Rośliny chronione występujące w okolicy Włocławka

Naturalne zbiorowiska roślinne wykształcały się stopniowo po ostatnim zlodowaceniu. Największe obszary zajmowały zbiorowiska leśne, a na niektórych terenach również torfowiskowe, wodne i kserotermiczne. Z początkiem uprawy roli rozpoczął się proces antropogenicznych zmian w krajobrazie i zbiorowiskach roślinnych, prowadzący przede wszystkim do zmniejszania się areału lasów w związku z zajmowaniem żyznych gleb pod uprawę. Wynikiem tego jest obecnie wykształcona szata roślinna, w której dominują zbiorowiska upraw polnych, sztucznych drzewostanów sosnowych oraz intensywnie użytkowane łąki i pastwiska. Najmniej zmienione zostały zespoły wodne, szuwarowe oraz niektóre murawy kserotermiczne i niewielkie fragmenty lasów liściastych. Większość istniejących fitocenoz ma zatem charakter zbiorowisk zastępczych.
Niektóre antropogeniczne zniekształcenia roślinności powodowane m. in. zmianami stosunków wodnych lub przekształceniami gleb mają charakter nieodwracalny. Dlatego nie jest możliwe dokładne odtwarzanie pierwotnej, naturalnej szaty roślinnej. Można jedynie określić potencjalną roślinność naturalną, tj. taką obecnie rozwinęłaby się bez ingerencji człowieka. Znajomość potencjalnej roślinności naturalnej ma duże znaczenie, gdyż pozwala najkorzystniej zagospodarować wszystkie siedliska zgodnie z ich naturalnymi właściwościami.
Z najważniejszych jednostek roślinności potencjalnej okolicy Włocławka należy wymienić grady. Duży ich obszar zajęty jest obecnie pod uprawę.

Na uboższych, piaszczystych glebach występują siedliska borów mieszanych i suchych borów sosnowych. Bardzo żyzne, czarne ziemie Kujaw to najczęściej potencjalny obszar łęgu jesionowo – wiązowego. Wilgotne, zatorfiotmosferycznychne obniżenia terenu są siedliskami łęgu olszowego i olsu, a nadwiślańskie mady - łęgu wierzbowo – topolowego. Należy jeszcze wymienić średnio żyzne siedliska dąbrowy świetlistej oraz bardzo rzadkie, nie użytkowane fragmenty boru bagiennego.

Województwo kujawsko – pomorskie rozciąga się na obszarze dwu krain geobotanicznych – Krainy Wielkopolsko – Kujawskiej ( okręg kujawski ) i Południowopomorskiego Pasa Przejściowego ( okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej ) – należących do dwu różnych podziałów Działów Bałtyckiego. Flora naczyniowa naszego województwa liczy około 1200 gatunków. Podobnie jak na obszarach sąsiednich, w jej skład wchodzą przedstawiciele różnych elementów geograficznych. Oprócz licznie reprezentowanego elementu środkowoeuropejskiego i borealnego zwraca uwagę stosunkowo znaczny udział elementu pontyjskiego, a nieznaczny – atlantyckiego, południowosyberyjskiego i śródziemnomorskiego. Do grupy gatunków borealnego zaliczany jest szereg rzadkich reliktów glacjalnych i postglacjalnych, skupiających się głównie na Wysoczyźnie Dobrzyńskiej, a sporadycznie występujących na Kujawach środkowoeuropejskiego w sąsiadujących od południa regionach. Są to przeważnie gatunki torfowiskowe. Z elementu środkowoeuropejskiego zwraca uwagę nieznaczny udział gatunków pochodzenia górskiego.
Specyfiką flory regionu jest występowanie kserotermicznych gatunków pontyjskich.
Wśród całej flory naczyniowej 750 gatunków stanowią rośliny użytkowe.

