Język (styl) potoczny Subkultury, gwary, oficjalny/nieoficjalny
Podstawową odmianą języka jest język potoczny. Jest to odmiana języka mówionego, mająca najszerszy uzus i związana z codzienną komunikacją. W literaturze językoznawczej podkreśla się, że jest to pierwszy język człowieka, czyli ten, który poznają dzieci ucząc się mówić. Jest to język najprostszy, najlepiej znany człowiekowi i w związku z tym często służy do definiowania i wyjaśniania terminów i pojęć specjalistycznych (np. naukowych lub technicznych).
Styl potoczny spośród innych stylów języka ogólnego wyróżnia:
- najszerszy uzus – jest on używany najczęściej, przez największą liczbę użytkowników, w najprzeróżniejszych sytuacjach, bez względu na temat rozmowy.
- zasób najprostszych, podstawowych form i wyrazów potrzebnych do komunikowania się ludzi
- przejawiający się w nim potoczny pogląd na świat, zdroworozsądkowe podejście do życia
*uzus – społeczny zwyczaj używania języka.
Języka potocznego używamy nie tylko w wypowiedziach ustnych (rozmowa z koleżanką/w sklepie/ w urzędzie/w środkach komunikacji miejskiej). Jest to też język wielu tekstów pisanych – dzienników, pamiętników listów, reportaży, artkułów w prasie codziennej.
To, że styl ten przekazuje obraz świata widzianego oczami zwykłego człowieka, odbija się wyraźnie we właściwym mu słownictwie. Są to dwa rodzaje wyrazów:
- najczęściej używane w codziennej komunikacji, np.: mama, tata, dom, gotować, sprzątać, fajny, biegiem, pieszo;
- odnoszące się do podstawowych dziedzin zainteresowania człowieka – opisujące rzeczywistość mu najbliższą i najlepiej znaną. Wyrazy te nazywają najczęściej części ciała człowieka, dom i jego elementy, rodzinę, odzież, ruch i środki lokomocji, stosunki międzyludzkie, zachowanie człowieka i jego uczucia, emocje, moralność, wiarę i religię oraz sztukę i obyczaje.
Styl potoczny pozwala na komunikowanie się w sposób spontaniczny i naturalny. Oprócz słownictwa neutralnego, język potoczny dysponuje też wieloma wyrazami i wyrażeniami nacechowanymi pod względem emocjonalnym (na plus i na minus). Słownictwo ekspresyjne zabarwione jest dodatnio, np. kotuś, córunia lub ujemnie: babsztyl, tłuścioch, komuch.
Niesie też informacje o nastawieniu mówiącego względem opisywanej rzeczywistości:
PRZYKŁADY:
Ale widziałem kobietę! (wypowiedź neutralna pod względem nacechowania emocjonalnego)
Ale widziałem babkę! (wypowiedź nacechowana pozytywnie – kobieta, o której mowa podoba się mówiącemu)
Ale widziałem babsztyla! (wypowiedź nacechowana negatywnie – kobieta, o której mowa nie podoba się mówiącemu)
W stylu potocznym wyróżnić można dwa rejestry: swobodny i staranny.
- w kontaktach między rozmówcami o nierównorzędnych rangach (nauczyciel – uczeń) obowiązuje rejestr staranny. Kiedy wypowiadamy się na zajęciach, czy udzielamy wywiadu, korzystamy wówczas z oficjalnej odmiany języka. Cechuje ją poprawność, staranność wymowy, dbałość o zasady gramatyki.
- w kontaktach partnerów równorzędnych normę stanowi rejestr swobodny. Nie obowiązują w nim tak sztywne zasady i normy poprawnościowe jak w języku starannym lub w stylu naukowym lub urzędowym. To zrównanie widać już na poziomie wymowy albo w słownictwie.
Rejestr staranny związany jest z normą staranną , a rejestr swobodny z normą swobodną.
Np. W rejestrze starannym wymówimy: dziękuję, pięćset, szedł, użyjemy też słów samochód, kobieta, mężczyzna.
