiej, Warszawa 2000.


OPRACOWAŁ: SEBASTIAN ADAMKIEWICZ