Źródła siły i potęgi państwa polsko-litewskiego na przełomie XVI i XVII wieku.

Ruch egzekucyjny1 nie podjął problemu pełnego zjednoczenia ziem polskich, natomiast główny wysiłek obrócił na scalenie z Polską państwa litewskiego. Dążenia te wychodziły zarówno ze strony polskiej, jak i litewskiej. Dla szlachty polskiej unia realna2 z Litwą oznaczała poważne ułatwienia politycznej i gospodarczej ekspansji3 na wschód. Wprawdzie część egzekucjonistów myślała raczej o ugruntowaniu pozycji Polski nad Bałtykiem, ale większość uważała za korzystniejsze i wymagające mniejszego wysiłku finansowego oraz militarnego rozprzestrzenienie się na ziemie litewsko-ruskie. Przed 1569 rokiem Litwa - dziedzicznie państwo Jagiellonów - była krajem o zupełnie innym ustroju niż Korona. Było oczywiste, że zacieśnienie unii obu państw musi być związane z przyjęciem polskich, atrakcyjniejszych dla społeczeństwa rozwiązań ustrojowych. Unia obu państw była również tym bardziej konieczna, że bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta mogła doprowadzić do zerwania więzów łączących oba państwa. Sam król, początkowo niechętny takiemu rozwiązaniu, które musiało prowadzić do osłabienia stosunkowo silnej pozycji władcy na Litwie, pod koniec swego życia nie bez wpływu doświadczeń z wojny z Iwanem IV stał się zdecydowanym rzecznikiem unii. Przeciwko zastąpieniu unii personalnej na unię realną szlachty polskiej stanęli magnaci litewscy. Obawiali się oni utraty swojej pozycji, dającej im możliwość decydowania o sprawach Litwy. Jednak mimo to rokowania polsko-litewskie rozpoczęły się na sejmie 1563-1564, gdzie Zygmunt August przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Pertraktacje początkowo nie dawały rezultatu. Rozstrzygnięcie zapadło dopiero na wspólnym sejmie polsko-litewskim w Lublinie w 1569r.
Unia Lubelska (o charakterze federacji4) przyczyniła się do powstania Rzeczypospolitej Obojga Narodów5. Do Korony wcielone zostały ziemie litewskie: województwo podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Ustalono też, że Inflanty (jak i Kurlandia6) mają tworzyć kondominium7 Polski i Litwy jako wspólne lenno. Tak więc powierzchnia (800 tys.km2.) a także liczba mieszkańców nowym państwie znacznie wzrosła. W związku z tym Rzeczpospolita stała się ,zaraz po Rosji największym państwem w Europie co niewątpliwie świadczyło o sile państwa.
W nowo powstałym państwie wspólna była elekcja władcy- jednocześnie króla polskiego i Wielkiego Księcia Litewskiego. Wspólne były także sejm, dyplomacja (prowadzona przez kanclerza koronnego), system pieniężny. Osobne natomiast urzędy centralne i prowincjonalne, czyli osobna administracja, skarb, wojsko oraz odrębności w sądownictwie.
Niewątpliwy wzrost siły militarnej i autorytetu Rzeczypospolitej Obojga Narodów w polityce europejskiej jest kolejnym z argumentów świadczących o potędze tego państwa. W zakresie organizacji sił zbrojnych wskazać należy na stopniowy upadek pospolitego ruszenia, zorganizowanie stałego wojska tzw. Kwarcianego8, opłacanego z dochodów dóbr królewskich. Następnie powołanie przez Stefana Batorego w 1578 tzw. piechoty wybranieckiej9 złożonej z chłopów, ale niezbyt licznej gdyż liczyła ok. 2000 żołnierzy. Pojawiły się także służby zaciężne, gł. artyleria i saperzy. Po Unii Lubelskiej powstał oddział na żołdzie królewskim, z atamanem wojska zaporoskiego na czele, wpisany do rejestru i podporządkowany staroście czerkaskiemu, noszący nazwę kozaków rejestrowych. Osobno należy wskazać na początki polskiej marynarki wojennej. Wiążą się one z udziałem Polski w walce o dominium Maris Baltici. Taktyka i strategia polska opierała się na wykorzystaniu dużej ruchliwości wojska i siły uderzeń jazdy. Posługiwano się zagonami , które dezorganizowały zaplecze przeciwnika. Rzeczpospolita miała w tamtym okresie znakomitych wodzów, np. Stanisław Żółkiewski, Jan Zamoyski, Jan Karol Chodkiewicz, czy Stanisław Koniecpolski.
Tworzenie się latyfundiów10 magnackich na Wschodzie wzmogło potęgę ekonomiczną, a wraz z nią wpływy polityczne magnaterii w Polsce. Naddnieprze stało się obszarem ożywionej działalności kolonizacyjnej, organizowanej przez magnatów z Rzeczypospolitej doprowadzającej do wytworzenia się latyfundiów. W związku z tym siły magnaterii zostały znacznie wzmocnione i otworzyły się możliwości do dalszego ich wzrostu.
Polska dysponowała również sprawną dyplomacją. A w tamtym okresie było to konieczne w celu prowadzenia skutecznej polityki międzynarodowej. Więc także przez to niejako przejawiała się siła państwa. W Polsce organizacja służby politycznej znajduje się bowiem na dobrym poziomie europejskim. Z pracowników kancelarii królewskiej i jej sekretarzy powstaje kadra dyplomacji. Do jej zadań należało utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami innych państw. Do wybitnych dyplomatów polskich należą m.in. Jan Dantyszek lub Hieronim Łaski. Dzięki działalności dyplomatów Polska mogła skutecznie przeciwstawić się niebezpiecznym dla niej sojuszom lub była w stanie wykorzystać słabe strony przeciwnika. Przyniosło to dla niej najistotniejsze sukcesy międzynarodowe i spowodowało wzrost jej potęgi na tle Europy.
W życiu gospodarczym Europy Polska spełniała dwie ważne funkcje: była pierwszym eksporterem zboża i dzięki położeniu rozwinęła dość gęstą sieć jarmarków. Przedmiotami eksportu były m.in. klepki do beczek, wełna ,sukno, skóry, futra, krakowski papier, żelazo czy książki. Ekonomista Wojciech Gostkowski stwierdzał: „cudzoziemcy nie obejdą się bez naszych towarów”. Dzięki dobrej gospodarce dochody kraju wzrastały. Z jednego łana z ziemi folwarcznej uzyskiwano wówczas 3-55 złp. Tak więc Polska w tamtym okresie wiodła również prym pod względem gospodarczym na tle innych państw europejskich.
Świetność „złotego wieku” przejawia się dobitnie nie tylko w rozwoju gospodarczym, czy w znaczeniu politycznym, jakie Polska zyskała sobie w Europie, ale także w rozwoju kulturalnym. Polska stała się jednym z czołowych ośrodków kultury Odrodzenia. Nad Wisłę przybywało wielu artystów i myślicieli włoskich. Współdziałali oni z Polakami nad ukształtowaniem nowych poglądów i nadaniem nowych kształtów dziełom sztuki. Niemcy byli wielbicielami literatury polskiej, która stała się dla nich źródłem natchnienia. Wiele mówi też fakt, że dzieła polskich geografów czy historyków były jednym z najważniejszych dla Europy Zachodniej źródeł wiedzy o europejskim wschodzie. Upowszechnione zostało czytelnictwo i oświata, znacznie rozwinęła się nauka, literatura, teatr, muzyka i sztuka. Tak więc można powiedzieć, że i pod względem rozwoju kulturalnego państwo było silniejsze od innych państw Europy.
Podsumowując można stwierdzić, że w latach trzydziestych XVII państwo polsko-litewskie osiągnęło największe w swych dziejach terytorium i pod tym względem stało na czele Europy. Jeżeli chodzi o siły zbrojne, to bilans zmagań orężnych wypada korzystnie(mimo niepowodzeń w wojnie ze Szwecją). Polskiej dyplomacji nie brakuje szerokich horyzontów i skuteczności w działaniu. Eksport zboża do innych krajów europejskich na przełomie XVI i XVII wieku świadczyło o jego niezbędności i przynosiły znaczne korzyści materialne. Kultura w Polsce znajduje się na bardzo wysokim poziomie. Tak więc Polska do połowy XVII wieku utrzymała swą pozycję jednej z trzech potęg, które decydowały o sprawach wschodniej i środkowej Europy.

