1. Geneza powstania UE
Pomysły na jednoczenie Europy pojawiały się w historii kontynentu wielokrotnie. Czasami jednak bardzo się od siebie różniły. Zaczęli Rzymianie, którzy mieli na celu zjednoczenie naszego kontynentu za pomocą siły. Następnie była idea Karola Wielkiego, który chciał zjednoczyć Europę pod jednym berłem. Jako kolejne można przytoczyć przepowiednie czynione przez Pierre’a Dubois w XIV w. - Europa rządzona przez „ludzi mądrych i wiarygodnych” - czy ideę Wiktora Hugo mówiącą o utworzeniu Stanów Zjednoczonych Europy (Paryż 1849).
Pierwsza i druga wojna światowa, które nawiedziły Europę pochłonęły miliony ofiar, spowodowały niewyobrażalne zniszczenia i doprowadziły do wielu przeobrażeń. Uświadomiły mieszkańcom Europy, że aby być bezpiecznym trzeba zjednoczyć Europę politycznie i gospodarczo. Konieczna jest integracja na rzecz wspólnej, bezpiecznej przyszłości. Z tego faktu wielu ówczesnych polityków zdawało sobie sprawę, jednym z nich był brytyjski konserwatysta Winston Churchill, który w swoim wystąpieniu w Zurychu 19.09.1946 r., sugerował utworzenie stanów zjednoczonych Europy, które to stany miały zapewnić lepszą przyszłość i bezpieczeństwo Europejczykom. Zapowiadał doprowadzenie do partnerstwa między Francją a Niemcami, co ziściło się po wielu latach. Uważał, że struktura stanów zjednoczonych europy zdominuje siłę pojedynczego państwa, co w rezultacie wykluczy próby przemocy jednego państwa wobec drugiego. Wielu brytyjskich konserwatystów widziało szanse odrodzenia gospodarki Wielkiej Brytanii w zjednoczeniu Europy Zachodniej. W styczniu 1947 roku ukonstytuował się Komitet Zjednoczonej Europy, złożony wyłącznie z Brytyjczyków. Owa idea była jednak źle zrozumiana przez innych angielskich polityków, którzy skupiali uwagę na interesach własnego państwa. 5 czerwca 1947 roku na Uniwersytecie Harvard w Bostonie wystąpił amerykański sekretarz stanu gen. Georg Marshall, przedstawił plan pomocy finansowej dla państw europejskich. Z tą chwilą działania na rzecz integracji europejskiej nabrały tempa. Pomoc USA miała trwać cztery lata i miała wynieść od 16 do 20 miliardów dolarów. Propozycja ta wynikała z pobudek politycznych i gospodarczych. Chodziło o to, aby Europa uzyskała istotną pomoc, w której wyniku można było przeprowadzić proces odbudowy gospodarczej i realizować handel z USA na zasadzie mniej więcej zrównoważonego bilansu płatniczego. Cel polityczny to rozwój gospodarki krajów europejskich, który miał przyczynić się do zmniejszenia wpływów partii komunistycznych. Miedzy 12 lipcem a 22 wrześniem 1947 roku debatowano w Paryżu nad planem Marshalla, zwanym Europejskim Programem Odbudowy. W obradach wzięli udział przedstawicie 16 państw (Wielka Brytania, Grecja, Francja, Portugalia, Szwecja, Turcja, Szwajcaria, Austria, Belgia, Islandia, Irlandia, Włochy, , z których 14 oprócz Szwecji i Norwegii zaaprobowały możliwość utworzenia unii celnej. Kraje komunistyczne odrzuciły plan Marshalla z oczywistych względów. Europejski Program Odbudowy obowiązywał od 3 kwietnia 1948 roku do 30 czerwca 1951 roku.
16 kwietnia 1948 r. powołano Organizacje Europejskiej Współpracy Gospodarczej, której głównym celem stała się działalność na rzecz rozwoju Europy Zachodniej. Nastąpił podział Europy na dwa bloki: wschodni i zachodni. Co prowadziło do coraz to większych różnic między nimi. Podstawowym celem OEWG było koordynowanie polityki gospodarczej państw członkowskich, zarządzanie pomocą amerykańską i liberalizacje handlu. 1 lipca 1950 r. OEWG utworzyła organizacje która przez udzielanie krótkoterminowych kredytów miała regulować płatności. Dysponowała kapitałem państw członkowskich i funduszem planu Marshalla. Organizacja ta to Europejska Unia Płatnicza.
