Pustynia.

PUSTYNIA, obszar skrajnie suchy, stale lub okresowo gorący, o ujemnym bilansie wodnym przy parowaniu potencjalnym przewyższającym wielokrotnie opady; b. niskie (od kilku do 160 mm rocznie) i nieregularne opady (na niektórych obszarach deszcze nie występują przez wiele lat); na pustyni maksymalna temperatura osiąga 58C (pustynia Mojave w USA), minim. spada poniżej 0C (na pustyni środkowej Azji absolutne minima osiągają -30C); występują znaczne dobowe i roczne amplitudy temperatury (zwł. w środk. Azji), a średnia temperatura najcieplejszego miesiąca waha się w granicach 26-27C; na pustyni jest małe zachmurzenie i niska wilgotność względna - wyjątek stanowią pustynie leżące na zach. wybrzeżach kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy mor., powodujące dużą wilgotność powietrza (70-80%), występowanie częstych mgieł i dużego zachmurzenia, przy niemal zupełnym braku opadów (Atakama, Namib). Brak stałego odpływu powierzchniowego poza tzw. rzekami tranzytowymi (przepływającymi przez pustynie, np. Nil) i przybyszowymi (źródła poza granicami pustyni, kończą bieg na pustyni); rzeki okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko; jeziora stałe (Jez. Aralskie), a zwł. okresowe są silnie zasolone (jeziora: słone, gorzkie, sodowe, boraksowe). Przeważa wietrzenie fiz. (częste i duże wahania temperatury); na rzeźbę pustyni duży wpływ ma działalność deflacyjna (niecki deflacyjne, kieszenie, jamy) i korazyjna wiatru (osobliwe formy skalne - graniaki, wygłady, grzyby skalne) oraz akumulacja eoliczna (wydmy - barchany, seify, pola barchanowe i in.), ponadto znaczną rolę w kształtowaniu rzeźby pustyni odgrywają wody opadowe, działające zwykle nieregularnie i krótkotrwale, ale bardzo gwałtownie, tworzą one żłobki i doliny rzeczne oraz pogłębiają stare doliny plejstoceńskie (wadi). Na obszarze pustyni występują przeważnie grunty zasolone oraz skorupy solne - chlorkowe, gipsowe, wapienne, laterytowe, a także skorupy i konkrecje krzemianowe. Roślinność bardzo skąpa, gł. kserofity, sukulenty, halofity, efemery.
<BR>W zależności od podłoża rozróżnia się pustynię kamienistą (hamada), żwirową (serir), żwirowo-piaszczystą, piaszczystą (erg na Saharze, kum w Turkmenistanie), ilastą (szott, nebka na Saharze, takyr w Turkmenistanie, kawir w Iranie, playa w Ameryce Pn.). Do największych pustyń piaszczystych na świecie należą: Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Wielkie Ergi Zach. i Wsch. i Irk asz-Szasz na Saharze, Wielka Pustynia Piaszczysta i Wielka Pustynia Wiktorii w Australii, Takla Makan w Kotlinie Kaszgarskiej w Azji; największe obszary pustyń żwirowych i piaszczysto-żwirowych znajdują się na Saharze, Pustyni Libijskiej, Pustynia Gibsona (Australia), Gobi, a pustynie kamieniste - na Saharze (Ahaggar, Tibasti, Al-Hamada al-Hamra, Tanizruft), w części Pustyni Arabskiej, na znacznych obszarach pustyni Atakama oraz pustyń Azji Środk.; pustynie ilaste zajmują rozległe tereny w Azji, m.in. Wielka Pustynia Słona.
<BR>Ze względu na położenie geogr. i związane z nim cechy klimat. rozróżnia się pustynie strefy umiarkowanej (środk. Azja - Kyzył-kum, Ustiurt, pn. część Kara-kum, pn. część Gobi, w zach. części USA - Wielka Pustynia Słona) o klimacie skrajnie kontynent., z gorącym latem, lecz mroźną zimą, podczas której spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej (Takla Makan i Ałaszan w środk. Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt-e Lut w Iranie, Mojave i Sonora w Ameryce Pn. oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie strefy zwrotnikowej (środk. i pd. część Sahary, Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Kalahari w pd. Afryce, Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku), obejmujące obszary stale b. gorące, miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność), tworzące w strefach zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych - do stepów.
<BR>Pustynie zajmują ok. 20 mln km2 - 12% pow. lądowej Ziemi. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam w określonych porach roku występują dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. W wielu miejscach woda pitna jest wyłącznie miner. (słona lub gorzka). Zdarzające się co parę lat lub dziesięcioleci skrajne susze zmuszają ludność i zwierzęta do opuszczenia oaz.
<BR>Pustynie w znaczeniu ekon.-gosp. bywają też nazywane obszary wiecznych lodów polarnych, pozbawione wszelkiej roślinności, tzw. pustynie lodowe, oraz ubogie w życie rozległe akweny oceaniczne - pustynie oceaniczne.