Historia polityczna Aten VII - II wiek p.n.e.

Według ateńskich mitów prawdziwym założycielem Aten był Tezeusz, który doprowadził do zjednoczenia się ze sobą miejscowości leżących w Attyce. Attyka to nazwa półwyspu zajmującego południowo-wschodni kraniec Grecji i stanowiącego terytorium polis Ateńczyków.

W stuleciu pomiędzy 800 a 700 rokiem p.n.e. gwałtownie wzrastała populacja całej Attyki, najszybciej rozrastającą się liczebnie warstwą społeczną byli wolni chłopi. Ci niewielcy producenci rolni zaczęli domagać się wpływu na ateńską politykę i przynajmniej ograniczonej formy politycznej równości. Niektórzy spośród drobnych posiadaczy ziemskich stali się na tyle zamożni, że mogli pozwolić sobie na zakup wyposażenia hoplity. Zapewne właśnie ci ludzie, tak jak w innych polis ludzie o podobnej pozycji ekonomicznej, wywierali silny nacisk na elitę, której przedstawiciele wchodzili w skład stosunkowo licznej grupy sprawującej w Atenach rządy oligarchiczne.

Rywalizacja pomiędzy oligarchami o status i zyski sprawiała, że nie tworzyli oni jednolitego frontu. Ulegając społecznym naciskom, oligarchowie zmuszeni byli zagwarantować hoplitom uczestnictwo w obywatelskiej milicji, od której zależała militarna potęga Aten. Prawa obywatelskie wcześnie uzyskali w Atenach również ludzie niezamożni, lecz - podobnie jak w przypadku innych greckich polis - szczegóły tego procesu nie są do końca wyjaśnione.

W Atenach na przełomie VII i VI w. p.n.e. podobnie jak w innych poleis tej epoki narastała sytuacja kryzysowa. Władza należała do wielkich właścicieli ziemskich tzw. eupatrydów (dobrze urodzonych), spośród których w otwartych obradach ciała zwanego zgromadzeniem (ekklesia), w którym brali udział wszyscy wolno urodzeni mężczyźni, wybierano archontów, dziewięciu najwyższych urzędników w państwie, którzy sprawowali rzeczywistą władzę, a także wydawali wyroki w sporach i sprawach kryminalnych. Grupa eupatrydów była wewnętrznie podzielona, dowodem na to była nieudana próba zdobycia władzy tyrańskiej przez Kylona około 632 r. p.n.e. udaremniona przez rodzinę Alkmeonidów.

W rękach eupatrydów znajdowała się cała ziemia w Attyce. Ich majątki uprawiali chłopi tzw. hektemoroi czyli sześcioczęściowcy nazywani tak od sposobu podziału plonów. Z czasem pojawiła się liczna grupa ludzi, którzy nie mogąc się wywiązać z zobowiązań popadli w niewolę za długi. Ku oburzeniu innych obywateli wielu z nich sprzedano za granicę w niewolę. Wobec tak dramatycznej sytuacji, obok postulatów uporządkowania prawa pojawiły się również żądania nowego podziału ziemi.

Głód ziemi była w Atenach, tak jak w innych rejonach Grecji, głównym powodem konfliktów. Dla ich rozwiązania Ateńczycy odwołali się do pomocy prawodawców. Pierwszy z nich, Drakon, ograniczył się do uporządkowania w 621 r. p.n.e. prawa karnego. Zgodnie z tradycją jego prawa miały odznaczać się przysłowiową surowością, ale opinia ta nie znajduje potwierdzenia w zachowanych źródłach.