2. Historia UE
Traktat Paryski z 1951 roku, powołujący do życia EWWiS, a następnie Traktat Rzymski z 1957 roku, ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), zmodyfikowane w 1986 roku w Jednolitym Akcie Europejskim, w 1992 roku w Traktacie o Unii przyjętym w Maastricht oraz w 1997 roku w Traktacie Amsterdamskim. Unia Europejska sama tworzy ustawodawstwo, któremu podlegają bezpośrednio obywatele europejscy i ustanawia specyficzne prawa dla ich dobra. Wspólnota, która początkowo ograniczała się do otwarcia wspólnego rynku węgla i stali sześciu państw członkowskich (Belgii, Republiki Federalnej Niemiec, Francji, Włoch, Luksemburga i Holandii), była przede wszystkim fundamentalna dla utrzymania pokoju. Udało jej się połączyć w pewną instytucjonalną całość, na równych prawach, zwycięzców i zwyciężonych ostatniej wojny wewnątrz europejskiej. Począwszy od 1957 roku, kiedy to ratyfikacja projektu armii europejskiej spotkała się z oporem ze strony francuskiego Zgromadzenia Narodowego, sześć państw członkowskich postanowiło utworzyć wspólnotę ekonomiczną, opartą na swobodnym przepływie kapitału, towarów, usług i pracowników. 1 lipca 1968 roku zniesiono wszelkie opłaty celne od wyrobów przemysłowych, a w ciągu całego dziesięciolecia wdrażano wspólną politykę, głównie rolną i handlową.
Sukcesy Szóstki zachęciły Danię, Irlandię i Zjednoczone Królestwo do przystąpienia do Wspólnoty. Poprzedzone to jednak było trudnymi negocjacjami, w trakcie których Francja Generała de Gaulle’a dwukrotnie postawiła swe weto, w 1961 i 1967 roku. Pierwsze rozszerzenie, dzięki któremu w 1973 roku Wspólnota powiększyła się od sześciu do dziewięciu członków, dokonało się równolegle z pogłębieniem jej zadań poprzez wprowadzenie nowych działów wspólnej polityki (społecznej, regionalnej, ochrony środowiska).Na początku lat siedemdziesiątych, kiedy świat wkroczył w erę ogromnej niestabilności walutowej w związku z zawieszeniem wymienialności dolara na złoto, pogłębionej jeszcze kryzysami na rynku ropy naftowej z 1973 i 1979 roku, oczywista stała się konieczność koordynacji ekonomii poszczególnych krajów oraz unii walutowej. Wprowadzenie Europejskiego Systemu Walutowego w 1979 roku przyczyniło się do stabilizacji wymiany i zainspirowało państwa członkowskie do prowadzenia polityki pozwalającej na utrzymanie solidarnych stosunków między nimi oraz na utworzenie otwartej przestrzeni ekonomicznej.
Przystąpienie do Wspólnoty w 1986 roku Grecji, Hiszpanii i Portugalii wzmocniło jej południowe skrzydło, a równocześnie wyostrzyło konieczność urzeczywistnienia programów strukturalnych, mających zniwelować różnice w rozwoju ekonomicznym między państwami Dwunastki. Równocześnie Wspólnota umocniła swą pozycję na arenie międzynarodowej, zawierając umowy z krajami południowych wybrzeży Morza Śródziemnego i z krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku w kolejnych Konwencjach z Lom (1975-1989: Lom I, II, III i IV).Porozumienie podpisane 14 kwietnia 1994 roku w Marrakeszu przez wszystkich członków GATT otwiera nową fazę rozwoju światowej wymiany handlowej. Unia Europejska, prowadząc negocjacje jednomyślnie, wykazała się wielką siłą i doprowadziła do uznania swych interesów.
