Sprawa polska podczas I wojny światowej.

Z chwilą wybuchu wojny w 1914 r. ziemie polskie musiały stać się głównym teatrem działań wojennych na wschodzie, ponieważ stykały się tam granice wrogich sobie bloków- Trójprzymierza i Trójporozumienia. Do armii każdego z państw zaborczych zmobilizowano po kilkaset tysięcy żołnierzy polskiego pochodzenia. Stanowisko ludności polskiej miało duże znaczenie dla państw zaborczych ze względu na postawę żołnierzy- Polaków, jak i ze względu na postawę polskiej ludności cywilnej na zapleczu walczących frontów. Rządy państw zaborczych obu wojujących stron zabiegały więc o pozyskanie ludności polskiej, nie oferując nic w zamian. W sierpniu 1914 r. wydano odezwy do ludności polskiej. Wszystkie operowały mglistymi obietnicami, unikały konkretnych sformułowań. Wiadomo było, że państwa centralne nie mają zamiaru rezygnować z zagarnięcia obszarów polskich. Znaczna część kół rządzących w Niemczech nie chciała odbudowy państwa polskiego, nawet na terenach kontrolowanych do 1914 r. przez Rosję. Szczególnego wydźwięku nabierał fakt, iż w sierpniu wojska niemieckie przekroczyły granicę z Rosją i zagarnęły część ziem zaboru rosyjskiego, biorąc zakładników, stosując terror i represje . Fakty te nastawiały ludność polską przeciw państwom centralnym.

W Rosji po długiej dyskusji, opracowano odezwę do ludności polskiej nie biorąc pod uwagę opinii polskich lojalistów. Ogłoszono ją 14 sierpnia z podpisem wodza naczelnego w. ks. Mikołaja Mikołajewicza. W odezwie postulowano zjednoczenie całych ziem polskich w obrębie państwa rosyjskiego, po odebraniu ich Austrii i Niemcom. Zapowiadano nieokreślone swobody w sprawie języka i samorządu, ale nie wspomniano o autonomii. Odezwa rosyjska zrobiła pewne wrażenie na ludności polskiej zaboru pruskiego, z mniejszym oddźwiękiem natomiast spotkała się w zaborach rosyjskim i austriackim. Polskie ugrupowania polityczne próbowały wykorzystać zaistniałą sytuację do ponownego wysunięcia problemu polskiego na forum międzynarodowym oraz do uzyskania pewnych zobowiązań ze strony państw zaborczych. Społeczeństwo polskie podzieliło się na trzy głownie orientacje polityczne.

Orientacja proaustriacka.
W pierwszej fazie wojny orientacja proaustriacka wykazywała stosunkowo największą aktywność. Nie miała ona początkowo jednolitego przedstawicielstwa. Głównym dążeniem wszystkich organizacji o orientacji proaustriackiej był postulat przekształcenia dualistycznej monarchii - w trialistyczną. Jej trzeci człon miałaby stanowić Kongresówka połączona z Galicją w jedną całość. Austrofile gotowi byli dla zrealizowania tego celu wesprzeć militarnie monarchię habsburską poprzez utworzenie polskich formacji wojskowych walczących po stronie państw centralnych oraz wywołanie powstania i dywersji w Królestwie o charakterze antyrosyjskim. Licząc na taka ewentualność, dowództwo austriackie wyraziło zgodę na zorganizowanie przy boku armii austro - węgierskiej polskich oddziałów strzeleckich. Ich człon stanowiłyby organizacje strzeleckie działające w Glicji przed wybuchem wojny. W myśl tych zamierzeń oddziały strzelców pod dowództwem J. Piłsudskiego wkroczyłyby do Królestwa jako czołówka armii austriackiej po to, by podjąć zabiegi o wywołanie powstania ludności przeciwko Rosji. Jednocześnie Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych ( KSSN) próbowała prowadzić w tym kierunku agitację polską. W tym celu zaczęto powoływać Komisariaty Wojskowe fikcyjnego Rządu Narodowego jako namiastki polskiej władzy cywilnej. Akcja ta obliczona była na pozyskanie patriotycznie nastawionych warstw społeczeństwa polskiego pod hasłami niepodległości Polski.