Dwadzieścia pięć lat po legislacyjnej reformie Drakona sytuacja pogorszyła się do tego stopnia, że Atenom zagrażał wybuch wojny domowej. W roku 594 p.n.e. zdesperowani Ateńczycy, pragnąc przezwyciężyć pogłębiający się kryzys, nadali Solonowi specjalne uprawnienia, upoważniając go do przeprowadzenia istotnych zmian w państwie. Solon usiłował zachować równowagę pomiędzy oczekiwaniami zamożnych obywateli, którzy chcieli utrzymać swoją pozycję materialną, a żądaniami biednych, którzy domagali się nowego rozdziału ziemi. Zarządził słynne \"strząśnięcie długów\" czyli jednorazowe umorzenie długów z obciążonych nimi gospodarstw, nie doszło jednak do żadnej redystrybucji ziemi. Solon zakazał również sprzedawania Ateńczyków w niewolę za długi oraz oswobodził tych, którzy wcześniej stali się w ten sposób niewolnikami.

Konsekwencją reform było pojawienie się w Atenach licznej grupy ludzi wolnych, ale pozbawionych stałego dochodu.

Dążąc do zrównoważenia politycznych wpływów bogatych i biednych, Solon podzielił obywateli na cztery grupy wedle posiadanego majątku. Im wyższa była klasa majątkowa, do której należał dany obywatel, tym wyższe były urzędy, do których mógł kandydować. Członkowie klasy „pracowników” nie mogli ubiegać się o żadne urzędy. Solon jednak potwierdził prawo ich uczestnictwa w zgromadzeniu.

Z imieniem Solona wiązanych jest jeszcze wiele posunięć dotyczących funkcjonowania handlu i rzemiosła oraz reformy systemu miar i wag, uchodził on też za twórcę Rady Czterystu i tzw. heliali czyli instytucji sędziów przysięgłych. Wielu historyków wątpi jednak w realność tych wszystkich posunięć. Dzięki reformom Solona obywatele Aten uzyskali system polityczny i społeczny daleko bardziej otwarty na indywidualne zmiany i ludzką inicjatywę, niż miało to miejsce w ustroju Sparty.

Równie istotną rolę w przywracaniu stabilności państwa w dobie ostrego kryzysu społecznego odegrało wydane przez Solona rozporządzenie, w myśl którego każdy obywatel miał prawo wnieść oskarżenie przeciw sprawcom rozmaitych przestępstw, działając w imieniu którejkolwiek z ofiar. Dzięki obu tym rozporządzeniom ateńskie prawo zaczęło służyć również zwykłym obywatelom, a nie tylko członkom elity piastującym wysokie urzędy w państwie. W sądownictwie Solon zachował równowagę, nieco faworyzując lud, ale jednocześnie dając szersze uprawnienia \"radzie, która zbiera się na wzgórzu boga wojny, Aresa\", czyli Areopagowi. W jego skład wchodzili byli archonci, którzy zakończyli już swoją roczną kadencję. Ciało to mogło wywierać znaczny wpływ na politykę, ponieważ w tamtym czasie zajmowało się wydawaniem wyroków w sprawach najpoważniejszych przestępstw, a w szczególności rozpatrywaniem oskarżeń kierowanych przeciwko samym archontom.

Ateński system polityczny, nawet na tym wczesnym etapie swojej drogi ku większej demokracji umożliwiał wszystkim obywatelom (oczywiście tylko mężczyznom) uczestniczenie i wpływanie na stanowienie prawa i jego egzekwowanie. Niektórzy zamożni Ateńczycy przeciwstawiali się reformom Solona; ci sympatycy oligarchii stanowili ciągłe zagrożenie dla ateńskiej demokracji na przestrzeni całych jej starożytnych dziejów.

Konflikt rozgorzał na nowo niedługo po wprowadzeniu w życie reform i trwał do połowy VI wieku p.n.e. Jego źródłem była rywalizacja o urzędy i wpływy pomiędzy członkami elity, a także utrzymujące się niezadowolenie najbiedniejszych mieszkańców Aten. Ten przedłużający się okres niepokojów zaowocował pierwszą w dziejach Aten tyranią. Pizystrat, Ateńczyk wybitnego rodu, wspierany przez zamożnych przyjaciół oraz biednych rolników i ubogich mieszkańców Aten, po raz pierwszy przejął władzę w 561/560 r. p.n.e., później dwukrotnie ją tracił, zmarł jednak śmiercią naturalną jako tyran około roku 528 p.n.e., pozostawiając władzę swoim synom, Hipparchowi i Hippiaszowi.

