Alegoryczność w literaturze i sztuce Średniowiecza

Cały świat okryty w mroku. Dzień dniowi podobny, a noc niewiele się od dnia różni. Spośród mgły, którą osnuty jest cały świat wyłaniają się wysokie, ale bardzo smutne i straszne w swojej szarości, wieże. W zamku tym w tak samo smutnej i ciemnej komnacie na wielkim tronie spoczywa odziany w szkarłatne szaty i z koroną na głowie - król. U jego stóp siedzi jego piękna córka, a w głębi sali stoi zastęp rycerzy gotowych dla ręki księżniczki stanąć do śmiertelnego boju ze smokiem mieszkającym w pieczarze u podnóża zamku. Nieopodal tej szarej i strasznej budowli w nieprzebytym lesie stoi chatka, w której osiedliła się brzydka jak noc czarownica, która bez ustanku coś warzy w swym kotle.

Odpowiedzi moich przyjaciół na pytanie, „jaką epokę określa powyższy tekst? „, Sprowadzały się do „Charakterystyka średniowiecza ”.Zastanawiałem się, dlaczego wszyscy jednogłośnie odpowiedzieli „Średniowiecze”? Przecież w innych epokach także istnieli rycerze, strzeliste zamki, piękne księżniczki, a mimo wszystko wszystkim skojarzyło się Średniowiecze? Owa praca mam nadzieje rozwieje burzliwe chmury niewiedzy i przybliży znaczenie symboli wywodzących się z dotąd najdłużej trwającej epoki.

Mówiąc Średniowiecze widzimy dostojnego rycerza ubranego w błyszczącej zbroi, pędzącego na swym rumaku by uwolnić uwięzioną przez potężnego, haniebnego smoka księżniczkę. Mówiąc rycerz widzimy kogoś szlachetnego, walczącego tylko w imieniu dobra, szlachetności. Chcąc określić pojęcie „rycerz” jednym słowem wybrałbym ideał. Średniowieczny Paladyn symbolizuje kogoś szlachetnego, kulturalnego, broniącego potępionych, silnie wierzących w Boga. Przykładem takiego rycerza jest Rolad bohater „Pieśni o Roladzie” Tytułowy bohater uczestniczył w bitwie o wiarę chrześcijańską, która została zagrożona przez niewiernych Saracenów, ginie w nierównej walce, jego śmierć jest typowym przykładem śmierci heroicznej, bohaterskiej.

„Tu leży rycerz, co walczył bez trwogi i żył bez skazy” - słowa J.U. Niemcewicza są charakterystyką średniowiecznych rycerzy, których niestety nie odnajduję w dzisiejszych czasach. Myślę, że nie ma już prawdziwych rycerzy, do końca broniących swych ideałów. Wielu z nas ponad to stawia pogoń za pieniędzmi i dążenie do sukcesu.

Legenda o Św. Aleksym należy do literatury hagiograficznej, czyli przedstawiającej życie świętych. Św. Aleksy, mimo iż żył w dostatku, niczego mu nie brakowało, mógł zostać kupcem lub zajmować stanowisko urzędnicze, wybrał życie biedaka. Fabuła owego utworu składa się z trzech wątków.

Pierwszy przedstawia dzieje Aleksego - bogatego młodzieńca, który porzuca rodzinę, by poświęcić się służbie Bożej, a następnie wraca do rodzinnego miasta i nierozpoznany żyje pod schodami swojego domu. Drugi wątek to historia rodziców, którzy szukają Aleksego i rozpoznają go dopiero po śmierci. Trzeci wątek przedstawia żonę Aleksego, która wiedzie samotne życie.

Czy była to śmierć heroiczna czy nie można by długo dyskutować, ponieważ nie zginął jak prawdziwy bohater, walcząc mieczem w szlachetnej sprawie, Św. Aleksy walczył czyniąc dobro, on wojował mieczem miłości, umarł jako żebrak. Legenda jest dziełem parenetycznym, czyli przedstawiającym wzór osobowy do naśladowania. Postać Aleksego miała służyć za wzór chrześcijańskiej pokory, ascezy i dobrowolnego ubóstwa. Promowała czystość, zerwanie więzi rodzinnych, wyzbycie się potrzeb cielesnych. Święty Aleksy był ascetą, wyrzekł się szczęścia osobistego po to żeby żyć w ubóstwie, które według przekonań tamtej epoki było przepustką do życia wiecznego przy Bogu. Taki tryb życia obecnie jest i nie praktykowany, ponieważ jest niezrozumiały, żeby zrozumieć ascetyzm trzeba znać specyfikę Średniowiecza był to okres, którego przewodnim hasłem było „memento mori ” i teocentryzm, który osiągną taki stopień zaawansowania ze kilkuletnie dzieci zostały wysłane na krucjatę w imię walki o ziemie Święta. W obecnych czasach było by to nie do pomyślenia

Kolejna postać kojarząca nam się ze Średniowieczem jest piękna i delikatna księżniczka, czekająca na powrót z wyprawy wojennej swojego księcia i tym samym spokoju do jej serca. Księżniczki są ukazywane jako, ułożone, posłuszne swoim ojcom, czekające aż król wybierze dla nich małżonka, a takim zostawał zazwyczaj książę lub zasłużony w bitwie rycerz.

