Polska 1968

System komunistyczny przeszedł po 1945 roku kilka faz rozwojowych. Za życia Stalina widoczne było dążenie Moskwy do uniformizacji krajów bloku wschodniego i narzucenia im radzieckiego modelu ustrojowego. Stalinizm najpełniej reprezentował totalitarny charakter komunizmu, co wyraziło się w przekształcaniu państwa w sprawny instrument represji i terroru.
Na XX Zjeździe KPZR w 1956, trzy lata po śmierci Stalina, Nikita Chruszczow ujawnił i potępił niektóre zbrodnie dyktatora, tłumacząc je cechami charakterologicznymi przywódcy ZSRR. Ustrój komunistyczny miał się zreformować poprzez powrót do norm leninowskich, zdeformowanych w okresie stalinizmu. Wystąpienie Chruszczowa wywołało zelżenie w ruchu komunistycznym, pozwalając niektórym państwom bloku na zwiększenie niezależności od Moskwy i przeprowadzenie zmian polityczno-gospodarczych. Przykładem może być Polska i jej dekolektywizacja rolnictwa.
Działalność Chruszczowa, stanowiąca mieszaninę doktrynowego marzycielstwa i politycznego awanturnictwa, sprowokowała do reakcji bardziej ostrożne i konserwatywnie nastawione grupy w partii radzieckiej. Upadek Nikity w 1964 r. przerwał proces destalinizacji w ZSRR i innych krajów socjalistycznych. Dalsza reforma systemu, podjęta przez rewizjonistów (pragnęli dokonać rewizji aktualnie obowiązującej wykładni doktryny marksistowskiej przez wzbogacenie jej o treści z wczesnych dzieł Marksa) również się nie powiodła.
Kres znaczenia ruchu rewizjonistycznego nastąpił w okresie wydarzeń marcowych w Polsce oraz po zdławieniu tzw. Praskiej Wiosny w Czechosłowacji (1968). Od 1957 w PZPR trwała walka między dogmatykami a rewizjonistami, rozstrzygnięta za sprawą Gomułki na rzecz przeciwników demokratyzacji systemu. III Zjazd PZPR w 1959 ogłosił, że rewizjonizm jest najwiekszym niebezpieczeństwem dla sprawy socjalizmu. W 1957 zlikwidowano kierowane przez Eugeniusza Lasotę pismo „Po prostu”, które nawoływało do dalszych reform politycznych i gospodarczych.
Od początku lat 60. nasilał się wpływ tzw. frakcji partyzantów pod przywództwem Mieczysława Moczara, operujacej hasłami nacjonalistycznymi i populistycznymi.
Również stosunki państwa z Kościołem były bardzo napięte. W roku szkolnym 1958/1959 zmniejszono wymiar lekcji religii do 1 godz. tygodniowo, usunięto krzyże z pomieszczeń szkolnych. 27 kwietnia 1960 wybuchły zamieszki spowodowane cofnięciem zezwolenia na budowę kościoła w Nowej Hucie. Wprowadzona w 1961 r ustawa oświatowa dała podstawę do usunięcia religii ze szkół. Stwierdzała bowiem, że calokształt nauczania w tych placówkach ma charakter świecki.
Uroczystości Tysiąclecia Chrztu Polski miały również w programie kwestię pojednania polsko-niemieckiego. Temu celowi służyło „Orędzie” biskupów polskich do biskupów niemieckich. Zostało ono jednak fałszywie zinterpretowane przez władze i wykorzystane propagandowo. Również występowanie Kościoła w obronie prześladowanych postrzegane było przez Gomułkę jako działalność na szkodę państwa socjalistycznego. Antyreligijna polityka PZPR wpłynęła na postawę niechętnej dotąd Kościołowi inteligencji laickiej oskarżanej przez ideologów partyjnych o rewizjonizm. W nowych warunkach dostrzegli oni w Kościele katolickim potencjalnego sojusznika w walce o swobodę w Polsce. W lutym 1962 r. władze zamknęły Klub Krzywego Koła, któremu patronował m.in. Adam Schaff.
W 1968 r w Polsce miały miejsce tzw. wydarzenia marcowe. W styczniu 1968 rząd podjął decyzję o zdjęciu ze sceny Teatru Narodowego „Dziadów” A. Mickiewicza pod zarzutem wyeksponowania akcentów antysowieckich oraz, jak mówiono, demonstracyjnie antyradzieckiego zachowania publiczności. Narastało niezadowolenie wśród inteligencji oraz znacznie nasilił się antysemityzm. Te wydarzenia wykorzystali „partyzanci” podżegając m.in. studentów do wystąpień ulicznych stosując metody politycznej prowokacji. Miało to na celu wykazanie słabości Gomułki i potrzebę polityki „silnej ręki”. W następstwie wydarzeń marcowych pozycja Gomułki znacznie się osłabiła, choć nadal utrzymywał się przy władzy. Rząd coraz bardziej był zdominowany przez „partyzantów”. W związku z osłabieniem pozycji Gomułki nastąpiły czystki w aparacie władzy pod hasłami walki z „syjonizmem” i „rewizjonizmem”
Nasiliły się represje wobec środowisk naukowych i kulturalnych. Przywódcom strajków studenckich wytaczano procesy, w których padały wyroki skazujące. Brutalność oraz rozniecanie nastrojów antysemickich spowodowało wyjazd z Polski w latach 1968-1969 ok. 5,5 tys. osób pochodzenia żydowskiego.
Wydarzenia marcowe nie przyniosły jednak zwycięstwa żądnym władzy „partyzantom” jednak znacząco nadwerężyły autorytet Gomułki. Wewnętrzne walki w partii, zły stan gospodarki oraz narastające niezadowolenie społeczności groziło wybuchem nowego konfliktu. 12 grudnia 1970 wprowadzono drastyczne podwyżki cen żywności, zwłaszcza mięsa. Zmiana cen spowodowała wystąpienie robotników, które w dniach 14-18 grudnia ogarnęło Wybrzeże, następnie Pomorze Zachodnie. W Gdańsku, Gdyni, Elblągu i Szczecinie doszło do starć robotników z wojskiem i milicją. W akcji strajkowej bezpośrednio uczestniczyło kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Skala wystąpień zaskoczyła władze i w związku z tym zdecydowano się stłumić powstanie siłą. 17 grudnia w dzień po zakończeniu strajku ostrzelano z broni maszynowej załogę udającą się do Stoczni Gdyńskiej. W ten sam dzień użyto broni przeciw demonstrantom ze Szczecina.
W walkach grudniowych zginęło ok. 45 osób a ponad 1000 zostało rannych. Symbolem walk stała się postać 20-letniego Janka Wiśniewskiego zamordowanego w Gdyni. Tragiczne wydarzenia doprowadziły do zmian w kierownictwie partii i państwa. 20 grudnia VII Plenum KC powierzyło funkcję I sekretarza partii Edwardowi Gierkowi. Nowa ekipa Gierka rozpoczęła kurs „otwarcia na zachód”.