Pierwszy z nich został zamordowany 514 r. p.n.e., natomiast drugi został wygnany z Aten przez ugrupowanie kierowane przez przedstawicieli rodziny Alkmeonidów przy współudziale wojsk spartańskich około roku 510 p.n.e. Wzorem innych tyranów Pizystrat nie ingerował w kompetencje urzędników i nie ograniczał uprawnień istniejących instytucji politycznych. Interesował się jednak problemami wspierającej go, ubogiej ludności. Jego rządy były dla Aten okresem rozwoju. Miasto zostało rozbudowane i upiększone. Przy zakrojonych na szeroką skale robotach budowlanych zatrudnienie znalazła duża liczba ludzi, co przyczyniło się do ogromnego rozwoju rzemiosła i do zmniejszenia napięć społecznych.

Po obaleniu tyranii w Atenach rozgorzały ponownie spory między wielkimi rodzinami arystokratycznymi. W tej sytuacji Klejstenes, odwołał się około roku 508 p.n.e. bezpośrednio do Zgromadzenia Ludowego i doprowadził do uchwalenia reform, które zmieniły ustrój Aten. System przez niego stworzony opierał się na nowym podziale administracyjnym Attyki. Jego podstawą były demy – niewielkie, samorządne wspólnoty – obejmujące istniejące wcześniej wsie z przyległymi terenami lub poszczególne dzielnice Aten. Przynależność do demów była dziedziczna. Odtąd po imieniu własnym Ateńczyka zapisywano nazwę demu, a nie imię ojca, co zmniejszyło znaczenie urodzenia.

Klejstenes podzielił Attykę na 3 strefy: miasto, wybrzeże i wnętrze kraju. Rezultatem jego reform było osłabienie wpływów poszczególnych rodzin eupatrydów, których posiadłości znalazły się teraz w różnych jednostkach administracyjnych, co utrudniało im podporządkowanie sobie lokalnych rad i urzędników. Klejstenes zachował istniejące wcześniej instytucje oraz podział obywateli na cztery klasy majątkowe. Spośród kandydatów wybranych w demach losowano przedstawicieli do Rady Pięciuset – instytucji odgrywającej kluczową rolę w systemie Klejstenesa. Głównym zadaniem rady było przygotowanie porządku obrad zgromadzenia oraz nadzorowanie urzędników. Od czasów Klejstenesa rośnie rola Zgromadzenia Ludowego, które w następnym półwieczu stanie się filarem demokracji ateńskiej. Reformy ustrojowe przez niego przeprowadzane okazały się wyjątkowo trwałe, a wprowadzone przez niego rozwiązania zapoczątkowały w Atenach przemiany demokratyczne.

W czasie wspólnej walki przeciw Persom sprzymierzone poleis współpracowały ze sobą, co w starożytnych dziejach Greków nie zdarzało się nazbyt często. Dwie najpotężniejsze poleis, Ateny i Sparta, potrafiły zapomnieć o wzajemnej nieufności, która narodziła się w czasach reformowania ateńskiego państwa przez Klejstenesa i wspólnie przewodziły połączonym siłom zbrojnym sprzymierzonych. Próba podtrzymania tej współpracy po odparciu perskiego najazdu skończyła się jednak niepowodzeniem, i to pomimo wysiłków tej części Ateńczyków, którzy zachowywali życzliwość dla Sparty i wierzyli, że oba państwa mogą być partnerami, a nie rywalami. Na gruzach porozumienia spartańsko- -ateńskiego narodził się tak zwany Związek Ateński określany jako symmachia, czyli sojusz, przymierze. Jego nazwa wskazuje na zdecydowaną dominację, narzuconą z biegiem czasu przez Ateny licznym poleis w przymierzu powstałym jako całkowicie dobrowolna koalicja dla obrony przed Persami.