Charakteryzując księżniczkę nie możemy zapomnieć o wszechmocnym królu, symbolu potęgi, władzy, ale i sprawiedliwości, powagi. Przykładem takiego króla jest „Makbetowski” Duncan król Szkocji, który jak wiem uległ haniebnemu podstępowi Makbeta i jego małżonki. Obraz króla w literaturze pozostał taki sam jak w okresie starożytności, władca nadal troszczył się o swój lud, starał się być sprawiedliwy i przekładał dobro własne dla dobra państwa, wyższych wartości takich jak honor. Tu możemy się odwołać do króla Edypa, który dla dobra kraju dążył do rozwiązania zagadki śmierci poprzedniego władcy, co doprowadziło go do osobistej klęski.

„Cicho wszędzie, Głucho wszędzie, Co to będzie? Co to będzie?”

Jest to doskonale wszystkim znany cytat „Makbeta” wypowiedziany przez trzy czarownice. Kolejnym ważnym symbolem wywodzącym się z okresu Średniowiecza jest kult czarownic, duchy i związane z nimi złe moce. Czarownica, czyli mrocznie ubrana kobieta w starszym wieku (często liczyły po kilkaset lat). Nikt nie zadzierał z czarownicami gdyż się ich bano, ponieważ ten, na kogo spadła klątwa rzucona przez wiedźmę ginął w cierpieniach. Literaturze Średniowiecza czarownice przepowiadały przyszłość. Ten motyw powtarza się w dziełach Williama Szekspira, w „Makbecie” trzy wiedźmy przepowiedziały zmiany na tronie Szkocji, natomiast w „Hamlecie” duch ojca Hamleta zdradza sekret swojej tajemniczej śmierci.

Najbardziej znanymi budowlami okresu Średniowiecza to bez wątpienia wspaniałe, strzeliste w swym wyglądzie gotyckie świątynie, stało się tak za sprawą "panowania" w tamtych czasach teocentryzmu. Którego narodziny były związane z końcem pierwszego tysiąc lecia, po którym nie nadszedł spodziewany koniec Świata, w związku, z czym natychmiast nastąpił nagły wybuch entuzjazmu chrześcijańskiego. Kościoły i katedry budowane w stylu gotyckim są potężnymi budowlami, z wysoką wieżą wzniesiona ku niebu, co symbolizowało zwrot ku elizeum, stwórcy przykładów takich budowli nie trzeba daleko szukać jest to np. Katedra św. Jakuba Większego, innymi przykładami może być katedra Notre Dame we Francji lub w Remis. Wielkość i masywność kościołów gotyckich symbolizuje również potęgę kościoła.

Rzeźby i malarstwa Średniowiecza nie ominął teocentryzm, zwrot ku Bogu. Motywami przewodnimi były zazwyczaj wydarzenia biblijne, żywoty świętych. Postacie boskie były przedstawiane w odcieniach złota, dlatego też kolor ten stał się symbolem świętości, a purpura dostojeństwa. Rzeźba Średniowieczna kojarzy nam się z postaciami Matki Bożej z Dzieciątkiem, w tym okresie wytworzył się charakterystyczny dla gotyku sposób jej przedstawiania. Są to tzw. piękne madonny – delikatne sylwetki o łagodnym wyrazie twarzy i w charakterystyczny sposób wygiętej postaci.

Omawiając alegoryczność Średniowiecza nie możemy nie wspomnieć o najstarszej polskiej pieśni religijnej „Bogurodzicy”. Utwór wedle legendy napisany przez Św. Wojciecha, śpiewany przez polskich wojaków podczas sławnej bitwy pod Grunwaldem (1410r.).Bogurodzica wówczas dodawała wojskom Jagiełły otuchy. ”Pierwszy polski hymn”, bo tak nazywano Bogurodzice zawiera w sobie bardzo ważny motyw – „deesis”, czyli zestawienie Jezusa, Maryi i Jana Chrzciciela. Motyw ten przedstawiał Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, znajdującego się po środku, oraz Maryję, jego matkę i Jana, który ochrzcił Chrystusa w Jordanie
Stabat Mater Dolorosa”, czyli Stała Matka Bolejąca kolejny motyw wywodzący się z okresu Średniowiecznej, utwór ten był lamentem, ubolewaniem Maryi pod krzyżem, na którym został ukrzyżowany jej synek Jezus Chrystus. Polskim znanym utworem tego gatunku (planctus) to „Lament Świętokrzyski” najwybitniejszy utwór liryczny zaraz po Bogurodzicy. W literaturze późniejszych epok – topos matki utożsamianej z ojczyzną, wolnością, matki osieroconej, krzywdzonej przez niewdzięcznych synów lub okrutny los, wobec którego jest bezradna, np. „Do matki Polki” A. Mickiewicza

Średniowiecze obejmuje około dziesięć wieków, dlatego gdybym chciał opisać symbolikę tego wieku to obawiam się, iż nawet gdybym posiadał tyle atramentu, co wód w morzach i oceanach a papierem było by niebo to i tak nie zdołałbym wypisać wszystkich narodzonych w tym czasie symboli. Te przykłady, które w owej pracy opisałem są zaledwie garstką najbardziej znanych alegorii „okresu średniego.