Najbardziej pożyteczne są dziko rosnące rośliny o właściwościach leczniczych, zwłaszcza konwalia i kruszyna ( Frangula alnus ).
Konwalia majowa ( Convallaria maialis ) to bylina klączowa z rodziny liliowatych, występująca w strefach klimatu umiarkowanego Europy i Ameryki Północnej. W Polsce rośnie w prześwietlonych lasach liściastych lub mieszanych, przeważnie w zaroślach, tworząc często dużo skupiska. W stanie dzikim jest pod częściową ochroną. Jest uprawiana w ogrodach jako roślina ozdobna lub roślina lecznicza, w uprawach zielarskich. Konwalia posiada podziemne mocno rozrastające się na boki kłącza, których rozwój pozwala jej tworzyć gęste kępy. Z kłączy wyrastają pojedyncze pędy kwiatowe, do 30 cm wysokie, otulone u nasady pochwami dwóch lub trzech dużych, szeroko lancetowatych liści. Pęd kwiatowy zakończony jednostronnym gronem białych kwiatów, dzwonkowatych, zrosłopłatkowych, o przyjemnym zapachu. Owocem jest czerwona kulista jagoda.
Surowcem zielarskim są rozkwitające kwiatostany wraz z szypułką i otaczającymi ją liśćmi. Zawierają one liczne glikozydy nasercowe, a wśród nich około 40% stanowi konwalatoksyna. Ziele konwalii zawiera saponiny, flawonoidy, kwasy organiczne i inne związki. Ziele konwalii jest surowcem dla przemysłu zielarskiego do otrzymywania leków nasercowych. Glikozydy nasercowe konwalii poprawiają ekonomikę pracy serca przez zwiększenie siły skurczu przy jednoczesnym zmniejszeniu częstotliwości skurczów. Zbyt duże dawki są toksyczne. Terapeutyczne oddziaływanie na pracę serca powiązane jest z ogólnym działaniem uspakajającym oraz działaniem moczopędnym. Preparaty z konwalii stosuje się w leczeniu zakłóceń pracy serca wynikających z nadwrażliwości nerwowej, zatruć substancjami toksycznymi lub innych przyczyn. Należ używać gotowe preparaty i ściśle przestrzegać ich dawkowanie. Nie zaleca się stosowania przetworów domowych z powodu zmiennej zawartości w nich związków czynnych i możliwości zatrucia.

Niewielkie tylko powierzchnie lasów województwa Kujawsko – pomorskiego mają charakter naturalny. Są to niektóre partie olsów, łęgów i grądów zachowane w miejscach trudno dostępnych ( zabagnienia, strome zbocza ) i nie nadających się pod uprawę. Pozostałe lasy to zbiorowiska o charakterze sztucznych kultur, powstałe przez masowe uprawianie różnych gatunków drzew. Zbiorowiskami związanymi z podłożem zabagnionym są zarośla. Na kępiastych wyniesieniach, utworzonych przez korzenie przybyszowe olszy, rosną gatunki wilgotnych zbiorowisk leśnych, a w podtopionych dolinkach grupują się zwykle gatunki szuwarowe.
Na podobnym często podłożu, ale o niższym poziomie wody gruntowej, wykształcają się płaty łęgu olszowego Circaeo – Alnetum. Występują one wzdłuż rzek, strumyków i rowów oraz w wilgotnych obniżeniach terenu. W podszyciu występuje podrost drzew oraz krzewy np. kruszyna.
Kruszyna pospolita, kruszewina ( Frangula alnus ), krzew z rodziny szakłakowatych występujący w Europie, północno – zachodniej Azji i Afryce Północnej. W Polsce kruszyna rośnie w lasach i zaroślach często w miejscach występowania olchy. Jest krzewem silnie rozgałęzionym, osiągających wysokość 5 metrów. Liście ma eliptyczne, gładkie, całobrzegie, w większości skupione na końcach gałązek. Kwiaty na długich szypułkach, zielonkawe, zebrane w kilkukwiatowe baldaszki pozorne. Owocem są pestkowce, wielkości grochu, zmieniające kolor podczas dojrzewania, od zielonego przez czerwony do czarnego. Surowcem zielarskim jest suszona kora kruszyny zbierana wiosną, z młodych gałązek. W celu uzyskania optymalnych właściwości leczniczych powinna być, po wysuszeniu, poddana działaniu temperatury 100 OC. Zbiera się również dojrzewające owoce kruszyny. Kora zawiera antrazwiązki ( pochodne antracenu ) w postaci utlenionej ( antrachinon ), flawonoidy, garbniki, saponiny i sole mineralne. Owoce posiadają niektóre z tych składników oraz cukry. Antrazwiązki zawarte w preparatach kruszyny wywierają działania drażniące śluzówkę przewodu pokarmowego dlatego kruszyna używana jest jako lek łagodnie przeczyszczający. Może być również stosowana w celu poprawienia trawienia i przyswajania pokarmów. Kora kruszyny stanowi składnik wielu mieszanek ziołowych.
Również stosunkowo rzadkim zespołem jest dąbrowa świetlista ( Potentillo albae – Quercetum ). Występuje w pobliżu Skąpego oraz na dużych powierzchniach w okolicach Włocławka, gdzie drzewostan tworzą głównie gatunki wprowadzone przez człowieka – sosna, dąb szypułkowały i brzoza brodawkowata.. Wykształca się na dość żyznych glebach brunatnych, zwykle w miejscach wyniesionych i dobrze naświetlonych. Zwykle licznie w płatach zespołu występuje naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, kosaciec syberyjki. Naparstnica zwyczajna ( Digitalis grandiflora ), roślina z rodziny trędownikowatych. Ta bardzo efektowna roślina jest byliną od 30 do 120 cm wysokości. Łodygę ma słabo rozgałęzioną, u dołu nagą, u góry gruczołowato omszoną. Liście naparstnicy są podłużne lancetowate, na brzegach i nerwach orzęsione, nieregularnie piłkowane. Duże przypominające naparstek kwiaty, długość 3 – 4,5 cm, osadzone są na gruczołowato owłosionych szypułkach, zebrane w luźne jednostronne grona. Kwiaty mają koronę koloru ochrowo – żółtego, brzuchatą, wewnątrz z brązowymi żyłkami i plamkami. Owoc stanowi jajowata, owłosiona torebka. Naparstnica jest rośliną trującą, a zarazem leczniczą. Jej liście zawierają glikozydy stosowane w kardiologii. Rośnie w rozproszeniu w wilgotnych lasach, na suchych zboczach, w zaroślach, na glebach luźnych i żyznych. Ze względu na duże walory dekoracyjne roślina ta jest zrywana, co powoduje zanikanie naturalnych stanowisk tego gatunku. Ochronie podlegają naparstnice występujące na stanowiskach naturalnych. Naparstnice dość często uprawiane są w ogrodach przy domowych.
Kosaciec syberyjski ( Iris sibirica ), roślina z rodziny kosaćcowatych. Wyrasta z kłącza, łodygę ma zaś pustą, liście bardzo wąskie. Kwitnie w maju i czerwcu ( kwity koloru fiołkowego ). Gatunek ten występuje na łąkach i w zaroślach, na podłożu nieprzepuszczalnym, w którym dominuje trawa – trzęślica modra.
Zespołem leśnym zajmującym obecnie największą powierzchnię jest bór sosnowy (Peucedano – Pinetum ), rozwijający się zarówno na wydmach, jak i na sandrach.. W warstwie drzew rośnie najczęściej sosna. Bór sosnowy występuje przeważnie w odmianie sarmackiej, z udziałem gatunków światłolubnych, jak na przykład sasanka otwarta Pulsatilla patent. Sasanka otwarta ( Pulsatilla patent ), gatunek z rodziny jaskrowatych. Charakteryzuje się liśćmi dłoniasto - złożonymi, rozwijającymi się dopiero po przekwitnięciu rośliny. Dorasta do 15 cm wysokości. Jej łodyga jest zakończona pojedynczym, niebiesko - fioletowym, dużym i rozwartym kwiatem, od spodu srebrzyście owłosionym. Sasanka otwarta kwitnie od marca do kwietnia. Zapylenie następuje albo przez owady, które przenoszą pyłek z innych sasanek, albo gdy zapylenie obcym pyłkiem nie nastąpi, przez samozapylenie. Owoc tej sasanki, dzięki ościstym, długim wyrostkom ( do 5 cm długości), doskonale przystosowane są do rozsiewania przez wiatr. Sasanka otwarta lubi siedliska suche, piaszczyste i słoneczne. Rośnie w widnych lasach sosnowych na wzgórzach wapiennych. W Polsce występuje tylko na nizinach. Jest spotykana prawie wszędzie wyjątkiem jest południowa część kraju.
W związku z postępującym rozwojem rolnictwa i przemysłu obserwuje się dalsze zniekształcenia szaty roślinnej. Przeprowadzone niewłaściwie melioracje prowadzą do degradacji gleb i osuszania torfowisk. Poważne zmiany w składzie gatunkowym zbiorowisk powoduje nawożenie mineralne łąk, pól i lasów oraz stosowanie środków chwastobójczych i owadobójczych. Ciągłe protegowanie łatwiej do uprawy sosny potęguje degenerację zbiorowisk leśnych. Rozwój ośrodków wczasowych nad jeziorami przyczynia się do niszczenia zbiorowisk leśnych, szuwarowych i wodnych. Rozbudowa osiedli i miast prowadzi niejednokrotnie do zmniejszania się powierzchni lasów, np. w najbliższym otoczeniu Włocławka. Ścieżki komunalne i przemysłowe silnie eutrofizują wody rzek i jezior, co narusza równowagę biologiczną tych biocenoz. Trujące związki gazowe i pyłowe stale wzrastającej liczby pojazdów mechanicznych naruszają właściwy przebieg procesów życiowych roślin. Roślinność okolic Włocławka zagrożona jest głównie przez zakłady nawozów azotowych. Stwierdza się postępujące ubożenie gatunkowe niektórych zespołów roślinnych, osłabienie drzewostanów oraz wymieranie sosny i olszy w otoczeniu zakładów.
Omówione wyżej ujemne czynniki budzą poważny niepokój tym bardziej, że okolice Włocławka mają specyficzne warunki klimatyczne i wodne. Leży w obszarze o najmniejszych opadach atmosferycznych w Polsce. Niski procent lesistości ( 15,6% ) stawia je aż na 44 miejscu w kraju. Znaczne odlesienie i mała ilość opadów sprzyjają stepowieniu naszej okolicy.



Bibliografia:

1. „ Województwo Włocławskie – monografia regionalna”
Red naukowy Stanisław Leszek Bagdziński
wyd. Uniwersytet Łódzki Łódź – Włocławek 1982,
2. „Biologia” Maria Podbielkowska Zbigniew Podbielkowski
wyd. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1994.