Arystoteles i jego klasyfikacja form ustrojowych

ŻYCIE ARYSTOTELESA

Arystoteles urodził się w 384 p.n.e. w Stagirze na Półwyspie Trackim.
Jego ojciec był nadwornym lekarzem króla macedońskiego.
W 367 r. p.n.e. przybył do Aten i wstąpił do Platońskiej Akademii, spędził w niej 19 lat, najpierw jako uczeń, potem jako nauczyciel i badacz. Z czasem jego poglądy zaczęły odbiegać od poglądów Platona, jednak pozostał w Akademii aż do jego śmierci.
Później opuścił Ateny i po trzyletnim pobycie w Assos został nauczycielem syna Filipa Macedońskiego - Aleksandra. Wychowanek, który został królem w 336 r. p.n.e., nie spełnił oczekiwań nauczyciela, sprzeniewierzył się ideom panhelleńskimi i rozpoczął pochód na Azję.
W 335 r. p.n.e. Arystoteles powrócił do Aten i założył szkołę nazwaną Liceum.
Kierował nią przez trzynaście lat. Po śmierci Aleksandra nasiliły się antymacedońskie nastroje więc Arystoteles wyjechał do Chalkis, gdzie niebawem zmarł w 322 r. p.n.e

CHRAKTERYSTYKA FILOZOFII ARYSTOTELESA

Filozofia Arystotelesa odznacza się prawdziwie greckim umiarem i harmonią w rozwiązywaniu każdego zagadnienia, natomiast odrzuca on koncepcje Platońskiej idei.
Arystoteles jest idealistą, ale nie szuka idei poza światem, lecz znajduje ją w świecie, w materii. Jest również spirytualistą, lecz nie sądzi, by dusza była w ciele jak w więzieniu, ale przeciwnie zakłada jedność psychofizyczną.
Stoi na gruncie społecznym, ale potrafi bronić praw jednostki.
Ceni wysoko znaczenie rozumu, jest twórcą logiki formalnej, ale nie odrzuca ani świadectwa zmysłów, ani intuicji. Jego system myślowy można nazwać filozofią jedności – Arystoteles ma wzrok zwrócony na to, co łączy poszczególne fragmenty rzeczywistości w całość, usiłuje wszędzie znaleźć jedność: jedność bytu, świata, organizmu, duszy i ciała, rozumu i uczuć, władzy i obywateli. Jego filozofię cechuje trzeźwość, oparcie na doświadczeniu, postępowanie metodyczne i logiczne.


FILOZOFIA SPRAWIEDLIWOŚCI I JEJ GŁÓWNE ZAŁOŻENIA

Pytanie o sprawiedliwość jest pytaniem o całość etyki w ujęciu starożytnych filozofów. Według nich zasada sprawiedliwości była najważniejszą. I tak sprawiedliwość jest fundamentalna zasadą myślenia Arystotelesa, ponieważ organizacja ustroju powinna zmierzać do zagwarantowania jej w stosunkach między ludźmi oraz między władzą a poddanymi.
Filozof rozróżnia dwie postacie sprawiedliwości:
Ogólną, czyli formalną, oraz szczegółową czyli materialna.
Pierwsza z nich, sprawiedliwość ogólna jest przewidziana i zagwarantowana normami prawnymi. Dotyczy ona kryterium sprawiedliwości, która podlega prawu.
Natomiast sprawiedliwość szczegółowa odpowiada poczuciu obywatela w zakresie podziału praw i obowiązków. Pojęcie sprawiedliwości szczegółowej dzieli Arystoteles na dwie podgrupy:

1) sprawiedliwość „wyrównująca” – tzn. przyznająca każdemu obywatelowi pewne prawa i obowiązki niezależne od zasług konkretnej jednostki, czyli powinny być równe dla każdego.

2) sprawiedliwość „wymierzająca” (proporcjonalna), biorąca za podstawę, wartości obywatela oraz wkład jaki wnosi on w ramach interesów polis, a także innym grupom ludzkim.

Sprawiedliwość instytucjonalna – łączy się z pojęciem prawości, ma ona zastosowanie w sytuacjach gdy wypadki szczegółowe mieszczą się w ramach ustawy. Prawość oznacza więc umiejętność interpretacji postanowień prawa. Prawość jest zatem rodzajem sprawiedliwości a człowiek prawy posiada cnotę opierając się na umiejętności dobrej interpretacji prawa.
Pojęcie to wzbogacił Arystoteles ideą „sprawiedliwości politycznej”. Opiera się ona na rządach prawa. To nie monarcha lub arystokrata stoi ponad prawem, lecz każdy obywatel w jednakowym stopniu powinien być podporządkowany prawu, a człowiek choćby i zajmujący najwyższe stanowisko staje się jedynie strażnikiem poszanowania prawa. Sprawiedliwość polityczna jest jednym z najważniejszych wykładników idei praworządności.

„Sprawiedliwość polityczna jest bądź przyrodnicza bądź stanowiona”.
Przyrodnicza odpowiada pojęciu prawa naturalnego, więc jest to dzisiejsza filozofia praw naturalnych. Natomiast stanowiona opiera się na decyzjach ustawodawcy. Arystoteles określa to w sposób „Przyroda jest ta, która ma ten walor, a nie dopiero dzięki czyjemuś takiemu lub innemu mniemaniu; stanowiona zaś jest sprawiedliwość, jeśli pierwotnie nie ma różnicy, czy jest tak czy owak, ale skoro raz zostało ustanowione to nie jest wszystko jedno”.
(* Etyka nikomachejska V, 6*)
Zarówno jedna jak i druga sprawiedliwość jest zmienna.