Dzieło Klejstenesa kontynuowali przedstawiciele obozu demokratycznego, który uformował się w Atenach w I połowie V w. p.n.e. Ich sukcesem było wprowadzenie zasady obsadzania wielu urzędów drogą losowania i od roku 487 p.n.e. w ten właśnie sposób obierano archontów. Losowano ich spośród obywateli należących do dwóch najwyższych grup majątkowych, których listę ustalano w demach. Ograniczono także pozycję Areopagu – strażnika praw arystokracji. Jego większość funkcji kontrolnych i sądowniczych przejęła Rada Pięciuset i heliaia – sąd ludowy, którego znaczenie od tej chwili systematycznie wzrastało.

Perykles - człowiek, którego osobowość i dokonania zdominowały historię Grecji w V w. p.n.e. – okres ten często nazywany jest epoką Peryklesa – urodził się około 495 r. p.n.e. Karierę polityczną rozpoczął u boku Efialtesa i po jego tragicznej śmierci patronował dalszym przemianom demokratycznym. Z osobą Peryklesa wiążą się trzy reformy, które umożliwiły faktyczny udział we władzy dużej liczbie ateńskich obywateli. Prawdopodobnie z jego inicjatywy dopuszczono przedstawicieli trochę mniej zamożniejszych grup społeczeństwa do piastowania urzędu archonta.

Około roku 450 p.n.e. Perykles wprowadził wynagrodzenie za sprawowanie pewnych funkcji publicznych. Inna była natomiast sytuacja ludzi sprawujących najważniejszy urząd w państwie, czyli dziesięciu strategów odpowiedzialnych tak za sprawy wojskowe, jak i cywilne, a w szczególności za finanse publiczne. Strategów wyłączono z systemu stypendiów i za pełnioną funkcję nie otrzymywali od państwa żadnej gratyfikacji. Byli oni wybierani, a nie losowani, ponieważ do pełnienia tego stanowiska niezbędna była fachowa wiedza i doświadczenie. Formą gratyfikacji za ich trud był prestiż, jakim cieszyło się to stanowisko.

Stratedzy przejęli większość uprawnień archontów i, w przeciwieństwie do tych ostatnich, byli nadal wybierani, a nie losowani. Stratedzy mogli też pełnić swoją funkcję wielokrotnie, bez żadnych ograniczeń. W czasie wypraw wojennych dowodzili armia i flotą, oni też w imieniu polis negocjowali traktaty. Rola strategów zmieniła się dopiero w IV w. p.n.e., kiedy przestali być politykami, a stopniowo stali się zawodowymi oficerami.

Peryklesowi przypisuje się także prawo o obywatelstwie, które zostało uchwalone około 451 r. p.n.e. Od tego czasu obywatelstwo zarezerwowane było wyłącznie dla tych mieszkańców Aten, których oboje rodzice należeli do wspólnoty obywatelskiej. Reformy Peryklesa zakończyły trwający ponad pół wieku proces kształtowania się sytemu demokratycznego w Atenach i chociaż podlegał on później jeszcze wielu modyfikacjom, to w najpełniejszej formie realizowany był właśnie w II połowie V wieku p.n.e., za rządów swego faktycznego twórcy.

Wolność i równość wobec prawa to według Peryklesa były główne zasady demokracji ateńskiej. O ile zasada równości wobec prawa mogła być w Atenach w V w. p.n.e. respektowana o tyle równy udział we władzy zaliczyć trzeba raczej do sfery ideałów. Najubożsi obywatele społeczeństwa ateńskiego, ówcześnie nigdy formalnie nie zostali dopuszczeni do pełnienia urzędów, chociaż mogli uczestniczyć w Radzie Pięciuset. W praktyce sytuacja ta częściowo zmieniła się dopiero w IV w. p.n.e. Poza zasięgiem większości obywateli był również dający ogromną władzę urząd stratega.

Urzędy w Atenach były jednoroczne i w zdecydowanej większości nie można było ich sprawować wielokrotnie, dlatego też duża część ateńskich obywateli miała szansę przynajmniej raz w życiu pełnić jakiś urząd.