W rejestrze swobodnym te same słowa wymówimy: dzienkuje, pieńcet, szed, użyjemy słów: bryka, babka, facet.
Język potoczny – odmiana oficjalna i nieoficjalna
Język potoczny, nieoficjalny, to podstawowa odmiana języka mówionego. Jest on naturalnym środkiem naszego porozumiewania się. Używamy go wówczas, kiedy mówimy o zdarzeniach, potrzebach, doznaniach, uczuciach w codziennych kontaktach z przyjaciółmi, rodziacami czy znajomymi. Nasz świat wyrażamy za pomocą wypowiedzi, które charakteryzuje potoczność. Odzwierciedla się ona w słownictwie, frazeologii i gramatyce. W codziennym języku jest wdechowo i na luzie, laski zaś są jak Pan Bóg przykazał. Jeżeli nie możesz czegoś załatwić, to – masakra. Nie brakuje również w języku potocznym ekspresji, a nawet obraźliwych słów i bywa tak, że niektórzy nie potrafią zbudować wypowiedzi bez wulgaryzmów. Świadczy to o ubóstwie słownictwa, braku znajomości zasad kultury języka oraz kultury bycia. Język potoczny charakteryzuje się większą swobodą niż nakazuje norma poprawnościowa, mniejszą dbałością o staranność, większą troską o skuteczność przekazu (np. 'oberwać' zamiast 'zostać pobitym' czy 'kasa' zamiast 'pieniądze'). Wykorzystuje pozajęzykowe środki komunikacji i ekspresji np. gestykulację czy mowę ciała, co sprawia, że ułatwia porozumiewanie się.
Język potoczny zawsze jednak zawiera pewien wspólny wyróżnik: jest nim labilność konstrukcji, na którą składają się mimowolne powtórzenia, ucinanie w pół słowa, wtrącenia typu "ekhm", "prawda" itp. Przerywniki tego rodzaju pełnią pewną funkcję: dają czas na namysł. Nawet staranny język mówiony zawiera takie naleciałości, co widać gdy się porównuje zapis literalny jakiegoś wywiadu z tekstem dopuszczonym do druku. Podobne różnice zawiera rozmowa na żywo i ta sama rozmowa po dokonaniu montażu (radio, telewizja).
Najczęściej w naszym języku codziennym używamy języka nieoficjalnego. Nieobce są nam wtedy takie określenia jak:
Mówisz do mnie czy koło mnie?
Nie dość, że głupi, to jeszcze tresowany.
Wypowiadamy się obrazowo, uzewnętrzniamy nasz stosunek do poruszanych spraw i do odbiorcy, dlatego używamy porównań, dosadnych określeń i żartobliwych połączeń wyrazowych.
Język ogólny a gwary.
Na co dzień porozumiewamy się tym samym językiem – po polsku. Ale czy wszyscy mówimy po polsku jednakowo? Nieco inaczej mówią mieszkańcy Warszawy, inaczej Cieszyna, a jeszcze inaczej ludzie mieszkający na wsi lub w małym miasteczku. W naszym języku oprócz słów wspólnych mamy też takie, których użycie zależy od regionu, z którego pochodzimy, od wykształcenia, środowiska i wielu innych czynników. Podstawową odmianą języka polskiego, odgrywającą główną rolę w kulturze, jest język ogólny.
Do terytorialnych odmian języka należą dialekty i gwary. Kształtowały się one w ciągu wieków i do dzisiaj wyrózniamy pięć podstawowych dialektów: kaszubski, mazowiecki, wielkopolski, małopolski i sląski.
Dialekt – odmiana polszczyzny, którą posługuje się ludność danego regionu.
Najważniejszą rolę w podziałach na dialekty odgrywają cechy fonetyczne i słownictwo. Inaczej budowane są zdania i odmieniane wyrazy. Dawniej posługiwali się nimi powszechnie mieszkańcy poszczególnych rejonów naszego kraju. Dzisiaj potężny wpływ polszczyzny ogólnej za pośrednictwem radia, telewizji i prasy ogranicza ich użycie. Wyjątek stanowią wciąż żywotne gwary: podhalańska, kaszubska i śląska.
