Arystoteles

ARYSTOTELES

Arystoteles urodził się w 384 r. p.n.e. w niewielkim mieście Stageira położonym we wschodniej części półwyspu Chalcydyckiego. Półwysep ten był już od dawna skolonizowany przez Greków, którzy przybyli tutaj jako emigranci z głównego miasta wyspy Eubei Chalkis. Miasto rodzinne filozofa było członkiem Ateńskiego Związku Morskiego. Leżało ono w północno – wschodniej części półwyspu i w momencie narodzin Arystotelesa było jeszcze zupełnie niezależnym miastem jońskim, a pozostało takim wraz ze swą wyższą kulturą również po podboju macedońskim. Był więc Arystoteles czystej krwi Grekiem, jońskim filozofem, ale dalsze losy związały go silnie z Macedonią.
Był synem Nikomacha, lekarza przybocznego króla macedońskiego Amyntasa II (393 – 370), ojca Filipa. Matka jego Faistis pochodziła także z rodziny lekarskiej. Oboje rodzice powoływali się na wspólnego przodka Machaona, syna Asklepiosa. Starożytne źródła zgodnie potwierdzają, że przyrodniczo – lekarska atmosfera domowa wywarła poważny wpływ na intelektualny rozwój Arystotelesa. Po śmierci rodziców udaje się do nie znanego bliżej przyjaciela ojcowskiego, Proksenosa, obywatela miasta Atarneus w Myzji, który zajął się jego wychowaniem. Później syn owego Proksenosa Nikanor pojmie za żonę córkę Arystotelesa, Pythias.
W 17 roku życia, tzn. w 367 r. p.n.e., przybywa do Aten z zamiarem zdobycia wyższego wykształcenia i wstępuje do Akademii, kierowanej wówczas przez sześćdziesięcioletniego Platona, który dokonywał ostatecznego ugruntowania teorii idei, a miał już za sobą fundamentalne badania nad dialektyką. W momencie przybycia Arystotelesa do Aten Platon był nieobecny, odbywał bowiem swą drugą podróż sycylijską do Syrakuz. Na podstawie pewnych danych biograficznych przypuszcza się, że Arystoteles, wstąpiwszy do Akademii, wiódł odtąd przez dwadzieścia lat (aż do śmierci Platona w 347 r.) spokojne życie, najpierw studenta, a potem profesora Akademii. Niektórzy jednak biografowie sądzą, że taka postać Arystotelesa nie zgadza się z cechami jego umysłu i charakteru. Ten młody student odznaczał się przedwczesną dojrzałością umysłu i niezwykłą ruchliwością intelektu. Z tej zapewne racji nazywał go Platon „czytelnikiem” albo „rozumem”.
Szkoła Platona powoli zaczęła zatracać rysy sokratejskie, a stawała się coraz wyraźniej platońską. Jej założyciel przeżywał okres swej dojrzałości filozoficznej, ale równocześnie nietrudno było dostrzec pewne oznaki starzenia się.
Niełatwo jest określić dokładnie, kiedy Arystoteles przestał być platonikiem. Nie byłoby to łatwe nawet wtedy gdybyśmy posiadali wszystkie jego dzieła. Bowiem granica między platonizmem a tym, co nie jest platońskie w filozofii Arystotelesa, nie da się wyraźnie przeprowadzić.
W okresie dwudziestoletniego pobytu w Akademii Arystoteles podejmował już samodzielne wykłady, przede wszystkim na tematy retoryczne, rywalizując z Isokratesem. Z tym też okresem wiążą się jego pierwsze pisma filozoficzne „Eudemos” i „Protreptikos”, których główna osnowa jest jeszcze platońska, ale zarysowują się już pewne zalążki własnego stylu filozofowania.