Rada Pięciuset organizowała i nadzorowała codzienne funkcjonowanie ateńskiej polis oraz przygotowywała porządek obrad zgromadzenia. Rozpatrywała także donosy przeciwko urzędnikom.

Wszyscy obywatele ateńscy stanowili Zgromadzenie Ludowe zbierające się prawdopodobnie około 40 razy do roku. Obrady zaczynały się o świcie i powinny zakończyć się wraz z zachodem słońca. Zwykle roztrząsano na zgromadzeniu sprawy bieżące, związane z doborem i kontrolą urzędników, finansami i zaopatrzeniem miasta czy organizacją świąt religijnych. W niektórych sprawach jak np. ostracyzm czyli „sąd skorupkowy” prawo wymagało, aby w głosowaniu uczestniczyło przynajmniej 6 tys. osób. W pewnych sytuacjach zgromadzenie pełniło również funkcję trybunału, do którego kompetencji należało sądzenie osób oskarżonych o zdradę, korupcję i spisek przeciwko demokracji, czyny te zagrożone były karą śmierci. Każdy obywatel miał prawo do wypowiedzi, a także prawo do zgłaszania własnych wniosków i projektów uchwał.

Główną instytucją sądowniczą w demokracji ateńskiej była heliaia, czyli sąd ludowy, składająca się z 6 tysięcy sędziów losowanych spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat. Sędziowie nie podlegali kontroli, decyzje o winie i karze podejmowano w tajnym głosowaniu.

Urzędników w Atenach traktowano z ogromną nieufnością. Poddawano ich stałej kontroli zarówno przed, w trakcie jak i po zakończeniu pełnienia urzędu. Najbardziej kontrolowani byli oczywiście, mający największą władzę stratedzy. Z trzydziestu strategów, których w V w. p.n.e. postawiono przed sądem, aż dziewiętnastu skazano na karę śmierci.

W połowie lat trzydziestych Perykles stanął przed trudniejszym zadaniem niż przywoływanie do porządku nieposłusznych i buntujących się sprzymierzeńców. Pomimo zawartego w roku 446/445 pokoju trzydziestoletniego gwałtownie pogorszyły się stosunki ze Spartą. Impas pogłębiał się, aż wreszcie Spartanie zagrozili wojną, jeśli Ateńczycy nie zrezygnują z ingerowania w sprawy korynckich kolonii.

W roku 431 rozpoczęła się wojna peloponeska (jak nazywają ten konflikt nowożytni historycy) pomiędzy Atenami i ich sojusznikami, a Spartą i sprzymierzonymi z nią poleis. Wtedy jeszcze nikt nie mógł przewidzieć, że działania wojenne trwać będą aż dwadzieścia siedem lat.

Ateńscy demokraci, następcy Peryklesa, byli zdecydowanymi zwolennikami wojny. Pierwsze dziesięć lat przyniosło Ateńczykom wiele rozczarowań, ale na pewno nie odebrało im wiary w zwycięstwo. Podczas wojny uwidoczniły się negatywne cechy demokracji. Lud, do którego należały ostateczne decyzje, w najtrudniejszych momentach głosował pod wpływem impulsów, np. jednego płomiennego przemówienia. Część niepowodzeń wojennych była rezultatem błędnych decyzji zgromadzenia.

Pierwszymi przejawami kryzysu demokracji ateńskiej, wymienia się najczęściej przewroty oligarchiczne z 411 i 403 r. p.n.e., a także proces strategów spod Arginuz. Do głównych postulatów oligarchów, którzy przejęli władzę w 411 r. p.n.e., zaliczyć należy żądanie ograniczenia wynagrodzenia za pełnienie funkcji publicznych i zmniejszenia liczby obywateli. Za zdolnych do ponoszenia wszystkich ciężarów związanych z pełnieniem urzędów uznano jedynie 5 tysięcy osób i tylko ta grupa miała stanowić grono obywatelskie. Rada Pięciuset została przekształcona w Radę Czterystu i zmieniono zasadę powoływania składu rady. Rządy oligarchów trwały zaledwie rok i po tym czasie, w wyniku konsolidacji sił w wyniku zagrożenia spartańskiego, zostały przywrócone rządy demokratyczne.