Gwara – w obrębie dialektów – odmiana języka ograniczona do mniejszych obszarów.
W pozostałych dialektach zachowały się jedynie pojedyncze, charakterystyczne cechy, odróżniające je od języka ogólnego. Do tych cech należą (na płaszczyźnie brzmieniowej) np.:
- mazurzenie – wymowa głosek sz, ż, cz i dż jak s, z, c, dz. Np. szyja, dżem – syja, dzem.
- wymowa a w niektórych wyrazach jako dżwięku zblizonego do o np.miał, dał – mioł, doł. Jest to tzw. a pochylone.
- wymowa e w niektórych wyrazach jako dżwięku zblizonego do y lub i. Np. ser, mleko – syr, mliko. Jest to tzw. e pochylone.
- poprzedzanie samogłoski rozpoczynającej wyraz dźwiekiem zapisywanym jako ł (np. okno – łokno) lub j (Agata – Jagata), a także h ( Ameryka – Hameryka)
Przykład gwary podhalańskiej (z reguły mówionej, czasem zapisanej):
Zbocyłek se, ze jo przecie mom fajke, piekną fajecke z kohutkem, taką wiecie, jakie to Prokop z Ratułowa miewoł. Na taką -- rzeke -- fajecke, to i Anglik ocyska wywali. Trza zakurzyć.
Cechą charakterystyczną polszczyzny dialektalnej, ale także regionalnej, są przede wszystkim odrębności w słownictwie. Tę samą rzecz określa się inaczej w Krakowskiem, a inaczej w Warszawskiem czy Poznańskiem. Mówimy wtedy o regionalizmach. Porównując:
Kraków Warszawa Poznań
Poziomki Czerwone jagody poziomki
Bławatek Chaber Modrak
Porzeczki porzeczki Świętojanki
Określenia koguta w różnych rejonach Polski:
Kurak, kuras, kuron – północno – zachodnia Wielkopolska
Kur – Kaszuby
Kokot – Śląsk, Mazowsze
Kogut, Piejak – Mazowsze i Małopolska
Różnice między odmianą mówioną a pisaną języka.
Rodzaj przekazu komunikatu oraz wiążące się z nim odmienność sytuacji komunikacyjnej to czynniki, które wpływają w sposób istotny na jakość wypowiedzi. Teksty przekazywane ustnie można podzielić na mówione spontanicznie i na odtwarzające tekst pisany. Język pisany może być również językiem wtórnie pisanym, tj. zapisem tekstów mówionych
Treść pisana:
- treści nie są związane z codziennością
- istnieje świadomość układanie wypowiedzi, jest celowo kształcona, istnieje możliwość poprawy, kompozycji w różnorodnych gatunkach, wypowiedz taka może być dłuższa
- bogactwo synonimów wyrazowych, dobór trafnych wyrazów, bogatszy zasób słownictwa, wyrazy właściwe tylko odmianie pisanej, terminologia specjalistyczna, dbałość o estetyk
- zwięzłość, dokładność, pełność treściowa, zdania długie, gramatycznie uporządkowane, składnia urozmaicona, dużo zdań złożonych podrzędnie, związek logiczny, częste używanie imiesłowów i strony biernej czasów
- monolog
- ortografia, interpunkcja
Odmiana mówiona: - treści związane z bieżącym życiem, codziennością
- służy doraźnemu porozumiewaniu, jest spontaniczny, czasem chaotyczny, niespójny
- ubóstwo synonimów, powszechność zaimków nieokreślających, wiele ekspresywizmów, wulgaryzmy, mało estetyki, wiele powtórzeń
- wypowiedzi mało zwięzłe, krótkie zdania, niedokładne, są to równoważniki, zdania pojedyncze, brak związków logicznych, czasami jest potok składniowy
- dialog
- intonacja, akcent, modulacja, mimika, gestykulacja