Historyczna zmienność pojęcia patriotyzm w literaturze XIX i XX wieku

Ojczyzna oznacza kraj z którego człowiek pochodzi, w którym się urodził czy w którego kulturze został wychowany. Uosabia ona szereg wartości z którymi dany człowiek się utożsamia i w których jest duchowo zakorzeniony. Od greckiego słowa „patria” - „ojczyzna” powstało pojęcie patriotyzmu, przez który rozumiemy ogólnie miłość człowieka do swej ojczyzny, w tym do swej ziemi i narodu. Patriota to człowiek, który kocha swoją ojczyznę, jest gotów walczyć o nią i zawsze poświęci dobro prywatne na rzecz swojego kraju. Literatura polska zawiera wiele przykładów postawy patriotycznej. Dzieje się tak pewnie dlatego, że historia naszego kraju obfitowała w różnego rodzaju zagrożenia dla bytu ojczyzny. Na przestrzeni dziejów Polacy mimo swych wad i dzielących ich różnic, zawsze potrafili się zjednoczyć, by wspólnie walczyć o swój kraj. Pojęcie patriotyzmu posiada więc dla Polaków wyjątkową treść.

Omawiając postawy patriotyczne nie sposób pominąć „Konrada Wallenroda” Adama Mickiewicza i „Kordiana” Juliusza Słowackiego, sztandarowych postaci Romantyzmu. Postaci te, mimo, że wykreowane przez różnych autorów, cechuje silne podobieństwo wyrażające się m.in. w ich tajemniczości, zbuntowaniu wobec otaczającego ich świata oraz tragiczne, nieszczęśliwe losy. Konrad jest spiskującym patriotą, który z miłości do ojczyzny wyrzeka się szczęścia osobistego oraz podejmuje się zdradzieckiego spisku. Wybiera pomiędzy honorem, szczęściem osobistym, a zwycięskim losem swego kraju. Decyduje się na walkę o dobro ojczyzny, która nie jest walką otwartą, lecz opiera się na kłamstwie. Mimo, iż Konrad walczy w zaszczytnym celu, to obrana przez niego droga oznacza osobistą klęskę, utratę miłości i honoru. Kordian również staje przed trudnym wyborem, w sytuacji tragicznej, z której nie widzi wyjścia. Tuż przed zabiciem cara przeżywa rozdarcie wewnętrzne. Wie, że zabójstwo to może okazać się zbawienne dla ojczyzny, a jeżeli stchórzy utraci honor. Z drugiej jednak strony zdaje sobie sprawę z tego, że podejmując się tego czynu popełni grzech śmiertelny. Słaba i wrażliwa psychika Kordiana uniemożliwia mu zabójstwo, a sam bohater ponosi klęskę i trafia do więzienia. Konrad i Kordian byli patriotami, jednak sposób w jaki walczyli dla dobra ojczyzny, był co najmniej dyskusyjny. Droga spisku, jakiej się podjęli, świadczy o ich ogromnej miłości do ojczyzny, stawiającej pod znakiem zapytania prawo, religię i etykę.. W tym przypadku cel uświęcał środki i stali się wzorem do naśladowania dla uczestników powstań narodowych.

