Narodziny i zasięg Romanizmu
Nie możemy z całą pewnością powiedzieć, gdzie narodziła się sztuka romańska. Francuzi twierdzą na ogół, że na ich ziemi. Francuscy uczeni ustalili też jej nazwę (dopiero w IV wieku) , wywodząc słowo „romański” albo romańska (sztuka) od nazwy języka, romańskiego właśnie, którym mówiono w dawnej Galii, a dzisiejszej Francji, zanim wykształcił się w język francuski.
Niepewność czy Francja jest ojczyzną sztuki romańskiej, wynika stąd, że jednocześnie powstawały jej dzieła i w innych krajach: w północnych Włoszech, w zachodnich Niemczech i w północnej części Hiszpanii (przede wszystkim w Katalonii, której nie zajęli w VII wieku Arabowie.
Tak jak sztuka bizantyjska zagarnęła wschód Europy, tak sztuka romańska zajęła cały zachód docierając do wszystkich krajów, które chrześcijaństwo przyjęły od Rzymu.
W wiekach XI – XII w Europie nastąpiło rozpowszechnianie się stylu romańskiego, natomiast w wieku XIV- styl romański wkracza na arenę dziejów Polski.
Charakterystyka stylu Romańskiego
Jest to niemal wyłącznie sztuka sakralna (kościelna) powstająca wokół wielkich katedr, klasztorów i kolegiat. Główne typy architektury: kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, także tzw. kościoły pielgrzymkowe, kolegiaty i kościoły parafialne
Kościół romański powstaje na wzór rzymskiej bazyliki, ale prócz założenia prostokątnego i podziału na trzy nawy, nie ma nic z bazyliki starochrześcijańskiej. Mury nabierają grubości, co można tłumaczyć potrzebą obrony, a także solidnością i masywnością budowli. Zamiast dwuspadowego dachu (solidny strop lub sklepienie), sklepienie może być kopułą, która ma kształt połowy kuli. Może być także kolebką, czyli sklepieniem o kształcie przekrojonego na pół walca, a także sklepieniem, które powstaje z przenikania się pod kątem prostym dwóch kolebek krzyżowych o tej samej średnicy.
Sklepienie wspiera się na filarach albo kolumnach, równie potężnych i solidnych jak mury. Filary i kolumny łączone są z okrągłymi łukami arkad i ustawione rzadziej niż w bazylice starochrześcijańskiej. Dzięki temu nawy boczne nie są już oddzielnymi korytarzami, ale zespalają się z nawą środkową, znacznie teraz szerszą. Tak więc, w stylu Romańskim pojawia się następna nowość, a mianowicie wnętrze kościoła jest spoistą całością.
Kolejną cechą charakterystyczną dla stylu romańskiego jest to, iż chrzcielnica znajduje się teraz wewnątrz budowli. Dzwonnica zamienia się w czworoboczną i masywną wieżę, przybudowaną do korpusu kościoła. Liczba wież jest rozmaita: od jednej do trzech, czterech, pięciu, a nawet siedmiu czy dziewięciu w późniejszych okresach. Któraś z nich lub nawet kilka służy za dzwonnicę.
Wnętrze kościoła oświetlają wysoko umieszczone okna. Często łączy się je razem, po dwa lub, jeszcze częściej po trzy, między nimi znajdują się kolumienki. Ta połączona grupa okien, które mogą być ślepe i służyć do celów dekoracyjnych nazywa się z łacińskiego: triforium.
Romańskie budowle były wysokie, masywne, o grubych murach, wieloczłonowe, o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii. Podstawowym materiałem w owym okresie był kamień w formie starannie opracowanych ciosów; stosowano powszechnie łuk półkolisty. We wnętrzach początkowo otwarte wiązania dachowe lub drewniane stropy, od końca XI wieku sklepienia kolebkowe i krzyżowe.
Rzeźba i Malarstwo
Rzeźba romańska to wielki i wspaniały rozdział w historii sztuki średniowiecza. Można nawet powiedzieć, że architektura i rzeźba to dwaj przyjaciele, którym tak dobrze jest ze sobą razem, że rozstają się niechętnie i tylko wskutek zrozumiałej dla obu stron konieczności. Nie można sobie wyobrazić nawet pięknej budowli romańskiej bez jeszcze piękniejszej rzeźby. Zdobi ona cokoły, gzymsy, fryzy, stanowi obramienie okien, oplata kolumny, filary, otacza paradne wejście do katedr i kościołów zwane portalami. Jest to rzeźba przeważnie kamienna, podporządkowana prawom ram architektury, przeważnie o tematyce religijnej, ale także wyobrażająca przedstawienia animalistyczne, wyobrażenia tworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne, geometryczne (np. Plecionki), często o skomplikowanym programie ikonograficznym.
Malarstwo z tego okresu także głównie religijne i związane z architekturą (dekoracje sklepień i ścian) było płaskie i linearne.
W tym okresie rozwinął witraż, malarstwo miniaturowe (liczne skryptoria klasztorne) oraz malarstwo tablicowe (frontalna i retabula ołtarzowa).
Ważnymi dziełami sztuki Romańskiej były: snycerstwo, wyroby z kości słoniowej, złotnictwo (krzyże); relikwiarze (naczynia liturgiczne), emalierstwo , odlewnictwo w brązie, tkactwo i hafciarstwo.
Główne ośrodki sztuki romańskiej
Francja - (kościoły w Cann, Tours, Poitiers, Tuluzie, Arles, Autun, Moissac, Souillac i Vezelay – także słynne rzeźby; malowidła ścienne – St. Savin, sur Gartempe, Tavant i Vic),
Włochy - (katedry w Pizie, Modenie, kościoły S. Miniato we Florencji, Santa. Ambrogio w Mediolanie; rzeźbiarze tworzący w tym czasie: B. Antelami, Wiligelmo z Modeny; malowidła ścienne – Sant Angelo in Formis i Galiano.
Anglia - opactwo St. Albans, katedry w Lincoln, Durham, Chichester
Hiszpania – (katedry w Santiago de Compostela, Zamora i Salamance, portal Santa Maria de Ripoll; malowidła ścienne z Tahull i León)
Niemcy – katedry w Trewirze, Spirze, Moguncji, Wormacji, kościoły w Kolonii, rzeźby w katedrze w Bambergu, Munster, Werden)
Polska – katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz); portale w Czerwińsku, w Tumie pod Łęczycą, w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, Strzelnie (także słynne kolumny), Trzebnicy; brązowe Drzwi Gnieźnieńskie, malowidła ścienne w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą.