Konstytucja jest ustawą zajmującą naczelne miejsce wśród innych ustaw i aktów prawnych. Jest nazywana ustawą zasadniczą państwa, ponieważ normuje najdonioślejsze sprawy dla społeczności państwowej. Określa podstawowe zasady ustroju politycznego. Jest fundamentem, o który opierają się inne akty prawne, które muszą być zgodne zarówno w tym sensie, że nie mogą naruszać wartości, których ochronę konstytucja poręcza. Na podstawie Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997roku art. 154 Prezydent Rzeczypospolitej powołuje Rząd – desygnując Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady Ministrów wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powołanej Rady Ministrów.
Prezes Rady Ministrów w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta Rzeczypospolitej, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Program podlega zatwierdzeniu przez Sejm większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
W razie nie powołania Rady Ministrów w trybie art.154 ust.3 Konstytucji Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę.
Sejm w ciągu 14 dni od dnia powołania Rady Ministrów przez Prezydenta Rzeczypospolitej udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nieudzielania Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym ust.1 art.155 Prezydent Rzeczypospolitej skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.
Członkowie Rady Ministrów ponoszą przed Sejmem solidarną jak również indywidualną odpowiedzialność za sprawy należące do ich kompetencji.
Na podstawie art.154 Konstytucji Sejm może wyrazić wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów na wniosek zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie kandydata na Prezesa Rady Ministrów. Jeżeli uchwałą została przyjęta przez Sejm, Prezydent Rzeczypospolitej przyjmuję dymisję Rady Ministrów i powołuje wybranego przez Sejm nowego Prezesa Rady Ministrów, Ministrów na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę.
Art.161 Konstytucji mówi nam, że Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Prezesa Rady Ministrów dokonuje zmian w składzie Rady Ministrów.
Na podstawie art.162 Konstytucji Prezes Rady Ministrów składa dymisję Rady Ministrów na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego sejmu.
Prezes Rady Ministrów składa również dymisję Rady Ministrów w razie:
1) nieuchwalenia przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów
2) uchwalenia wotum nieufności
3) rezygnacji Prezesa Rady Ministrów (Premiera)
W tym ostatnim przypadku jednakże decyzja należy do Prezydenta, który może rezygnację przyjąć lub ją odrzucić.
Zmiany w składnie Rady Ministrów dokonywane są przez Prezydenta, który działa na wniosek szefa rządu. Nie może tego czynić z własnej inicjatywy. Złożony przez premiera wniosek jest dla głowy państwa wiążący. Wynika z tego, że zmiany w składzie rządu dokonywane są poza Sejmem.
Konstytucja stanowi, iż w skład rządu wchodzą:
1) Prezes Rady Ministrów ( Premier),
2) wiceprezesi Rady Ministrów,
3) ministrowie,
4) przewodniczący określony w ustawach komitetów.
Skład liczbowy rządu zależy zarówno od parlamentu, który na podstawie Konstytucji (art. 149 ust.1) posiada kompetencje do tworzenia resortów w drodze ustawy, jak i premiera. Premier ustala liczbę i zakres kompetencji ministrów bez teki.
Szefem rządu jest Prezes Rady Ministrów.
Najczęściej premierem jest przywódca największego ugrupowania politycznego (bądź koalicji) w parlamencie.
Na gruncie obowiązującego prawa jest on nie tylko przewodniczącym rządu, ale jest także samodzielnym organem administracji, którego obecna pozycja jest znacznie silniejsza niż pozostałych członków rządu. Odgrywa on kluczową rolę w formowaniu składu rządu i jego rekonstrukcji. Szef rządu wyznacza także zakres spraw ministrom oraz ich koordynuje i kontroluje. Kieruje pracami Rady Ministrów, zwołuje posiedzenia i im przewodniczy. Sprawuje nadzór nas samorządem terytorialnym, a także pozostaje służbowym zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej.
Ponadto szef rządu ma szereg uprawnień i szczegółowych, do których m.in. należy:
- kierowanie procesem legislacyjnym RM.
- powoływanie i odwoływanie niektórych kierowników urzędów centralnych,
- powoływanie i odwoływanie sekretarzy i podsekretarzy stanu,
- powoływanie i odwoływanie wojewodów,
- wydawanie oficjalnych organów publikacyjnych,
- sprawowanie nadzoru nad podporządkowanymi mu centralnymi organami administracji.
Organem pomocniczym premiera jest Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Kieruje nią szef Kancelarii, powoływany i odwoływany przez premiera. Kancelaria zapewnia obsługę merytoryczną, prawną, organizacyjną i biurową premierowi, stałym komitetom RM oraz Kolegium do Spraw Służb Specjalnych.
Wiceprezesi RM mogą być powoływani przez premiera według jego uznania. On także decyduje o liczbie wiceprezesów.
Ministrowie kierują określonym działem administracji (ministrowie resortowi) bądź powierzonym im przez szefa rządy zakresem spraw (ministrowie bez teki). Do zakresu kompetencji ministrów należy:
- wydawanie aktów prawnych
- kierowanie, nadzorowanie i kontrolowanie działalności podporządkowanych im organów, urzędów i jednostek organizacyjnych,
- przygotowanie materiałów do opracowania budżetu państwa oraz kontrolowanie jego wykonania w podległym im resorcie,
- prowadzenie polityki kadrowej.
Pomocnikami ministrów są sekretarze i podsekretarze stanu, których powołuje na ich wniosek premier. Organem pomocniczym ministra jest ministerstwo.
Członkami rządu są także przewodniczący powoływanych na mocy ustaw komitetów. Posiadają oni analogiczne kompetencje jak ministrowie resortowi. Obecnie istnieją dwa komitety – Komitet Badań Naukowych i Komitet Integracji Europejskiej.
Członkami rządu mogą być również inni szefowie centralnych organów administracji, powoływani tak jak inni członkowie rządu, przysługują im jednakże uprawnienia ministrów bez teki. Do takich organów należy m.in. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych.
Ponadto organami pomocniczymi i opiniodawczymi RM są powoływane przez nią w drodze rozporządzeń stałe komitety. Przy rządzie działa też Kolegium do Spraw Służb Specjalnych. Jest to organ opiniodawczo – doradczy w sprawach nadzoru i koordynowania prac Urzędu Ochrony Państwa oraz Wojskowych Służb Informacyjnych, Informacyjnych także działań Policji, Żandarmerii Wojskowej i Straży Granicznej w zakresie bezpieczeństwa państwa. Kolegium opiniuje kandydatury szefów UOP i WSI oraz decyzje premiera o ich odwołaniu. Kolegium przewodniczy premier, w jego składzie ponadto zasiadają ministrowie oraz przedstawiciel Prezydenta.
Kompetencje rządu wynikają z jego pozycji jako naczelnego organu władzy wykonawczej.
Artykuł 146 ust.2 określa kompetencja rządu w zakresie władzy wykonawczej. Do konstytucyjnych kompetencji rządu należy:
- prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej,
- kierowanie administracją rządową,
- wykonywanie ustaw i stanowienie prawa,
- ochrona interesów Skarbu Państwa,
- przygotowanie projektu budżetu, kierowanie jego wykonaniem, uchwalanie zamknięcia rachunków państwowych i sprawozdań z wykonania budżetu,
- zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz ochrona porządku publicznego,
- prowadzenie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacji międzynarodowymi, w tym także zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie innych umów.
Rada Ministrów działa i podejmuje decyzje jako organ kolegialny.