Krytyczny stosunek do pewnych założeń filozofii Platona nie wpłynął na oziębienie uczuć, jakie Arystoteles żywił do swego nauczyciela, ani na osłabienie szacunku, jaki mu zawsze okazywał. Po śmierci Platona kierownictwo Akademii obejmuje jego siostrzeniec Speuzyp i pełni je przez osiem lat (347 – 339). Arystoteles wraz ze swym przyjacielem Ksenokratesem postanawiają opuścić Ateny. Przyczyną tej decyzji mogło być to, że Arystoteles czuł się już na tyle samodzielnym myślicielem, zdolnym do kontynuowania filozofii platońskiej, że nie uważał za stosowne podporządkowywać się kierownictwu bardzo przeciętnej osobowości Speuzypa. Skierowali się wtedy do Assos, miasta położonego na południowym wybrzeżu Troady, naprzeciw wyspy Lesbos, skorzystawszy z zaproszenia, jakie otrzymali od dawnego członka Akademii Hermiasza, który był władcą miasta Atarneus. Z tym okresem działalności Arystotelesa wiąże się geneza programowego dialogu „O filozofii”. Arystoteles rozpoczyna systematyczne wykłady z zakresu różnych dziedzin filozofii, jak metafizyka, etyka i polityka. Z tym okresem wiążą się również prace nad fizyką. Tutaj powstaje zarys dzieła „O niebie” i niektórych dzieł logicznych. Serdeczne stosunki z Hermiaszem zacieśniały się coraz bardziej, aż wreszcie zostały uwieńczone małżeństwem Arystotelesa z adoptowaną córką jego, Pythias. Arystoteles spędza w Assos trzy lata (347 – 344).
W 343 r. Arystoteles, zapewne pod wpływem namowy Teofrasta, przenosi się do Mytileny na Lesbos, gdzie jednak przebywał krótko. Tutaj poślubia Pythias. Ma lat 40. Cieszy się dużym uznaniem i autorytetem. Sądzi, iż nadszedł już odpowiedni moment powrotu do Aten. Wypadki jednak potoczyły się inaczej. Po przybyciu do Aten nawiązał kontakty z ludźmi nauki i zabrał się do organizacji Liceum, swej własnej szkoły, w której rozpoczął wykłady i normalne zajęcia. Jednakże w toku prac organizacyjnych zostaje zaproszony przez Filipa Macedońskiego na dwór królewski do Pelli, gdzie otrzymuje propozycję objęcia funkcji wychowawcy młodego Aleksandra, syna Filipa. Arystoteles przyjmuje propozycję i rozpoczyna swą trzyletnią pracę pedagogiczną na dworze Filipa w latach 343 – 340. Młody Aleksander uczył się z tekstów specjalnie do tego celu przygotowanych przez Arystotelesa. Była to „Iliada” opracowana przez Arystotelesa i „Badania Homeryckie”. Zabiegi pedagogiczne Arystotelesa zdążały w tym kierunku, żeby Aleksandra wykształcić na władcę wszystkich Hellenów; odpowiadała mu też bardzo panhelleńska polityka Filipa. Sądził mianowicie, że Grecja będzie w stanie opanować cały świat, jeśli się zjednoczy pod władzą jednego władcy, którego uzdolnienia polityczne i cechy moralne zjednałyby mu powszechne uznanie. Arystoteles widział w Aleksandrze kandydata na takiego władcę panhelleńskiego. Wyrazem tego przekonania było pismo poświęcone Aleksandrowi, gdy ten w 336 r. obejmował władzę. Pismo nosiło tytuł „O władzy królewskiej”. Była tam m.in. mowa o tym, że władca nie powinien się sam zajmować filozofią, gdyż to by mu przeszkadzało w sprawowaniu funkcji. W tych sprawach powinien się radzić prawdziwych i rzetelnych filozofów. W otoczeniu Aleksandra Arystoteles przebywał aż do jego wyprawy do Azji. Cieszył się dużym szacunkiem Filipa i Olympias, o czym świadczy fakt wystawienia posągu Arystotelesa obok posągów królewskich na zlecenie pary królewskiej.
Edukacja Aleksandra skończyła się w 336 r. Aleksander mając lat 20, objął tron, a Arystoteles mógł wreszcie pójść za powołaniem swego życia, tzn. poświęcić się filozofii i jej nauczaniu w swej własnej szkole. Dzięki znacznym dotacjom pieniężnym i pomocom w innej formie materialnej Aleksander umożliwił mu zorganizowanie ogrodów zoologicznych z różnymi działami zwierząt, ptaków i ryb.
