"Ars moriendi" czyli sztuka umierania - motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecznej

W utworach średniowiecza motyw śmierci bardzo często występował w nawiązaniu do męczeńskiej śmierci Jezusa Chrystusa. Przykładem takiego utworu może być „Pieśń o Rolandzie”.

Tekst ten obrazuje nam w jaki sposób człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci tak, aby umrzeć godnie jako chrześcijanin. Roland, walcząc w obronie wiary i króla oraz umierając za swoją ojczyznę w pełni przedstawia nam nie tylko wizerunek chrzescijanina ale także przykładnego rycerza.

Pomimo wszelkich cierpień nie dramatyzuje, nie boi się momentu spotkania ze śmiercią. Czeka na nią z największym spokojem. Umiera on na pagórku pod sosną. Roland robi rachunek sumienia, prosi Boga o przebaczenie. Wspomina swoją ojczyznę. W chwili śmierci całkowicie s oddaje się Bogu.

„Pieśń o Rolandzie” jest przykładem typowego w średniowieczu motywu ars moriendi, to znaczy sztuki umierania. Ukazuje, w jaki sposób powinien się przygotować do nadejścia swych ostatnich dni prawdziwy chrześcijanin i jak należy godnie odejść z tego świata.

Inny obraz śmierci głównego bohatera obserwujemy w utworze „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowa postać umiera w osamotnieniu i skrajnej nędzy. Należy jednak zaznaczyć, iż taki los był przez Aleksego świadomie wybrany. Wychował się on w ogromnym bogactwie. W noc poślubną Aleksy postanowił jednak uciec z domu i udać się w tułaczkę by prowadzić życie pełne wyrzeczeń, ascezy i gorącej modlitwy. Po latach wrócił nierozpoznany na dwór ojca, gdzie doświadczył zaskakujących upokorzeń, odziewał się w łachmany i był zmuszony mieszkać pod schodami.

Aleksy znał datę swojej śmierci, dlatego będąc jeszcze świadomym swych czynów, spisał na pergaminie własne życie. Okoliczności jego śmierci tylko potwierdzają jego swietosc - nagle w Rzymie zaczęły dzwonić wszystkie dzwony, a z czasem w miejscu jego zgonu ludzie doznawali nadprzyrodzonych uzdrowień.

Aleksy umiera świadomie, zgon jest dla niego wybawieniem, przejściem na wyższy etap życia wiecznego. Jego stosunek do śmierci to idealny przykład ars moriendi, przywołujący na myśl osobę Chrystusa. Umieranie bohatera jest opisane w sposób prosty i spokojny, na wzór jego całego życia.

W literaturze średniowiecza obserwujemy jeszcze jeden bardzo popularny motyw smierci jakim jest danse macabre czyli taniec śmierci. Jest to wyobrażenie korowodu ludzi różnych stanów prowadzone przez śmierć.

Motyw ten zauważamy bardzo wyraźnie w utworze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Owa Śmierć jest tam przedstawiona jako kobieta o odrażającej postaci z rozkładającym się ciałem.

Śmierć opowiada Polikarpowi o swej potędze, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, swego majątku i stanowiska staja się sobie równi, a tym samym ukazuje marność i przemijalność doczesnego życia.

Działalność śmierci w utworze „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” można uznać za pożyteczna, gdyż porządkuje ona normy moralne, przede wszystkim zgadzając grzeszników.

Podsumowując należy podkreślić, iż średniowiecze było epoka w której literatura, ale także malarstwo bardzo często sięgało do motywów śmierci. W szczególnosci chetnie nawiazywano do motywów „ars moriendi” i „dance „macabre”, czynia tym samym utwory unikatowym świadectwem odmienności ówczesnych epok.