Arystoteles podkreśla, że przygotowana przez niego koncepcja sprawiedliwości została wprowadzona z obserwacji zachowań ludzkich, ponieważ właściwością bytu ludzkiego jest posiadania w nadmiarze jakichś dóbr. Dopiero wtedy pojawia się problem sprawiedliwego podziału tego między jednostki.

Filozof dodaje, że człowiek z natury jest istotą, która pragnie żyć i realizować siebie w społeczeństwie. Ta prawda powinna ułatwić rządzącym wychowanie każdego obywatela do cnoty, zwłaszcza tej najważniejszej, jaką jest sprawiedliwość. Najważniejsza władzą człowieka jest rozum, dzięki niemu człowiek odróżnia zło od dobra, to, co sprawiedliwe od tego co niesprawiedliwe.


POLITYKA ARYSTOTELESA

Oryginalne Arystotelesowskie pojmowanie polityki idzie dalej niż zwykłe podporządkowanie jej zasadom etycznym. To nie etyka, lecz polityka zajmuje się najważniejszym dobrem człowieka. Polityka zawiera czytelne postulaty organizacji wspólnoty państwowej, w której stosunki społeczne muszą być ściśle uregulowane, ale i podporządkowane wspólnemu celowi, jakim jest dobro. Człowiek jest z natury istotą społeczną. Stąd rodzina, miasto i państwo są instytucjami naturalnymi.
Arystoteles reprezentuje teorię powstania państwa w sposób naturalny, odpowiadający wymogom i potrzebom osobowości człowieka.
Celem państwa jest zorganizowanie ludziom dobrego życie, to znaczy poczucia bezpieczeństwa, dostatku materialnego oraz rozwoju duchowego.


ARYSTOTELESOWSKA KLASYFIKACJA FORM USTROJOWYCH
KLASYFIKACJA POLIS

Arystoteles przeprowadził swoistą systematyzację ustrojów. Odszedł w tym od Platońskiego założenia państwa, przyjmując stanowisko obserwatora starającego się poszukiwać zasad i kryteriów umożliwiających klasyfikacje różnych form politycznych.
Ustanowił dwa kryteria podstawowe:
1) kto rządzi:
- jednostka
- grupa
- ogół
2) jak rządzi:
- dobrze
- źle

Ustroje dobre – czyli rozsądne, stawiają sobie za cel pomyślność powszechną. Zaliczamy do nich: monarchię, arystokrację i politeę.
Ustroje zdegenerowane (złe) – zapewniają jedynie korzyści rządzącym.
Zaliczmy do nich: tyranię, oligarchię i demokracje.


Wszystkie ustroje dobre miały się opierać na uznaniu praw obywatelskich i bezpośrednim wpływie społeczeństwa na sprawowanie władzy.

I tak największą sympatię żywił Arystoteles do Politei. Jest to forma powstałej „z wymieszania” demokracji i oligarchii, z dominacją stanu średniego (jedna z grup społecznych). Trudno jednak definitywnie przyjąć stwierdzenie, iż traktował politeę jako ustrój idealny, zalecany w postaci wzorca naśladowania.

Arystoteles przeciwstawia monarchię tyranii, na zasadzie rozsądnych rządów jednostki. Monarcha powinien gwarantować poszanowanie prawa i godności poddanych, a w konsekwencji rozsądnie kierować państwem. Filozof nie ocenia tego ustroju, zakłada jednak iż może pojawić się jednostka lub cały lud wyróżniający się postawą moralną, rozumem, bądź innymi cnotami obywatelskimi. W takiej sytuacji monarcha może odegrać ogromną rolę w rozwoju polis.
Tyrania powstaje drogą degradacji i nadużyciem władzy królewskiej, by w konsekwencji ustanowić nieograniczoną władzę. Ustrój ten jest przeciwny naturze człowieka, stwarza możliwości pogwałcenia prawa. Ten ustrój okazuje się najgorszym, bezpośrednio sprzyjającym pogwałceniu praw obowiązujących i praw natury, prowadzących do naruszenia interesów jednostki oraz polis.
Arystokracja występuje wtedy gdy rządy należą do grup i wybitnych obywateli, wyróżniających się nie tylko majątkiem czy urodzajem, lecz przede wszystkim wykształceniem i gotowością służenia polis. Jest to jedna z form rządów odpowiadających rozsądkowi i naturze człowieka. Niestety w praktyce zazwyczaj trudno ja osiągnąć.
Oligarchia powstaje gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi lub zdominuje ją chęć bogacenia się. Należy do form rządów zdegenerowanych, głównie przez nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru. Arystoteles zauważa załamanie się oligarchii poprzez nadmierny wyzysk ludu, walki między oligarchiami oraz dążenie do podziału władzy i wpływów. Choćby te okoliczności wskazują jak zły jest ten ustrój i ile kryje w sobie niebezpieczeństw dla ludzi i polis.

Demokracja jest to ustrój gdzie władza należy do ludu, nie zawsze prowadzi do rezultatów służących ludziom. Ogół dostrzega swój interes chcąc uzyskać nawet drobne korzyści. Obywatele nie są w stanie prowadzić długofazowej polityki. Wadą demokracji jest możliwość decydowania przez lud mając większość i władzę, lecz często z pominięciem i naruszeniem prawa. Dlatego często demokracja przekształca się w tyranię.

Na tle Arystotelesowskiej klasyfikacji ustrojów filozof wyróżnił najbardziej klasyczne postacie dla pewnych formacji, widząc dalsze ich wewnętrzne zróżnicowanie. Wskazuje ze w gruncie rzeczy każdy ustrój jest inny.
Przedstawioną klasyfikację należy traktować jako zarys rozumowania Arystotelesa poszukującego jakiegoś kluczowego kryterium, które pozwoli w jednoznaczny sposób sklasyfikować ustroje państwowe.