Przypisy:

1ruch egzekucyjny praw i dóbr- program reform ustrojowych i ekonomicznych sformułowany przez szlachtę polską w XVI wieku, a także same reformy tego rodzaju.
2 unia realna- związek dwóch lub więcej państw w którym następuje ujednolicenie szeregu zagadnień
3 ekspansja- rozprzestrzenianie się, np. zajmowanie przez określone państwo lub plemię nowych terytoriów; może mieć także charakter kolonialny, ekonomiczny, językowy itp.
4 federacja- państwo związkowe, w którym organizmy terytorialne- np. prowincje- w pewnych dziedzinach samodzielnie tworzą prawo, pełnią też władzę wykonawczą oraz sądowniczą na swym obszarze, podczas gdy w podstawowych jak obrona i bezpieczeństwo, finanse państwowe, polityka zagraniczna, jest to domeną organów ogólnokrajowych.
5 rzeczpospolita Obojga Narodów- nazwa wspólnego państwa polsko-litewskiego, stosowana zwłaszcza po Unii Lubelskiej na określenie okresu do rozbiorów polski
6 kurlandia- południowa część dawnych Inflant, położona nad Bałtykiem i Zat. Ryską ; ostatni mistrz zakonu inflanckiego G. Kettler poddał Inflanty 1561 Zygmuntowi Augustowi i otrzymał je w lenno; po okresie pomyślności w XVIII wieku kraj przeszedł pod wpływy rosyjskie
7 kondominium-terytorium pozostające pod wspólnym panowaniem dwu lub większej liczby państw; forma władzy kolonialnej.
8 wojsko kwarciane- stałe wojsko zaciężne, utworzone w 1562 przez Zygmunta Augusta w celu obrony płd.-wsch. Polski; zastąpiło tzw. obronę potoczną; utrzymywane za tzw. kwarty , liczyło 4-6 tys. Zbrojnych
9 piechota wybraniecka- polska piechota utworzona przez Stefana Batorego w Koronie (1578), na Litwie (1592); składała się z kmieci („wybrańcy”) z dóbr królewskich; istniała do 1726 roku
10 latyfundia- wielkie majątki ziemskie w Xvi wieku należące do rodzin magnackich; przybierały niekiedy postać samodzielnych organizmów politycznych i gospodarczych, stanowiąc o sile i znaczeniu ich właścicieli.


Bibliografia:
1. Tadeusz Cegielski, Katarzyna Zielińska, „Historia. Dzieje nowożytne- podręcznik dla szkół średnich klasy II liceum ogólnokształcącego”, Warszawa 1996
2. Henryk Samsonowicz, „Historia Polski do roku 1795”, Warszawa 1985
3. Józef Andrzej Gierowski, „Historia Polski 1505-1764”, Warszawa 1985
4. Jerzy Topolski „Dzieje Polski 1501-1795”, Warszawa 1993
5. Internet, www.encyklopedia.interia.pl