W piśmie „Aleksander, czyli o kolonizacji” doradzał Aleksandrowi, żeby Greków traktował po królewsku, po przyjacielsku, jako swoich, barbarzyńców natomiast despotycznie, władczo, jak zwierzęta lub rośliny. W miarę urzeczywistniania się planów Aleksandra odnośnie utworzenia monarchii światowej, w której narody wschodnie, nazywane przez Arystotelesa barbarzyńskimi, miały się zrównać z narodem greckim, stosunki między mistrzem i uczniem zaczęły się powoli oziębiać. Na dalsze pogłębianie tego kryzysu oddziałał styl życia Aleksandra, który spotkał się z najwyższą dezaprobatą Arystotelesa. Orgie, hulanki, ciągłe zabawy i uroczystości wypełniały teraz życie Aleksandra, który zaczął się upodabniać pod każdym względem do wschodniego despoty. Sprzeniewierzenie się Aleksandra ideom panhelleńskim nie osłabiło bynajmniej przekonania Arystotelesa o słuszności swej panhellenistycznej polityki macedońskiej i w tej sprawie prowadził nawet korespondencję z namiestnikiem Aleksandra, sprawującym rządy w Grecji Antypatrem. Filozof darzył go wielkim zaufaniem i uczynił go nawet wykonawcą swego testamentu.
W 335 r. przenosi się Arystoteles do Aten, gdzie we wschodniej części miasta, przed bramą Diocharesa, w Gimnazjonie Lykeion zakłada własną szkołę, Liceum, która później została nazwana Peripatos. Organizacja Liceum wzorowała się na strukturze Akademii. Szkołę Arystotelesa można nazwać instytutem naukowo – badawczym, w którym były uprawiane i rozwijane różne szczegółowe prace badawcze. Była też zarazem korporacją pozostającą pod opieką Muz. Tutaj Arystoteles w gronie swych uczniów i współpracowników spędził ostatnie trzynaście lat swego pracowitego życia. Tutaj dokonał imponującej swym zasięgiem organizacji nauk zarówno przyrodniczych, jak i humanistycznych. Tutaj wreszcie, obok swych naukowych wykładów rozwinął na szeroką skalę twórczość literacko – naukową, o czym świadczy wielka ilość tytułów obejmująca 143 dzieła w 400 księgach, nie licząc listów i poezji.
Liceum było zorganizowanym ośrodkiem naukowym, w którym panował kult wysiłku badawczego. Były tam sale wykładowe, zbiory różnych materiałów, pomoce naukowe i biblioteka. Testament Arystotelesa przekazany przez Diogenesa Laertiosa potwierdza istnienie takich zbiorów, a pewien ustęp w „Meteorologii” poświadcza używanie w Liceum map różnych krajów. Prace wykonywane były zbiorowo, w wyspecjalizowanych zespołach, czego Arystoteles nauczył się w Akademii. Zakres dociekań naukowych Liceum był ogromny i obejmował historię społeczeństwa, historię literatury i sztuki, historię dawnych systemów politycznych oraz ich krytykę, wszystkie dziedziny nauk matematycznych i przyrodniczych. Uczniowie byli podzieleni na klasy czy grypy według zaawansowania w pracach naukowych i stażu naukowego. Dzielili się ci pracownicy naukowi na starszych (presbyteroi), samodzielnych pracowników nauki, i młodszych, nowicjuszy (epichejruntes). Każdy pracownik naukowy otrzymywał zadanie do wykonania w zakresie swej dyscypliny specjalizacyjnej i w odpowiednim zespole współpracowników. Każde zebranie czy uczta służyły tej samej sprawie i dawały okazję do bliższego zetknięcia się, ułatwiając tą drogą wymianę myśli, co nie pozostawało bez dodatniego wpływu na wzmożenie aktywności badawczej.
Nagła śmierć Aleksandra w 323 r. wywołała na wzrost antymacedońskich nastrojów, które od razu skierowały się przeciwko Arystotelesowi jako rzecznikowi pomacedońskiej polityki. Wobec wzmagających się stale wrogich zachowań Arystoteles uznał za stosowne opuścić miasto, żeby, jak mówił, „nie dać Ateńczykom sposobności dopuścić się po raz drugi zbrodni filozofii”. Przenosi się na Eubeę do Chalkis, gdzie w majątku matki przebywała jego druga żona wraz z synem Nikomachem i córką z pierwszego małżeństwa, Pythias. Jednakże w kilka miesięcy po przybyciu do Chalkis umiera na chorobę żołądka – w 63 roku życia, w 322 r., tym samym roku, w którym Demostenes popełnił samobójstwo. Zwłoki jego zostały przewiezione do rodzinnego miasta Stageiry, które jako swemu drugiemu założycielowi przyznało honory bohatera, ustaliło święto na jego cześć i nazwało plac jego imieniem. A jego wielki przyjaciel i następca, Teofrast, wystawił mu w świątyni posąg.