Działalność strzelców Piłsudskiego i agitacja Komisariatów Wojskowych zachęcająca do wstępowania w szeregi "wojska polskiego" i do akcji antyrosyjskich nie wywołała spodziewanego efektu. Ludność nie chciała wierzyć w obietnice tych czynników, które współdziałały z jednym z zaborców, będących w dodatku sojusznikiem antypolskich Niemiec.

Wobec upadku planów powstańczych austriackie władze wojskowe zażądały od Piłsudskiego włączenia jego oddziałów do armii austriackiej. Oznaczało to całkowite przekreślenie jego planów. Wówczas konserwatyści i demokraci galicyjscy wszczęli w Wiedniu pertraktacje o utworzeniu Legionów Polskich. Austriackie sfery rządzące wyraziły na to zgodę. Zaraz potem członkowie Koła Polskiego w parlamencie wiedeńskim i Sejmie Krajowym oraz delegaci stronnictw nie reprezentowani w tych instytucjach podjęli uchwałę o utworzeniu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Miał to być organ sprawujący polityczną opiekę i gwarantujący finansowe wsparcie dla organizujących się Legionów. Prezesem NKN został prawicowy demokrata, prezydent Krakowa Juliusz Leo. Miały powstać dwa Legiony- Wschodni i Zachodni, z których każdy miał liczyć po 8000 żołnierzy. Na ich czele stanęli generałowie austriaccy polskiego pochodzenia, a Piłsudski musiał zadowolić się jedynie stanowiskiem dowódcy 1 pułku w Legionie Zachodnim. W NKN doszło jednak do ostrych konfliktów pomiędzy przedstawicielami dawnej KSSN , których poparli konserwatyści i demokraci, a reprezentantami stronnictw skupionych poprzednio w CKN, głównie endeków galicyjskich. Doprowadzili oni do rozbicia Legionu Wschodniego i wystąpili z NKN. Ważną rolę w odzyskaniu niepodległości planował odegrać Piłsudski, w tym celu rozpoczął rozmowy z Niemcami. Ich dążeniem miało być utworzenie polskiej siły zbrojnej pod jego dowództwem. Dlatego powołał do życia Polską Organizację Narodową (PON), a następnie Polską Organizację Wojskową (POW). Miały one współpracować z Niemcami prowadząc dywersję i działalność wywiadowczą. Zajęcie znacznej części Galicji przez Rosję osłabiło orientację proaustriacką.
Jedność działania stronnictw politycznych, oparta na orientacji proaustriackiej, przetrwała zaledwie kilka tygodni.

Orientacja prorosyjska.
Reprezentowana była głównie przez dwa stronnictwa: Narodowych Demokratów i tzw. Realistów z zaboru rosyjskiego. Stwierdzali oni, że tylko "zwycięstwo koalicji rosyjsko - francusko - angielskiej daje narodowi polskiemu widoki zjednoczenia wszystkich ziem polskich z dostępem do Bałtyku, podczas gdy zwycięstwo przymierza niemiecko - austriackiego musi doprowadzić do nowego rozbioru Polski, podyktowanego przede wszystkim przez Prusy"4. Stronnictwa te atakowały politykę Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) i były za zjednoczeniem ziem polskich w ramach imperium carskiego.

Obóz prorosyjski dążył do utworzenia legionu polskiego przy armii rosyjskiej. W myśl początkowego porozumienia między przedstawicielami KNP , a kwaterą naczelnego wodza rosyjskiego miała to być oddzielna formacja wojskowa, wyposażona we wszystkie rodzaje broni łącznie z artylerią. Mimo dużych wysiłków ze strony KNP ochotnicy nie napływali jednak masowo. Zamiast przewidzianej brygady uformował się tylko legion nazwany Puławskim od miejsca jego powstania. Oddział ten walcząc na froncie wschodnim przeciwko Niemcom szybko uległ zdziesiątkowaniu i został odesłany na tyły w celu reorganizacji.

Klęski militarne Rosji od 1915 r., przede wszystkim jednak polityka rządu carskiego unikająca podejmowania wyraźnie określonych zobowiązań w kwestii polskiej wpływały na zdecydowanie negatywną ocenę działalności obozu rosyjskiego w pierwszym roku wojny, Jego czołowi przywódcy -R. Dmowski i A. Wielopolski - opuścili ziemie polskie wraz z wycofująca się armią carską.