Jako pierwsza potęga handlowa wiata Unia przygotowuje obecnie instrumenty, które pozwolą jej na umocnienie swej tożsamości na scenie międzynarodowej. Jej dążeniem jest wypracowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Szerzący się na początku lat osiemdziesiątych „europesymizm”, podsycany zarówno przez skutki światowego kryzysu ekonomicznego, jak i trudne wewnętrzne dyskusje na temat podziału obciążeń finansowych, ustępuje, począwszy od 1985 roku, nowej nadziei na odrodzenie europejskiego dynamizmu. Wspólnota, opierając się na Białej Księdze, przedstawionej w 1985 roku przez Komisję Europejską, której przewodniczył Jacques Delors, postanowiła zakończyć tworzenie wielkiego rynku wewnętrznego do dnia 1 stycznia 1993 roku. Ta mobilizująca data oraz rozporządzenia ustawodawcze pozwalające na konkretyzację tak ambitnego projektu, zostały zapisane w Jednolitym Akcie Europejskim sygnowanym w lipcu 1986 roku, który wszedł w życie 1 lipca 1987 roku.
Upadek Muru Berlińskiego 3 października 1990 roku, po którym doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec, jak i demokratyzacja krajów Europy Środkowo-Wschodniej wyzwolonych spod dominacji Związku Radzieckiego, który wkrótce sam uległ rozpadowi, przekształcają polityczną strukturę kontynentu. Państwa członkowskie rozpoczynają proces pogłębiania Unii, negocjując nowy traktat, którego główne linie wytyczyła Rada Europy w Maastricht 9 i 10 grudnia 1991 roku. Traktat o Unii Europejskiej, który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku, postawił przed państwami członkowskimi bardzo ambitne zadania: stworzenie unii walutowej do 1999 roku, nowych wspólnych gałęzi polityki, wprowadzenie obywatelstwa europejskiego, wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa zewnętrznego oraz wewnętrznego. Klauzula o rewizji zawarta w Traktacie z Maastricht doprowadziła do wynegocjowania przez państwa członkowskie nowego traktatu, podpisanego w Amsterdamie 2 października 1997 roku. Uchwala on i umacnia strategie polityczne i środki Unii, zwłaszcza w zakresie współpracy prawnej, swobodnego przemieszczania się osób, polityki zagranicznej i zdrowia publicznego. Parlamentowi Europejskiemu jako bezpośredniemu, demokratycznemu reprezentantowi Unii, przyznano nowe kompetencje, które potwierdzają jego rolę współustawodawcy.
1 stycznia 1995 roku do Unii Europejskiej przystąpiły trzy nowe państwa. Austria, Finlandia i Szwecja ubogacają Unię swoją specyfiką i otwierają przed nią nowe możliwości w samym sercu Europy Środkowej i Północnej. Najprawdopodobniej w 2004 r. Unia Europejska będzie sobie liczyć dwudziestu pięciu członków. Jak Unia mogłaby funkcjonować bez wzmocnienia mechanizmów decydowania, bez zapewnienia polityce solidarności i wspólnego działania skutecznych i zarazem zrównoważonych źródeł finansowania? Jak, generalnie, utrzymać zgodę państw co do głównych celów, które wspólne wyznaczać sobie będą Europejczycy i co do środków służących ich realizacji, w sytuacji gdy rozszerzenie spowoduje wzrost zróżnicowania interesów i opinii w łonie Unii? Komisja Europejska pod przewodnictwem Jacques.a Santera, przedstawiła w lipcu 1997 roku „Agendę 2000”, na podstawie której rządy zobowiązały się do głębokiej rewizji polityki strukturalnej i wspólnej polityki rolnej. Unia nie ma odtąd innego wyboru niż budowanie organizacji zarazem skutecznej i demokratycznej, zdolnej do decydowania i działania, przy równoczesnym zachowaniu tożsamości swoich członków. Bez umocnienia swych struktur i racjonalizacji mechanizmów decydowania Unii grozić będzie rozpad lub paraliż. Rodząca się „wielka Europa” od Atlantyku po Ural będzie zatem tylko wówczas potęgą, jeśli jej struktura skoncentruje się wokół stabilnego jądra, mogącego się wypowiadać jednogłośnie w sprawach o zasięgu światowym. Prawie pół wieku konstruowania Europy odcisnęło piętno na historii kontynentu i mentalności jego obywateli oraz zmodyfikowało układ władzy. Rządy państw członkowskich, niezależnie od swych tendencji politycznych, wiedzą, że minęła era państw absolutnie suwerennych i że jedynie połączenie sił oraz wizja „dzielonego odtąd losu”, jak ujął to w Deklaracji Robert Schuman, pozwolą starym narodom na postęp ekonomiczny i społeczny oraz na utrzymanie swych wpływów na świecie. Metoda wspólnotowa, polegająca na ciągłym dialogu interesów państwowych i interesu wspólnego w poszanowaniu różnic narodowych i przy równoczesnym kreowaniu własnej tożsamości Unii, nie straciła nic ze swego pierwotnego znaczenia. Metoda ta, wprowadzona dla pokonania antagonizmów i wyeliminowania poczucia wyższości oraz zwyczaju uciekania się do siły, które cechowały stosunki między państwami, umożliwiła zaistnienie demokratycznej Europy, przywiązanej do wartości wolnościowych podczas zimnej wojny. Zniknięcie antagonizmu Wschód-Zachód oraz polityczne i ekonomiczne zjednoczenie kontynentu są zwycięstwem ducha europejskiego, którego narody potrzebują dziś dla swej przyszłości bardziej niż kiedykolwiek.