Ostatnie lata wojny peloponeskiej rozczarowały ostatecznie wielu Ateńczyków do demokracji. Proces strategów spod Arginuz w 406 r. p.n.e., kiedy to Ateńczycy pod wpływem krzykliwych demagogów, skazali na śmierć 6 strategów, dowodził, że decyzje ludu stawały się coraz bardziej nieobliczalne i podejmowano je nie zawsze licząc się z ich konsekwencjami.

W takich okolicznościach około roku 404 p.n.e., kiedy Ateny kapitulowały, Zgromadzenie wybrało trzydziestoosobową komisję, która miała przygotować projekt reform ustrojowych i jednocześnie pełnić funkcję „rządu tymczasowego”. Ludzie ci wyznaczyli nowych członków Rady Pięciuset i wszystkich ważniejszych urzędników. Sposób, w jaki poczynali sobie niektórzy przedstawiciele „Trzydziestu” spowodowały, że okres rządów w Atenach nazywa się „Tyranią trzydziestu”. Działania „Trzydziestu” oparte były na terrorze. Wzmagająca fala terroru spowodowała konsolidację wszystkich przeciwników tyrańskich rządów.

Nastąpiły walki pomiędzy Demokratami, a zwolennikami tyranii. W ich wyniku zginął Kritiasz, który przewodził „Trzydziestu”, a jego zwolennicy przekazali władzę umiarkowanym oligarchom. Nie zakończyło to walk, które przerwali dopiero spartańscy królowie z propozycją mediacji. Umiarkowani oligarchowie i demokraci zawarli układ kończąc krwawą wojnę domową. Przywrócono wszystkie zasady i instytucje demokracji, a także ogłoszono amnestię obejmującą wszelkie przestępstwa z okresu wojny domowej. Wszyscy obywatele musieli potwierdzić przysięgą, że będą tego prawa przestrzegać.

Wojna, zaraza i pogorszenie się sytuacji ekonomicznej państwa spowodowały, że Ateny zmagały się z ogromnymi trudnościami. Nawet amnestia, towarzysząca przywróceniu w roku 403 p.n.e. ustroju demokratycznego, nie mogła stłumić wszystkich społecznych i politycznych animozji wywołanych wojną i rządami „Trzydziestu Tyranów”.

W IV wieku p.n.e. Ateny nie były jeszcze tak silne gospodarczo i militarnie, jak w wieku V. Najważniejszą tego przyczyną było zapewne to, że attyckie kopalnie srebra dostarczały teraz znacznie mniej kruszcu niż przed wybuchem wojny peloponeskiej. Mimo to po przywróceniu demokracji w 403 roku Ateny odzyskały wiele ze swej dawnej potęgi i niebawem stały się znów jedną z głównych sił greckiego świata.

Po zażegnaniu kryzysu z 403 roku p.n.e. sytuacja społeczna była dosyć stabilna, a antagonizm między biednymi i bogatymi nie przybrał skrajnych form. Do łagodzenia napięć przyczynił się tam zapewne fakt, że bogaci obywatele ponosili duże ciężary na rzecz polis, dzięki czemu funkcjonowały fundusze, z których wypłacano wynagrodzenia za udział w życiu publicznym.

W 378 r. p.n.e. Kallistratos, jeden z organizatorów II Związku Morskiego zawartego rok później, przekształcił dawny podatek nadzwyczajny, nakładany tylko w czasie wojny, w świadczenie, do którego zobowiązani byli wszyscy zamożni obywatele, którzy zostali podzieleni na 100 grup zwanych symmoriami. Spokój wewnętrzny Ateny zawdzięczały też dobrej sytuacji ekonomicznej, następował wzrost ogólnego dobrobytu przerwany załamaniem się finansów państwa na początku lat sześćdziesiątych IV p.n.e. Głównym źródłem bogactwa Aten w tym okresie był handel, którego wspieranie zaangażowała się demokratyczna polis.