Dziełem najdoskonalej obrazującym postawy patriotyczne Polaków jest niewątpliwie "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Miał on stać się dla poety ucieczką od paryskiej, emigracyjnej rzeczywistości, a zarazem stanowić próbę wznowienia dawnych tradycji patriotycznych. Jako epopeja narodowa ukazuje szeroki obraz życia społeczeństwa w przełomowym dla niego okresie - w tym przypadku jest to Polska szlachecka doby napoleońskiej. Dominującą cechą szlachty, przedstawionej w utworze jest patriotyzm i przywiązanie do tradycji. Pomimo rozwarstwienia szlachty (bogaty Podkomorzy, średnio zamożni Soplicowie, zubożały rezydent Wojski, Gerwazy i Protazy, szlachta zaściankowa), pomimo skłonności do swarów i kłótni, bohaterowie Mickiewicza są przede wszystkim patriotami. Ostoją polskości są głównie zaścianki szlacheckie. Maciej Dobrzyński, ich "przywódca" walczył w powstaniu kościuszkowskim, znał dzieje kraju i umiejętnie utrwalał świadomość narodową. Szlachtę, niesłychanie przywiązaną do swych herbów i tradycji rodzinnych, przepełniało poczucie godności narodowej - stąd tak zaciekła nienawiść do Moskali.
Przywiązanie do polskości przejawiało się w przestrzeganiu dawnych tradycji i obyczajów, także noszeniu stroju narodowego. Jednak tradycje te nie zawsze były chwalebne. Głównymi wadami szlachty, "pielęgnowanymi" od pokoleń, były bowiem pieniactwo, skłonności do procesów, bijatyk i burd (spór o zamek, spór Asesora z Rejentem). Trwająca niemal „od zawsze” nienawiść Gerwazego do rodu Sopliców to przykład tradycyjnie pojmowanego honoru szlacheckiego,a szczytowym punktem tradycji awanturniczych jest zajazd na Soplicowo. Tradycje pozytywne, kultywowane przez szlachtę, to odwaga i staropolska gościnność (zachowanie Sędziego podczas uczty, polowanie, grzybobranie, spotkania towarzyskie). Patriotyzm szlachty potwierdzony zostaje czynem, gdy w trakcie zajazdu na Soplicowo pojawia się trzecia siła - batalion rosyjski. Przeciwko niemu występują zgodnie Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyńscy, zaś gdy wkracza do Soplicowa armia Napoleona, wśród nowych żołnierzy znaleźli się dotychczasowi awanturnicy.

Dla literatury okresu II wojny światowej najbardziej reprezenatytywnym poetą wydaje się Krzysztof Kamil Baczyński, który widzi w heroizmie, tak samo zresztą jak w patriotyzmie, jedyną drogę do ocalenia człowieczeństwa. Jego olbrzymia spuścizna literacka obejmuje wiersze ukazujące ogrom przeżyć związanych z wojną i niewolą. Wszystkie wiersze Baczyńskiego są więc utworami, które ukazują okrutny świat wojny, ale pokazuj± drogę ucieczki od niego w marzenia i miłość. Podstawowym dylematem Baczyńskiego jest wybór między obowiązkiem wobec ojczyzny, a pragnieniem realizacji siebie jako człowieka i poety. Dorobek literacki pisarza można podzielić na trzy nurty: patriotyczno-żołnierski, miłosny oraz ukazujący piękno świata rzeczywistego. Baczyński pod wpływem pisarzy romantycznych (Słowacki, Norwid) patrzył na wojnę przez pryzmat moralności - etyki - historii. W wierszu „Pokolenie” przyrównuje młodych ludzi, których najpiękniejsze lata przypadły na „czas wielkiej próby”, do bohaterów “Iliady” mówiąc: „Nie wiedząc, czy my karty Iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie, czy nam postawią z litości chociaż, nad grobem krzyż”. Jego śmierć, na polu walki, tak podobna do sposobu umierania średniowiecznych rycerzy, pozostała symbolem wiary i patriotyzmu ówczesnego młodego pokolenia. Poeta nie uchylił się od patriotycznego obowiązku - zginął jako żołnierz w Powstaniu Warszawskim. Mimo młodego wieku spełnił również swoje powołanie. Talent artystyczny zrealizował w pełni, stając się poetyckim kronikarzem II wojny światowej. Sam o sobie mówił: "Ja, żołnierz, poeta, czasu kurz, śmierci się nie boję".

Polacy jednak zawsze gotowi byli do walki w obronie swojego kraju. W dzisiejszych czasach słowo patriotyzm straciło na znaczeniu. Ludzie nie doceniają wartości kultury i historii Polski, uciekają od obowiązku służby ojczyźnie. Dawniej bardzo wielkie znaczenie miały święta narodowe, przypominano historię kraju, czytano polskie książki, śpiewano narodowe pieśni dziś mało kto pamięta o nich. Zanik patriotyzmu tkwi przede wszystkim w tym, że ludzie nie mają o co walczyć, nie mają celu jakim kiedyś było wyzwolenie ojczyzny. Jednak gdyby dzisiaj istnienie Polski stanęło pod znakiem zapytania dawny patriotyzm ożyłby na nowo i Polacy stanieliby w obronie swojego kraju.