2. Organy UE
Unię Europejską charakteryzuje oryginalny system instytucjonalny, który odróżnia ją od klasycznych organizacji międzynarodowych. Państwa, które podpisały Traktaty Europejskie, uzgodniły zrzeczenie się części suwerenności na rzecz niezależnych organów reprezentujących zarazem interesy państwowe i interes wspólnotowy, powiązanych między sobą zasadą dopełniania się, z której wynika proces podejmowania decyzji.
Rada Unii Europejskiej jest głównym ośrodkiem decyzyjnym Unii Europejskiej. Skupia ministrów piętnastu krajów w zależności od przedmiotu zapisanego w porządku dnia: spraw zagranicznych, rolnictwa, przemysłu, transportu, środowiska itd. Rada, reprezentująca państwa członkowskie, uchwala akty prawne: rozporządzenia, dyrektywy, postanowienia. Dysponuje władzą quasi-ustawodawczą, którą dzieli się z Parlamentem Europejskim. Sprawuje także, wraz z Parlamentem, kontrolę nad budżetem. Rada uchwala układy międzynarodowe wynegocjowane wcześniej przez Komisję. Rada Europejska zrodziła się z wprowadzonej w 1974 roku praktyki regularnego spotykania się głów państw lub szefów rządów Wspólnoty Europejskiej. Tę praktykę zinstytucjonalizowano w Jednolitym Akcie Europejskim w 1987 roku. Od tej pory Rada gromadzi się co najmniej dwa razy w roku, a w jej skład wchodzi też przewodniczący Komisji. Na każdej Radzie Europejskiej występuje też przewodniczący Parlamentu Europejskiego. Początkowo chodziło o nadanie regularnej formy szczytom zwoływanym od 1961 roku z inicjatywy któregoś z państw członkowskich.