W połowie IV wieku p.n.e. nastąpił wzrost znaczenia Macedonii, której królem był Filip II. Po reorganizacji państwa i stworzeniu silnej armii, Filip II zaczął mieszać się w sprawy greckich polis, dążąc do ich podporządkowania Macedonii. W latach 346-340 p.n.e. czołową postacią na ateńskiej scenie politycznej był Demostenes, zwolennik zdecydowanego przeciwstawienia się ekspansji Macedonii. Z jego inicjatywy rozpoczęto reorganizację armii lądowej i floty i zaczęto przygotowania do wojny. Starał się skupić wokół Aten inne greckie poleis, a z wojnę z Filipem chciał uczynić sprawę wszystkich Hellenów.

W 342 r. p.n.e. wydawało się, że powstanie koalicja antymacedońska, lecz kiedy rozpoczęły się działania wojenne, do decydującej walki, obok Ateńczyków, stanęło niewielu sprzymierzeńców. W kwietniu 338 r. p.n.e. armia ateńsko – tebańska doznała klęski z wojskami macedońskimi pod Cheroneją. Filip potraktował pokonane Ateny łagodnie zobowiązując się nie naruszać wewnętrznej autonomii Ateńskiego polis.

Rok po bitwie, w Koryncie, z inicjatywy macedońskiego króla, został podpisany pokój, w rezultacie którego został utworzony Związek Koryncki skupiający wszystkie państwa greckie poza Spartą. Pokój ograniczał wolność greckich poleis i zobowiązywał do dostarczania Filipowi kontyngentów wojskowych. Po zamachu na Filipa II tron objął jego syn – Aleksander. Ateńczycy, tak jak obywatele innych poleis, zobowiązani do militarnej pomocy Macedonii, brali czynny udział w wyprawie na Persję w latach 336 – 323 p.n.e.

Po śmierci Aleksandra zwierzchnictwo nad Grecją i Macedonią otrzymał Antypater. Na wieść o śmierci Aleksandra przywódcy ateńskich demokratów zorganizowali powstanie przeciwko Macedonii. Na czele stronnictwa antymacedońskiego stanął Demostenes i rozpoczęto działania wojenne pod hasłem wolności wszystkich Hellenów. Po początkowych sukcesach, Grecy ponieśli klęskę, Ateny zostały zmuszone do kapitulacji i wydania antymacedońskich polityków oraz do zapłacenia kontrybucji. Władza w mieście przeszła w ręce oligarchów. Demostenes, który nie mógł liczyć na wyrozumiałość zwycięzców, popełnił samobójstwo. Konsekwencją wojny zwanej od twierdzy, w której zamknął się po początkowych porażkach Antypater, wojną lamijską, było rozwiązanie Związku Korynckiego i bezpośrednie podporządkowanie greckich poleis Macedonii. W III w. p.n.e. o wpływy w Grecji zabiegali inni władcy hellenistyczni, spadkobiercy Aleksandra, przede wszystkim rządzący Egiptem Ptolemeusze.

W latach 267 – 262 p.n.e. udało im się zachęcić Ateny, Spartę i kilka innych miast do zbrojnego wystąpienia przeciwko Macedonii. Wojna, zwana przez historyków chremonidejską (od imienia ateńskiego polityka) zakończyła się porażka Aten, gdzie do władzy doszli zwolennicy Macedonii. Od tego czasu Ateny przestały się liczyć w wielkiej polityce. W wyniku konfrontacji Macedonii z Republika Rzymską i tzw. trzech wojen macedońskich w II w. p.n.e., Ateny i pozostałe greckie poleis zostały podporządkowane Republice Rzymskiej. Jednak osobną prowincję, Achaję, na terenie Grecji utworzył dopiero Oktawian August w 27 r. p.n.e.