Wzmiankowane wyżej obie orientacje - proaustriacka i prorosyjska próbując się oprzeć na jednym z dwóch bloków walczących i spekulując na konflikcie zbrojnym pomiędzy państwami zaborczymi - nie wyczerpały wszystkich koncepcji rozwiązania kwestii polskiej.

Rewolucyjna orientacja antywojenna.
Partie, które reprezentowały poglądy rewolucyjne to Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) i Polska Partia Socjalistyczna-Lewica (PPS - Lewica). Potępiały one zarówno orientację proaustriacką jak i prorosyjską. Wojna mogła się zakończyć zwycięstwem jednego lub drugiego z obu tych bloków, ale jak przypuszczali rewolucjoniści - mogła równie dobrze przekształcić się w powszechną rewolucję i rozbicie ówczesnej struktury ustrojowo - politycznej krajów europejskich.

Obok politycznej działalności antywojennej podjęły one szeroką akcje obrony pogorszonych w wyniku wojen warunków bytowych mas pracujących tworząc tzw. tanie kuchnie. Przeciwstawiając się psychozie wojennej partie te nie zdołały jednak jeszcze w pierwszym roku wojny objąć hasłami rewolucyjnymi szerokich rzesz ludności. Możliwości wybuchu rewolucji nie wydawały się wówczas realne wobec wyraźnego rozłamu w międzynarodowym ruchu robotniczym i poparcia udzielonego, przez większości przywódców II Międzynarodówki dla rządów swych krajów. W miarę przedłużania się wojny i postępującego niezadowolenia wśród ludzi pracy - agitacja antywojenna czynników rewolucyjnych stopniowo trafiała na podatniejszy grunt.

Państwa zaborcze niezależnie od ambicji politycznych Polaków miały własne propozycje rozwiązania przyszłości Polski. Należały do nich następujące fakty:
-Akt 5 listopada z 1916 r.,
-Odezwa noworoczna.

W grudniu 1916 r. car Mikołaj II wydaje Rozkaz noworoczny, w którym przedstawia postulaty głoszące wolność Polski złożonej z trzech dotychczas rozdzielonych części unii z Rosją.
Na jednym akcie jednak Rosja nie skończyła, w kolejnych latach wydawane były różne inne dokumenty obiecujące Polsce niepodległość, oczywiście tylko na papierze ponieważ wszystkie ziemie i tak pozostałyby pod panowaniem imperium carskiego. Rewolucyjna Rosja dążąc do przekonania Polaków co do wartości niesionych przez wydarzenia z 1917 r. ogłosiła stosowną deklaracje. Były to między innymi oświadczenie Rządu Tymczasowego - sławne Tezy Kwietniowe Lenina z 1917 roku głoszące prawo narodów do samostanowienia i Deklaracja Praw Narodów Rosji .

Wyjątkową wagę dla Polaków posiadał 13 punkt z orędzia prezydenta USA Wodrowa Willsona .
Polacy mieli świadomość iż pomimo 123 lat niewoli funkcjonują w świecie jako naród bez państwa. Poparcie polityczne w tej sprawie tak silnego państwa jak USA zachęcało do walki o niepodległość Polski z określonym kształtem terytorialnym (dostęp do morza).
Zainteresowanie rządu Stanów Zjednoczonych sprawą polską było efektem politycznej akcji prowadzonych przez I. J. Paderewskiego (koncerty z muzyką polską, przypominające tożsamość narodową).

11 listopada 1918 r. J. Piłsudski w Warszawie ogłosił powstanie niepodległej Polski. Nie był to efekt tylko jego zabiegów politycznych. Wpływ na odrodzenie Polski miała działalność wyżej wymienionych polskich orientacji politycznych.
Część ugrupowań wiązała nadzieje na odbudowę Polski z Austrią, część z Rosją, a nawet Niemcami. Przebieg działań wojennych zweryfikował wszystkie plany wymienionych orientacji. Najskuteczniejszy w swoich przewidywaniach był Piłsudski. Pomimo dominacji tej postaci przetrwały wszystkie orientacje z czasów wojny.



Biblografia:


1. Buszko J., Historia Polski 1864- 1948, PWN, Warszawa 1984
2. Czubiński A., Topolski J., Historia Polski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989
3. Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1994
4. Cawendish M.,Świat Wiedzy, I Wojna Światowa