Parlament Europejski jest demokratycznym forum, organem kontroli politycznej Wspólnot Europejskich, który uczestniczy również w procesie legislacyjnym. Od czerwca 1979 roku wybierany jest w wyborach powszechnych. Liczy obecnie 626 posłów wybieranych na pięć lat: 99 pochodzi z Niemiec, po 87 z Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii, 64 z Hiszpanii, 31 z Holandii, po 25 z Belgii, Grecji, Portugalii, 22 ze Szwecji, 21 z Austrii, po 16 z Danii i Finlandii, 15 z Irlandii i 6 z Luksemburga. W związku z perspektywą rozszerzenia Unii Europejskiej, liczba posłów przyszłego Parlamentu została ograniczona Traktatem Amsterdamskim do 700. Parlament odbywa swe sesje plenarne w Strasburgu. Dwadzieścia komisji, które przygotowują owe sesje, oraz grupy polityczne zbierają się w Brukseli. Natomiast siedzibą Sekretariatu Generalnego jest Luksemburg. Parlament wespół z Radą pełni funkcję legislacyjną: uczestniczy w opracowywaniu dyrektyw i rozporządzeń wspólnotowych, wydając opinie na temat propozycji Komisji Europejskiej, która powinna je zmieniać zgodnie z sugestiami Parlamentu. Parlament dzieli z Radą również uprawnienia budżetowe: zatwierdza budżet Wspólnoty. Ma on też możliwość odrzucenia go, co miało już wielokrotnie miejsce. W takim przypadku całą procedurę należy rozpocząć od nowa. Parlament w pełni korzysta ze swoich uprawnień budżetowych, aby wpływać na politykę wspólnotową. Parlament odgrywa też bardzo ważną rolę bodźca politycznego. Będąc przedstawicielem 373 milionów obywateli, Parlament jest najważniejszym forum europejskim, tyglem politycznych i państwowych odczuć Piętnastki i w naturalny sposób miejscem inicjatywy. Parlament jest wreszcie organem demokratycznej kontroli Wspólnoty: zatwierdza przewodniczącego Komisji i ma moc rozwiązania jej, uchwalając wotum nieufności większością dwóch trzecich głosów. Wydaje opinię o jej programie i przekazuje jej swoje uwagi. Traktat Amsterdamski stanowi, że Parlament opracuje projekt mający na celu zorganizowanie wyborów powszechnych w oparciu o „zasady wspólne dla wszystkich państw członkowskich”. Parlament czuwa nad właściwym prowadzeniem polityki wspólnotowej, opierając się głównie na raportach Trybunału Obrachunkowego. Kontroluje również bieżącą realizację tej polityki poprzez składanie zapytań ustnych i pisemnych do Komisji i Rady. Również aktualny przewodniczący Rady Europejskiej informuje Parlament o wynikach obrad tej instancji.
Komisja Europejska jest jednym z kluczowych organów wspólnotowego systemu instytucjonalnego. Od 5 stycznia 1995 roku w skład wchodzi dwudziestu członków (po dwóch z Francji, Niemiec, Zjednoczonego Królestwa, Włoch i Hiszpanii, po jednym z każdego z pozostałych krajów), mianowanych na pięć lat za wspólną zgodą państw członkowskich po dwukrotnym głosowaniu Parlamentu nad inwestyturą. Traktat Amsterdamski stanowi, że przewodniczący Komisji desygnowany jest za wspólną zgodą rządów państw członkowskich i musi uzyskać aprobatę Parlamentu Europejskiego. Następnie rządy państw członkowskich, wspólnie z desygnowanym przewodniczącym, mianują pozostałych członków komisji. Cały skład kolegium jest wreszcie poddawany zatwierdzającemu głosowaniu Parlamentu. Komisja cieszy się znaczną swobodą w wykonywaniu swoich uprawnień. Reprezentuje ona interes wspólnotowy i nie może podlegać wpływom żadnego z państw członkowskich. Jako stróż traktatów czuwa nad wypełnieniem rozporządzeń i dyrektyw Rady, a w kwestiach spornych może odwoływać się do Trybunału Sprawiedliwości, aby doprowadzić do rozstrzygnięcia zgodnego z prawem wspólnotowym. Komisja posiada monopol na inicjatywę ustawodawczą, może w każdej chwili interweniować, aby ułatwić jakieś porozumienie w łonie Rady czy też między nią a Parlamentem. Komisja jest organem zarządzającym i wykonuje decyzje powzięte przez Radę, na przykład w materii wspólnej polityki rolnej. Dysponuje szerokimi uprawnieniami w prowadzeniu wspólnych sektorów polityki, których budżet został jej powierzony: badań naukowych i technologii, wspierania rozwoju, współpracy regionalnej itd. Jeśli otrzyma wotum nieufności Parlamentu Europejskiego, przed którym jest odpowiedzialna, musi podać się w całości do dymisji. Komisja wspierana jest przez administrację rezydującą częściowo w Brukseli, częściowo w Luksemburgu. Dwadzieścia pięć dyrekcji generalnych stanowi tyleż sektorów wyspecjalizowanych we wdrażaniu wspólnych strategii politycznych i w ogólnym zarządzaniu administracyjnym. W odróżnieniu od sekretariatów klasycznych organizacji międzynarodowych, Komisja jest finansowo niezależna i może wypełniać swe prerogatywy w całkowitej niezawisłości.
Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z siedzibą w Luksemburgu, składa się z piętnastu sędziów, którym asystuje dziewięciu adwokatów generalnych. Są oni desygnowani przez rządy państw członkowskich za wspólną zgodą. Ich sześcioletni mandat może być odnawiany. Mają oni zagwarantowaną niezawisłość. Rolą Trybunału jest zapewnienie poszanowania prawa według interpretacji i w realizacji traktatów. Może on zatem stwierdzić uchybienie przez które. z państw członkowskich obowiązkom przypadającym mu na mocy traktatów i sprawdzać legalność aktów poszczególnych instytucji, a nawet anulować je. Może także stwierdzać braki w uchwałach: Parlamentu Europejskiego, Rady czy Komisji. Trybunał Sprawiedliwości jest także jedyną instancją kompetentną do rozstrzygania, na prośbę jurysdykcji państwowych, sporów o interpretację Traktatów, jak i o ważność oraz interpretację aktów wydawanych przez poszczególne instytucje. Jeśli więc podnosi się jakąś kwestię przed trybunałem któregoś z państw członkowskich, to może on, a w niektórych sytuacjach nawet powinien, zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości, aby rozstrzygnął tę sporną kwestię. Ten system jest gwarancją jednolitej interpretacji i jednolitego zastosowania prawa wspólnotowego w całej Wspólnocie. Traktat Amsterdamski wprost zezwala Trybunałowi na zadeklarowanie swych kompetencji, co do weryfikowania, czy akty wspólnotowe respektują prawa fundamentalne. Rozszerza również jego kompetencje w dziedzinie wolności i bezpieczeństwa osób.
Trybunał Pierwszej Instancji - utworzony w 1989 roku i liczący piętnastu sędziów - zajmuje się zażaleniami wobec Wspólnoty wniesionymi przez osoby fizyczne lub prawne pod warunkiem odwołania się do Trybunału Sprawiedliwości i tylko w odniesieniu do kwestii prawnych oraz, na mocy Traktatu EWWS, sprawami spornymi dotyczącymi Komisji, a także sporami między Wspólnotą a jej funkcjonariuszami.
Trybunał Obrachunkowy stworzony został na mocy Traktatu z 22 lipca 1975 roku i składa się z piętnastu członków desygnowanych na sześć lat przez państwa członkowskie, jednomyślnie i po konsultacji z Parlamentem Europejskim. Sprawdza on legalność przychodów i rozchodów Wspólnoty oraz sposób zarządzania finansami. Jego działalność znajduje wyraz w publikowaniu rocznego raportu sporządzanego po zamknięciu każdego roku budżetowego. Traktat o Unii podpisany w Maastricht podnosi Trybunał Obrachunkowy do rangi piątej instytucji Wspólnoty. Traktat Amsterdamski przyznaje mu prawo odwoływania się do Trybunału Sprawiedliwości dla obrony swoich prerogatyw i rozszerza jego uprawnienia kontrolne na fundusze zarządzane przez organizmy zewnętrzne.
Komitet Ekonomiczno-Społeczny wspomaga Radę i Komisję w sprawach dotyczących Wspólnot Europejskich i Euratomu. W jego skład wchodzi 222 członków reprezentujących poszczególne dziedziny życia gospodarczego i społecznego. Rada i Komisja muszą się z nim konsultować przed podjęciem wielu decyzji (zatrudnienie, Fundusz Socjalny, kształcenie zawodowe itd.). Komitet może też wydawać opinie z własnej inicjatywy. Komitet pozwala na czynne jednoczenie środowisk zawodowych i związków w procesie rozwoju Wspólnoty.
Komitet Regionów został powołany do życia Traktatem o Unii. Składa się z 222 przedstawicieli społeczności regionalnych i lokalnych mianowanych przez Radę na podstawie propozycji państw członkowskich na cztery lata. Rada czy Komisja konsultują się z nim w przypadkach przewidzianych w Traktacie. Może też wydawać opinie z własnej inicjatywy.
Traktat Amsterdamski rozszerza dziedziny, w których trzeba się konsultować z tymi dwoma komitetami i otwiera drzwi do konsultowania się z nimi przez Parlament Europejski.